Darmowy fragment publikacji:
SpiS treści
co warto wiedzieć o kręgoSłupie . . . . . . . . . . . 4
Wstęp 5
6
Budowa anatomiczna i funkcje kręgosłupa
Dolegliwości bólowe kręgosłupa
10
Bóle odcinka lędźwiowo-krzyżowego 12
Bóle odcinka szyjnego 20
Stenoza 28
Choroba Scheuermanna 29
Borelioza 30
Ergonomia pracy – postępowanie codzienne
30
100 ćwiczeń dla twojego kręgoSłupa . . . . . . . . 40
Ćwiczenia podstawowe 42
W leżeniu tyłem 42
W pozycji siedzącej 48
W klęku podpartym 54
Ćwiczenia zaawansowane 56
W leżeniu tyłem 56
W klęku podpartym 68
W klęku 82
W leżeniu bokiem
83
W podporze bokiem 90
W leżeniu przodem
100
W pozycji siedzącej 113
W pozycji stojącej 135
piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Książka autorstwa Anny Kołcz-Trzęsickiej, Anny Żurowskiej, Piotra Józefowskiego i Małgorzaty Paprockiej-
-Borowicz zatytułowana 5 minut dla kręgosłupa jest cenną pozycją piśmiennictwa skierowaną do osób
z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa. Autorzy w przystępny sposób przedstawili teoretyczne podstawy
etiopatogenezy schorzeń kręgosłupa oraz podali praktyczne wskazówki w zakresie postępowania codzien-
nego, ergonomii pracy i kinezyterapii domowej.
Problem bólów kręgosłupa odcinka szyjnego oraz lędźwiowego dotyczy dużej części społeczeństwa,
występuje zarówno u osób młodych, jak i starszych. Celem niniejszej publikacji jest podniesienie świado-
mości w zakresie zapobiegania i leczenia bólów kręgosłupa.
Książka jest napisana w sposób bardzo przystępny dla czytelnika, z zachowaniem terminologii me-
dycznej w obszarze anatomii i biomechaniki kręgosłupa. Zawiera również profesjonalne opisy jednostek
chorobowych.
Opracowanie składa się z dwóch części: teoretycznej i praktycznej. W części pierwszej przedstawiona
została etiopatogeneza schorzeń kręgosłupa wraz z opisami: choroby zwyrodnieniowej, dyskopatii, zmian
przeciążeniowych i pourazowych (z uwzględnieniem odcinka szyjnego oraz lędźwiowego kręgosłupa). Na
część praktyczną składa się 100 ćwiczeń kręgosłupa, opisanych w sposób czytelny i zrozumiały.
Zaletą książki są liczne ilustracje oraz profesjonalnie wykonane zdjęcia ćwiczeń, ułatwiające ich wyko-
nywanie we własnym zakresie. Na uwagę zasługuje również podjęcie tematyki łączącej wiedzę medyczną
i standardy postępowania fizjoterapeutycznego z przekazem zrozumiałym dla czytelnika bez wykształce-
nia medycznego.
Uważam, że publikacja ta stanowi również źródło wiedzy dla fachowców i powinna być jedną z pozycji
w literaturze dla studentów fizjoterapii w kontekście świadomości pacjenta, ergonomii pracy i postępowa-
nia codziennego. Książkę oceniam bardzo pozytywnie, gdyż upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy
z zakresu przyczyn, objawów i leczenia schorzeń kręgosłupa stanowi istotny element skuteczności terapii.
dr hab. Jan Gnus, prof. nadzw.
Katedra Fizjoterapii
Uniwersytetu Medycznego
we Wrocławiu
co war to wiedzieć
o kręgoSłupie
wStęp
Głównymi czynnikami powodującymi bóle kręgo-
słupa są: siedzący tryb życia, brak aktywności fizycz-
nej, nadwaga, niewłaściwe nawyki w czynnościach
dnia codziennego, przeciążenia wynikające z pracy
zawodowej oraz wady anatomiczne kręgosłupa po-
wstałe w okresie jego rozwoju (skolioza, choroba
Scheuermanna zwana kifozą młodzieńczą).
Pomimo wzrostu jakości życia, nie zaobserwo-
wano wśród populacji krajów rozwiniętych szcze-
gólnej troski o własne zdrowie. Bardzo zaskakuje
fakt, że szybkie tempo życia nie spowodowało wzro-
stu aktywności fizycznej człowieka, lecz znacznie ją
ograniczyło. Współcześnie większość ludzi pracu-
je i odpoczywa, siedząc. Takie zachowania, bardzo
często całkowicie świadome, prowadzą nieuchron-
nie do przewlekłych schorzeń narządu ruchu.
Schorzenia narządu ruchu zajmują trzecie miej-
sce wśród problemów zdrowotnych ludzi w śred-
nim wieku oraz dotyczą ponad połowy osób po
50. roku życia. Według Światowej Organizacji Zdro-
wia (ang. World Health Organization, WHO) najczę-
ściej występującą dolegliwością ze strony narządu
ruchu jest ból odcinka lędźwiowo-krzyżowego krę-
gosłupa. Dotyka on ok. 85 populacji, zarówno ko-
biet, jak i mężczyzn w każdym wieku.
Ból powoduje zmniejszenie aktywności fizycznej,
co skutkuje obniżeniem sprawności, a w dalszej per-
spektywie wywołuje konieczność ograniczenia lub
nawet zaprzestania pracy zawodowej. Ta sytuacja wią-
że się z kolei z potrzebą korzystania ze zwolnień lekar-
skich, nierzadko długotrwałych, co przyczynia się do
pogorszenia sytuacji ekonomicznej zarówno pracow-
ników, jak i pracodawców. Jak wynika z raportu De-
partamentu Statystyki i Prognoz Aktuarialnych ZUS,
w 2013 roku pracownicy w Polsce spędzili na zwolnie-
niach niemal 140 milionów dni. Wiąże się to z wypła-
tą ponad 18,3 miliarda złotych z tytułu wynagrodzeń
i zasiłków chorobowych. Zespoły bólowe kręgosłupa
stanowią obecnie najczęstszą przyczynę zgłaszania
się chorych do lekarzy różnych specjalności, dlatego
zalicza się je do tzw. chorób cywilizacyjnych.
częstych incydentów bólowych kręgosłupa. Doty-
czą one odcinka szyjnego, piersiowego i lędźwiowo-
-krzyżowego. Zespoły bólowe odcinka szyjnego oraz
lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa stanowią 1,5–2
wszystkich porad udzielanych w społecznej służbie
zdrowia. Współczynnik zachorowalności na choro-
by kręgosłupa jest uważany za wyższy niż w przy-
padku chorób układu sercowo-naczyniowego.
Nie ma jednaj przyczyny, która powodowałaby
występowanie bólu kręgosłupa. Istnieje wiele czyn-
ników oddziałujących pojedynczo lub nakładają-
cych się na siebie. Za jedną z przyczyn uważa się
przyjęcie przez człowieka wyprostowanej postawy
ciała. Nastąpiło to w okresie oligoceńskim i obecnie
wielu naukowców uważa, że kręgosłup nie został
należycie przygotowany do wkroczenia na wyższy
etap rozwoju, m.in. stąd mamy do czynienia z do-
legliwościami bólowymi w każdym odcinku kręgo-
słupa. Tego typu pomyłka natury jest jednak mało
prawdopodobna, dlatego przyczyn epidemii scho-
rzeń kręgosłupa należy szukać gdzie indziej.
Bardzo istotnym etiologicznym czynnikiem sprzy-
jającym występowaniu zespołów bólowych kręgosłu-
pa jest sedenteryjny (siedzący) tryb życia. Współczesny
człowiek spędza większość czasu w pozycji siedzącej
– siedzi przy biurku w pracy, wraca do domu w pozycji
siedzącej (jadąc samochodem, autobusem lub tram-
wajem), a czas wolny poświęca na siedzeniu przed
telewizorem lub komputerem. Tak znaczne ograni-
czenie aktywności prowadzi do wielu niekorzystnych
i często nieodwracalnych zmian w układzie ruchu.
Narastającym lawinowo zjawiskiem jest nadwaga
i otyłość społeczeństwa. Wskaźnik BMI (ang. Body
Mass Index) powyżej 25 powoduje, że na kręgosłup
oraz pozostałe stawy (szczególnie biodrowe i kola-
nowe) działają znaczne, często przekraczające ich
możliwości, obciążenia. Powoduje to szybsze ściera-
nie i zużywanie się chrząstki stawowej oraz krążków
międzykręgowych. To z kolei prowadzi do zmian
zwyrodnieniowych, uciążliwych dolegliwości bólo-
wych i ograniczeń ruchowych stawów kręgosłupa.
W Polsce na bóle kręgosłupa cierpi co trzecia
osoba, aż 60–95 populacji zgłasza występowanie
Kolejną przyczyną dolegliwości bólowych kręgo-
słupa, związaną z brakiem aktywności oraz otyłością,
Wstęp 5
jest osłabienie siły mięśniowej i więzadłowej. Doty-
czy to głównie struktur znajdujących się w obrębie
brzucha oraz pasa miedniczego. Mięśnie znajdują-
ce się w tej części ciała odpowiadają za utrzymywa-
nie prawidłowej pozycji ciała oraz właściwą stabili-
zację odcinka lędźwiowo-krzyżowego. W chwili gdy
dochodzi do zachwiania równowagi w ich napięciu,
następuje wadliwe ustawienie kręgosłupa, co po-
woduje przeciążenie i dolegliwości bólowe. Z dru-
giej strony ból może wywoływać także nadmierna,
ciężka praca fizyczna. Chodzi tu głównie o przecią-
żanie struktur kręgosłupa, co powoduje deformację
i szybsze zużywanie się kręgów oraz krążków mię-
dzykręgowych w wyniku nieprawidłowego rozkładu
ciężaru. Dotyczy to najczęściej pozycji z wyprosto-
wanymi kończynami dolnymi i tułowiem pochylo-
nym w przód, która doprowadza do nadmiernego
rozciągnięcia więzadeł oraz do trzykrotnego zwięk-
szenia siły działającej na kręgosłup. W przypadku
osłabionych mięśni może to prowadzić do prze-
mieszczenia się krążka międzykręgowego, powsta-
nia wypukliny jądra miażdżystego, ucisku na struk-
tury układu nerwowego i promieniującego bólu do
kończyn dolnych (rwa kulszowa, rwa udowa).
Na stan kręgosłupa i występowanie dolegliwo-
ści bólowych wpływają nie tylko czynniki fizyczne,
ale także psychiczne, np. stres. Stworzono hipote-
tyczny obraz osoby ze skłonnością do występowa-
nia tego rodzaju bólu – to jednostka nadpobudliwa,
perfekcjonista, często doświadczająca problemów
w pracy zawodowej. Sytuacja taka powoduje odru-
chowe zwiększenie napięcia mięśniowego, zmniej-
szenie przepływu krwi przez tkanki i stopniowy
niedobór tlenu w mięśniach. Doprowadza to do
wystąpienia bólu i uruchamia błędne koło: poja-
wia się ból, zwiększa się napięcie mięśni, zmniejsza
się przepływ krwi, ból narasta. Bardzo istotne jest
wówczas zastosowanie różnego rodzaju technik re-
laksacyjnych. Badania pokazują, że nieodzownym
elementem jest wyeliminowanie sytuacji stresowej,
m.in. zmiana charakteru wykonywanej pracy i po-
prawa jej warunków.
Równie ważnym czynnikiem sprzyjającym po-
wstawaniu bólu kręgosłupa jest płeć. Według ba-
dań tego typu schorzenia znacznie częściej dotykają
kobiet (70/1000) niż mężczyzn (57/1000). Dodatko-
wo z większą częstotliwością występują u ludzi rasy
białej (68/1000) niż rasy czarnej (38/1000). Zwiększo-
ną predyspozycję do występowania dolegliwości
bólowych mają także kobiety o wzroście powyżej
170 cm oraz mężczyźni wyżsi niż 180 cm. Kobiety
są również narażone na ból kręgosłupa w trakcie
ciąży. Według badań aż 56 kobiet doświadczyło
bólu z powodu rwy kulszowej właśnie w tym stanie.
Wszystkie przedstawione powyżej czynniki pro-
wadzą do poważnych powikłań, jak zmiany zwyrod-
nieniowe stawów kręgosłupa oraz dyskopatia. Nie-
które publikacje nie wyodrębniają poszczególnych
jednostek chorobowych (zmiany zwyrodnieniowe,
dyskopatia, zapalenie korzonków nerwowych, lum-
bago), lecz ogół niekorzystnych zjawisk i procesów
oddziałujących na kręgosłup nazywają chorobą
przeciążeniową kręgosłupa. Bez względu na przy-
jęte nazewnictwo mamy do czynienia z bólem,
ograniczeniem ruchomości i pogorszeniem stanu
funkcjonalnego.
Budowa anatomiczna i funkcje kręgoSłupa
Kręgosłup stanowi najważniejszą, wysoko wyspe-
cjalizowaną część układu szkieletowego człowie-
ka. Jest narządem osiowym organizmu, a więc
strukturą podporową, którą cechuje wysoka wy-
trzymałość na obciążenia. Ponadto spełnia funk-
cję ochronną rdzenia kręgowego i nerwów rdze-
nia. Stanowi składową narządu ruchu, pozwalając
na dość obszerny, wielokierunkowy zakres ruchów
niezbędnych do sprawnego wykonywania czynno-
ści życia codziennego.
Kręgosłup to centralna część całego narządu ru-
chu. Jest giętki, mechanicznie odporny i stanowi
u dorosłego człowieka 40–45 długości całego cia-
ła. W rzucie od przodu wydaje się być prosty, jed-
nak w projekcji bocznej można zauważyć potrójną
krzywiznę typu esowatego, w której skład wcho-
6 5 minut dla kręgosłupa
Kręgosłup jako kolumna jest zbudowany
z 33–34 kręgów:
• siedmiu kręgów szyjnych,
• dwunastu kręgów piersiowych,
• pięciu kręgów lędźwiowych,
• pięciu kręgów krzyżowych zrośniętych
ze sobą, będących jedną kością krzyżową,
• czterech lub pięciu kręgów guzicznych,
które stanowią szczątkową kość guziczną
(ogonową)
kifoza piersiowa
dzi lordoza szyjna i lędźwiowa oraz kifoza piersio-
wa. Wymienione krzywizny spełniają ważną funk-
cję z punktu widzenia biomechaniki kręgosłupa
– amortyzują obciążenia, zwłaszcza te gwałtowne,
w nieoczekiwanych sytuacjach dnia codziennego.
kifoza krzyżowa
lordoza szyjna
lordoza
lędźwiowa
OdcineK szyJny
7 kręgów stanowiących
podporę głowy i szyi
OdcineK piersiOWy
12 kręgów, na których
umocowane są żebra
OdcineK lędźWiOWy
5 kręgów odpowiedzialnych
za utrzymanie środka ciężkości
KOść KrzyżOWa
5 zrośniętych kręgów
KOść GUziczna
4 zrośnięte kręgi
W projekcji bocznej krzywizny kręgosłupa przypominają
literę S – odcinek szyjny wygięty jest ku przodowi (lordoza
szyjna), odcinek piersiowy ku tyłowi (kifoza piersiowa), odci-
nek lędźwiowy także ku przodowi (lordoza lędźwiowa)
Poszczególne kręgi są poprzedzielane krążkami
międzykręgowymi (dyskami), stanowiącymi ¼ dłu-
gości całego kręgosłupa. Wraz z aparatem więza-
dłowym zespalają one cały kręgosłup, gwarantując
jego ruchomość w wielu płaszczyznach. W płasz-
czyźnie strzałkowej (przód–tył) odbywają się ruchy
zgięcia oraz wyprostu, w płaszczyźnie czołowej – ru-
chy zgięcia bocznego, a w płaszczyźnie poprzecz-
nej – ruchy skrętne. Kombinację wszystkich wymie-
nionych ruchów nazywamy ruchami obwodzenia
albo ruchami okrężnymi.
W poszczególnych odcinkach kręgosłupa budo-
wa kręgu różni się w zależności od funkcji i prze-
znaczenia. Na kręg składa się masywny, walcowaty
trzon oraz cienki i zróżnicowany łuk kręgu. Obie te
części budują kanał, przez który przechodzi rdzeń
kręgowy. Zadaniem trzonów kręgów jest podpór
masy ciała. Dzięki chrzęstnym płytkom granicznym
na górnych i dolnych powierzchniach istota gąb-
czasta trzonów jest chroniona przed nadmiernymi
Budowa anatomiczna i funkcje kręgosłupa 7
Budowa kręgosłupa
Z punktu widzenia anatomii człowieka
kręgosłup jako narząd spełnia cztery
podstawowe funkcje:
• stanowi podporę dla górnej części ciała,
• jest miejscem przyczepu mięśni,
• przyjmuje obciążenia wynikające z postawy
wyprostowanej,
• ochrania rdzeń kręgowy
siłami nacisku. Dodatkowo płytki spełniają rolę po-
średnika w wymianie płynów pomiędzy krążkami
międzykręgowymi a trzonami kręgów. Drugą skła-
dową kręgu jest łuk kręgu, który ma siedem wyrost-
ków – wyrostek kolczysty (z tyłu), parzyste wyrostki
stawowe górne i dolne (od góry i od dołu) oraz wy-
rostki poprzeczne (po bokach). Rola łuków sprowa-
dza się do osłony (praktycznie z trzech stron) waż-
nego narządu, jakim jest rdzeń kręgowy. Ponadto
zapewniają one połączenia stawowe poszczegól-
nych kręgów. Mięśnie oraz więzadła międzykręgo-
we mają swoje przyczepy na wyrostkach kolczy-
stych oraz poprzecznych, które spełniają funkcje
ramion dźwigni dla mięśni kręgosłupa.
W swojej roli kręgosłup można porównać do
masztu namiotu utrzymywanego w pozycji piono-
wej przez linki odciągowe, którymi są mięśnie szkie-
letowe. Budowa segmentarna kręgosłupa pozwala
na minimalizowanie i tłumienie wstrząsów prze-
noszonych z kończyn dolnych na rdzeń kręgowy,
korzenie nerwowe oraz mózg. Kręgosłup stwarza
także osłonę dla rdzenia kręgowego związanego
z wychodzącymi korzeniami nerwowymi, a wraz
z kośćmi obręczy barkowej, żebrami oraz mostkiem
tworzy niejako pancerz ochronny dla ważnych na-
rządów wewnętrznych, takich jak serce, płuca i duże
naczynia krwionośne.
W skład odcinka lędźwiowego kręgosłupa wcho-
dzi pięć kręgów, które są osadzone naprzeciw wy-
giętej kości krzyżowej. Masywne trzony omawiane-
go segmentu gwarantują wytrzymałość kręgów,
która jest potrzebna do dźwigania całej masy ciała.
Mobilność i elastyczną ruchomość umożliwiają sta-
8 5 minut dla kręgosłupa
wy międzywyrostkowe, krążki międzykręgowe oraz
aparat mięśniowo-więzadłowy.
Ważnym elementem w budowie kręgosłupa
jest pojęcie jednostki czynnościowej, inaczej triady
stawowej, którą tworzą krążek międzykręgowy i po-
wierzchnie stawowe dwóch sąsiadujących ze sobą
wyrostków stawowych kręgów. Włączając w to mię-
śnie, torebki stawowe oraz powięzie otrzymujemy
całą funkcjonalną jednostkę czynnościową z punk-
tu widzenia biomechaniki kręgosłupa.
Fizjologicznym amortyzatorem obciążeń jest rów-
nież lordoza lędźwiowa, która ma znaczący wpływ
na rozkład sił w dolnym segmencie kręgosłupa.
Kształtuje się ona w zależności od predyspozycji
osobniczych, cech genetycznych, kształtu trzonów
kręgowych, krążków międzykręgowych, masy ciała,
ustawienia kości krzyżowej, wieku oraz poziomu mu-
skulatury brzusznej. Średnia wartość prawidłowego
kąta lordozy lędźwiowej oscyluje w granicach 30º,
a wyznacza się ją metodą Fernanda i Foxa, zgodnie
z którą kąt lordozy lędźwiowej tworzą linie biegnące
przez dolną krawędź trzonu drugiego kręgu lędź-
wiowego oraz dolną krawędź trzonu piątego kręgu
lędźwiowego. Z powodu omawianej lordozy każdy
krąg lędźwiowy znajduje się w innej płaszczyźnie.
W pozycji stojącej tylko trzeci krąg (L3) przyjmuje
położenie poziome, natomiast reszta kręgów jest
ułożona skośnie, zwłaszcza piąty (L5). Największe
obciążenia przyjmują trzy ostatnie kręgi lędźwiowe,
które z kolei przenoszą je na miednicę. Każdego
dnia słup kostny jest poddawany nieustannie siłom
ścinającym, a to za sprawą skośnego ustawienia
kości krzyżowej. W celu zachowania balansu w ca-
łym układzie ruchowym jest potrzebna aktywizacja
mięśni brzucha, których działanie skierowane jest
w przeciwnym kierunku niż kości krzyżowej, gwa-
rantując w ten sposób wytrzymałość mechaniczną.
Ważne znaczenie ma również zmienna wartość
ciśnienia w jamie brzusznej i klatce piersiowej, któ-
ra jest zależna od ułożenia ciała. W pozycji stojącej
wynosi ono od 2 do 5 mm Hg (milimetrów słupa rtę-
ci). Wzrosty ciśnienia są odnotowywane przy zgięciu
w przód lub w tył. Szczytowe wartości wynoszą 50–
70 mm Hg i występują przy kącie 80–100º pochylenia
w przód. Ciśnienie wytworzone w jamach ciała redu-
kuje obciążenie kręgosłupa lędźwiowego o ok. 30 .
1
2
rys. 1 Funkcją krążków międzykręgowych jest
przenoszenie obciążeń osiowych i skrętno-bocznych
oraz amortyzacja wstrząsów
rys. 2 Krzywizny kręgosłupa amortyzują wstrząsy
oraz zapewniają osiową stabilność biomechaniczną
ciała w pozycji stojącej
Najważniejszą rolę w biomechanice kręgosłupa
(przenoszeniu obciążeń) odgrywają krążki i stawy
międzykręgowe.
Ważnym elementem stawów międzykręgowych,
które scalają poszczególne trzony międzykręgowe
są krążki międzykręgowe (dyski). Dysk u osoby do-
rosłej nie ma żadnego unaczynienia, toteż proces
odżywiania i usuwania produktów przemiany ma-
terii zachodzi na drodze dyfuzji między trzonami
kręgów i otaczających tkanek. Krążek międzykręgo-
wy u osoby dorosłej tworzą trzy elementy: pierścień
włóknisty, jądro miażdżyste oraz płytka chrzęstna
okalająca go od góry i od dołu. Pierścień włóknisty
scala trzony kręgów w jedną całość poprzez połą-
czenia do granicznych płytek trzonów. Jego drugo-
rzędną funkcją jest zapewnienie małego stopnia
ruchomości. Dzięki spiralno-skośnemu ustawieniu
jego włókien segment ruchowy ma zapewnioną
właściwą elastyczność, a zarazem bezpieczeństwo
podczas wykonywania nagłych ruchów w skrajnych
zakresach. Pierścień włóknisty ewoluuje zależnie od
nacisków i naprężeń, jakim jest poddawany, jednak
z biegiem lat zmniejsza się jego uwodnienie z 78
do 70 . Dzięki elastyczności pierścienia włókniste-
go położenie i kształt jądra miażdżystego właściwie
się centralizują, czyniąc go najważniejszym stabili-
zatorem kręgosłupa.
Jądro miażdżyste u osoby dorosłej składa się
w 85 z wody, dlatego też jest mało ściśliwe, ale
za to w wymiarze poprzecznym zajmuje 50–60
objętości całego krążka międzykręgowego. Jądro
miażdżyste jako twór półgalaretowaty o barwie
białej i połyskliwej jest zbudowany niemalże cał-
kowicie z tkanki włóknistej oraz tkanki chrzęstnej.
Badacze udowodnili, że poziom uwodnienia jądra
rdzeń
kręgowy
zwój
nerwowy
skóra
trzon
kręgu
krążek
między-
kręgowy
staw
międzykręgowy
Krążki międzykręgowe (dyski) znajdują się
między trzonami kręgów
Budowa anatomiczna i funkcje kręgosłupa 9
jądro
miażdżyste
staw
między-
kręgowy
otwór
między-
kręgowy,
przez
który
wychodzi
nerw
pierścień
włóknisty
Krążek międzykręgowy jest zbudowany z zewnętrznej
warstwy (pierścienia włóknistego) oraz centralnie
położonego jądra miażdżystego
miażdżystego u noworodka wynosi 88 , w wieku
18 lat – ok. 80 , natomiast w wieku 77 lat spada
do ok. 69 . Wraz z wiekiem ulegają zmianie rów-
nież kompozycje innych składników jądra miaż-
dżystego, przez co zaciera się różnica pomiędzy
nim a pierścieniem włóknistym. Jądro miażdżyste
stanowi nieodzowny element krążka międzykrę-
gowego, będąc jednocześnie najważniejszym jego
elementem czynnościowym. Przede wszystkim ma
spełniać funkcję podporową dla kręgu leżącego
powyżej. Pośredniczy także w wymianie substan-
cji odżywczych oraz innych produktów pomiędzy
krążkiem międzykręgowym a trzonami kręgowy-
mi. Po trzecie jądro to ma duże znaczenie podczas
amortyzacji obciążeń działających na kręgosłup.
Chroni go dzięki równomiernemu przenoszeniu sił
nacisku na pierścień włóknisty oraz płytki chrzęstne
trzonów kręgowych.
dolegliwości Bólowe kręgoSłupa
Ukształtowanie kręgosłupa i jego krzywizn, które
były odpowiedzią na potrzeby człowieka wyprosto-
wanego i aktywnego fizycznie, trwało miliony lat.
W ostatnim czasie tryb życia człowieka zmienił się
tak diametralnie, że zaburzenia funkcji kręgosłupa
zaczęły się pojawiać już w młodym wieku. Dolegli-
wości bólowe dotyczą odcinka szyjnego, piersiowe-
go i lędźwiowo-krzyżowego.
W zależności od przyczyn wyróżnia się pięć ro-
dzajów bólów kręgosłupa:
1. Bóle pochodzenia dyskowego
Spowodowane są mechaniczną niewydolnością
krążka międzykręgowego i podrażnieniami ner-
wów rdzeniowych przez wypuklinę jądra miaż-
dżystego. Obraz kliniczny charakteryzuje się po-
ranną sztywnością i uczuciem rozlanego bólu.
2. Bóle w przebiegu zmian zwyrodnieniowych
Mają klinicznie różny obraz. Zwykle pojawiają
się po rozpoczęciu aktywności, a następnie się
zmniejszają. Przy niestabilności stawów między-
kręgowych bóle ustępują podczas odciążenia
kręgosłupa.
10 5 minut dla kręgosłupa
Czynniki sprzyjające wystąpieniu bólów
kręgosłupa (Jerzy Śwerkot, 2006)
• otyłość,
• wysoki wzrost (u kobiet 170 cm,
u mężczyzn 180 cm),
• osłabienie mięśni brzucha i pasa miednicznego,
• ciąża,
• urazy narządu ruchu,
• siedzący tryb życia, długotrwałe prowadzenie
samochodu,
• uprawianie pewnych rodzajów sportów,
np hokej, żeglarstwo,
• ciężka praca fizyczna,
• narażenie na wibracje,
• prace w systemie taśmowym, często
powtarzane ruchy zginania lub rotacji,
• zaburzenia osobowości (hipochondria,
histeria),
• stany depresyjne
Trzy klasy czynników ryzyka wystąpienia
zespołów bólowych kręgosłupa:
• czynniki indywidualne i związane ze stylem
życia: wiek, płeć, masa ciała, stan siły mięśnio-
wej, gibkość, palenie tytoniu, przebyte epizody
zespołów bólowych kręgosłupa
• czynniki fizyczne i biomechaniczne: ciężka
praca, niewłaściwa postawa, pochylanie się,
podnoszenie ciężkich przedmiotów, długo-
trwałe siedzenie, skręcanie tułowia, narażenie
na wibrację, prowadzenie samochodu
• czynniki psychospołeczne: depresja, lęk, stres,
stopień niezadowolenia z pracy
3. Bóle korzeniowe
Ich przyczyną jest ucisk wypukliny dyskowej lub
osteolitu (wyrostka dziobiastego) na korzeń nerwo-
wy. Cechą charakterystyczną jest promieniowanie
bólu do kończyny górnej lub dolnej oraz towarzy-
szące mu zaburzenia czucia. Ból nasila się pod-
czas ruchów kręgosłupa, ale możliwe są bezbo-
lesne ruchy w wybranych i ustalonych kierunkach.
4. Bóle o charakterze chromania neurogennego
Chory ma odczucie skurczu mięśnia w łydce lub
niedowładu utrudniającego chodzenie. Bóle po-
wstają w skutek stenozy – zwężenia kanału krę-
gowego i wtórnego niedokrwienia korzeni rdze-
niowych. Odruchowe zniesienie lordozy zwiększa
pojemność kanału kręgowego, poprawia ukrwie-
nie korzeni i powoduje zmniejszenie dolegliwości
bólowych.
5. Bóle nowotworowe
Są spowodowane przekrwieniem guza przez wy-
pełnione naczynia krwionośne i wtórne pęcznie-
nie krążka międzykręgowego podczas leżenia.
Charakterystyczne są bóle nocne.
Wśród czynników wywołujących uszkodzenia krę-
gosłupa wyróżnia się dwie podstawowe przyczyny:
nagły uraz oraz przewlekłe przeciążenia. Pierwszy
z mechanizmów określa się jako nagłe uszkodze-
nie tkanek pierścienia włóknistego krążka pod
wpływem zadziałania gwałtownego, silnego, jed-
norazowego urazu na uprzednio zupełnie zdrowy
krążek (np. dźwignięcie ciężaru). Najczęściej pier-
ścień włóknisty zostaje uszkodzony w części tylno
-bocznej. Zjawisko to ma miejsce, wbrew pozorom,
raczej rzadko. Droga przewlekłych przeciążeń wy-
stępuje znacznie częściej i ma charakter długo-
trwały – uszkodzenie powstaje latami i ma znacznie
bardziej skomplikowany przebieg. Rozwój choroby
przeciążeniowej od wystąpienia czynników prze-
ciążających i zmian czynnościowych może prze-
chodzić w stan powodujący uszkodzenia morfo-
logiczne krążków międzykręgowych oraz kręgów,
a w dalszych etapach wywoływać znaczne zabu-
rzenia neurologiczne. Warto wiedzieć, że rozwój
choroby może zostać zatrzymany, jednak musi się
to stać już we wczesnych etapach jej rozwoju. Moż-
liwe jest wówczas zahamowanie i cofnięcie nieko-
rzystnych zjawisk, nawet w przypadku, gdy mamy
już do czynienia z objawami ze strony układu ner-
wowego (np. niedowłady).
Bardzo istotnym elementem wywołującym do-
legliwości bólowe kręgosłupa jest brak odpowied-
niej i prawidłowo prowadzonej profilaktyki. Ma ona
ogromne znaczenie, gdyż stosując się do zaleceń,
pacjent ma nie tylko możliwość zapobiegania kon-
sek wencjom choroby i eliminowania już powstałych
zmian (profilaktyka wtórna), ale przede wszystkim
uchronienia się przed możliwymi chorobami krę-
gosłupa (profilaktyka pierwotna). Niestety, bardzo
często pacjenci zapominają o „wczesnej” ochronie.
Jest to poniekąd zrozumiałe, ponieważ ludzie nie
zastanawiają się, w jaki sposób dźwigają ciężar, jak
wstają z łóżka, sprzątają, przygotowują posiłek czy
siedzą. Wszystkie te czynności są w pewien sposób
zautomatyzowane. Każda z nich wykonywana nie-
prawidłowo wielokrotnie każdego dnia powoduje
powstawanie wspomnianych wcześniej mikroura-
zów i przeciążeń, które nawarstwiając się w trakcie
kilku lub kilkunastu lat, doprowadzają kręgosłup do
uszkodzenia. Problemem w profilaktyce przeciąże-
niowej jest niedostateczna edukacja, która powinna
obejmować już najmłodsze dzieci po to, aby zapo-
biegać i uniknąć w przyszłości konieczności leczenia.
Dolegliwości bólowe kręgosłupa 11
Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się pro-
filaktyce wtórnej. Często po wizycie u lekarza lub
fizjoterapeuty (przeważnie już po wystąpieniu in-
cydentu bólowego) uświadamiamy sobie błędy
w postępowaniu, które powodują ogromne szkody
w obrębie kręgosłupa. Okazuje się zatem, że ele-
ment wymieniony jako ostatni – brak profilaktyki –
jest jednocześnie najbardziej istotnym w procesie
powstawania choroby przeciążeniowej. Jest pierw-
szym ogniwem, które zostając zaburzone, dopro-
wadza do późniejszego znacznego i postępujące-
go uszkodzenia kręgosłupa.
Bóle odcinka lędźwiowo-krzyżowego
Zgodnie z definicją ból krzyża (dolnego odcinka
kręgosłupa) to ból zlokalizowany między XII żebrem
a dolnymi fałdami pośladkowymi. Często współist-
nieje on z bólem w obrębie kończyn dolnych. Ból
dolnego odcinka kręgosłupa stanowi w krajach
wysokorozwiniętych jeden z najczęstszych proble-
mów zdrowotnych społeczeństw, zaliczając się tym
samym do chorób cywilizacyjnych. Czynnikiem od-
powiadającym za ten stan jest przede wszystkim
siedzący tryb życia i związana z nim mała aktyw-
ność ruchowa. Niezależnymi czynnikami ryzyka są
otyłość, palenie tytoniu i stres. Według większości
oszacowań ok. ¾ populacji ogólnej w ciągu swojego
życia cierpi z powodu bólów kręgosłupa, w tym 23
choruje właśnie na bóle odcinka lędźwiowo-krzy-
żowego. Bóle te często mają charakter nawrotowy.
Bez radykalnych modyfikacji czynników, tj. zmiany
postępowania, które uruchomiło mechanizm bólo-
wy, zwykle połowa osób doświadcza go ponownie.
Bóle dolnego odcinka kręgosłupa są jednym
z najczęstszych powodów zgłaszania się do lekarza
POZ. Problem zaczyna się niestety w momencie,
kiedy należy postawić diagnozę i określić przyczy-
nę występowania bólu. Udaje się to jedynie w ok.
10 przypadków dotyczących przede wszystkim
czynników takich, jak: kompresja nerwu, infekcja,
przeciążenie, uraz lub występowanie guza. Po-
mimo szerokiego dostępu do coraz doskonalszej
diagnostyki, w przypadku większości pacjentów
nie ma możliwości ustalenia przyczyny dolegliwo-
12 5 minut dla kręgosłupa
ści w krótkim czasie, ponieważ ból kręgosłupa ma
charakter niespecyficzny – obejmuje lędźwiowo-
-krzyżowy odcinek kręgosłupa, pośladki i uda, zale-
ży od codziennej aktywności oraz podlega ciągłej
zmianie w czasie.
Dominującymi czynnikami wywołującymi ból
są przede wszystkim nieprawidłowe pozycje i prze-
ciążenia. Prowadzi to do przeciążeniowych mikro-
urazów, które powodują uszkodzenie struktur przy-
kręgosłupowych (więzadła, mięśnie głębokie) oraz
krążka międzykręgowego. Należy pamiętać, że krę-
gosłup człowieka nie został odpowiednio przygo-
towany w procesie ewolucji do postawy wyprostnej
ciała i to właśnie odcinek lędźwiowy kręgosłupa
stanowi jego najsłabsze ogniwo. W postawie sto-
jącej diametralnie zmieniła się rola kręgosłupa. Ta
długa, pionowa, ale jednocześnie giętka oraz me-
chanicznie odporna kolumna ma za zadanie dźwi-
gać tułów, głowę i kończyny górne we wszystkich
pozycjach ciała. Postawa dwunożna oraz oderwanie
kończyn przednich od ziemi doprowadziły do prze-
sunięcia środka ciężkości wyżej, zmniejszając w ten
sposób drastycznie płaszczyznę podparcia i gene-
rując tym samym jego większe obciążenie osiowe.
Należy mieć także na uwadze, że każda unerwio-
na struktura anatomiczna może być przyczyną uru-
chomienia procesu bólowego (nocyceptywnego).
Jego źródłami mogą być: struktury mięśniowe znaj-
dujące się w okolicy lędźwiowej, torebki stawów
międzywyrostkowych i krzyżowo-biodrowych, wię-
zadła międzykolcowe i podłużne, trzony kręgów, ze-
wnętrzne części krążków międzykręgowych, opona
twarda, tkanka łączna wchodząca w skład nerwów,
pochewki korzeni nerwów oraz naczynia krwiono-
śne kanału kręgowego. Etiologia bólów w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa może mieć związek z roz-
maitymi strukturami – zarówno elementami same-
go kręgosłupa, jak również strukturami uciśniętymi
(nerwy rdzeniowe lub miękkie tkanki okołokręgo-
słupowe). Odczucia bólowe mogą mieć różnoraki
charakter w zależności od pochodzenia.
Ciekawych informacji na temat omawianego za-
gad nienia dostarczyły badania przeprowadzone
przez dr. Kuslicha i jego współpracowników z udzia-
łem 193 pacjentów. Mieli oni zostać poddani za-
biegowi operacyjnemu z powodu przepuklin jądra
osteoporozie lub zapaleniu struktur okołokręgosłu-
powych oraz postępującym chorobom zapalnym
kręgosłupa, do których zalicza się reumatoidalne
zesztywniające i łuszczycowe zapalenie stawów
kręgosłupa. Wreszcie bóle te mogą być efektem
toczącego się procesu chorobowego w narządach
wewnętrznych w obrębie jam ciała lub mogą mieć
podłoże psychologiczne spowodowane stanami
histerycznymi i psychozami.
Należy zaznaczyć, że spośród wszystkich przy-
padków ok. 90 zespołów bólowych wiąże się ze
zmianami przeciążeniowymi dolnego odcinka krę-
gosłupa, wynikającymi z czynników środowisko-
wych oraz indywidualnych zaniedbań. Brak pro-
filaktyki, niewłaściwa pozycja w pracy, nadwaga,
używki, zaniedbanie prawidłowej postawy podczas
chodu i innych czynności, a przede wszystkim brak
ruchu leczniczego i osłabienie kondycji fizycznej są
powodem epidemii zespołów bólowych dolnego
odcinka kręgosłupa.
Fizjologiczną reakcją kręgosłupa na przekro-
czenie dopuszczalnego zakresu ruchu albo na wy-
konanie czynności pod zbyt dużym obciążeniem
jest odpowiedź bólowa. Ból fizjologiczny ostrzega
przed nadmiernymi obciążeniami działającymi na
poszczególne elementy kręgosłupa, zapobiegając
tym samym ich uszkodzeniu. Sporadycznie zdarza
się też sytuacja, w której ból w okolicy dolnej kręgo-
Zwężenie przestrzeni międzykręgowej na skutek
spłaszczenia się dysku Wysokość przestrzeni jest
znacznie niższa nich na poziomach sąsiednich
Dolegliwości bólowe kręgosłupa 13
1
2
rys. 1 Prawidłowy obraz odcinka lędźwiowo-krzyżowego:
1 Trzon kręgu L4, 2 Kość krzyżowa, 3 Talerz kości
biodrowej, 4 Żebro, 5 Wyrostek kolczysty L4, 6 Przestrzeń
międzykręgowa L2/L3, 7 Staw międzykręgowy
rys. 2 Prawidłowy obraz odcinka lędźwiowo-krzyżowego:
Kręgi lędźwiowe (L1–L5) oraz kość krzyżowa (S1–S5)
miażdżystego lub stenozy (zwężenia) kanału kręgo-
wego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym. U chorych
przytomnych lub pod nieznacznym wpływem środ-
ków uspokajających, przed znieczuleniem i rozcię-
ciem danej struktury tkankowej, poddawano proce-
sowi drażnienia i monitorowano obszary, w których
występował ból. Okazało się, że przyczyną bólu był
każdorazowo uciśnięty korzeń nerwowy, rzutujący
na okolicę pośladka, podudzia oraz stopy. W świetle
tych i kolejnych licznych okołooperacyjnych badań
dowiedziono, że źródłem bólu w obrębie kończyn
jest korzeń nerwowy, natomiast za główną przyczy-
nę dolegliwości w okolicy kręgosłupa uznano krą-
żek międzykręgowy.
Bóle o podłożu dyskowym są spowodowane
mechaniczną niewydolnością krążka międzykrę-
gowego, a co za tym idzie, drażnieniem zakończeń
nerwowych. Znaczny dyskomfort odczuwa się rów-
nież w przebiegu zmian zwyrodnieniowych kręgo-
słupa oraz rozwijającej się równolegle niestabilności
połączeń międzykręgowych. Inną przyczyną bólów
kręgosłupa może być ucisk na korzeń nerwu, któ-
rego cechą charakterystyczną jest promieniowanie.
Bóle krzyża występują również w następstwie
stenozy kanału kręgowego, choroby nowotworowej,
skoliozy oraz kręgozmyku. Towarzyszą też czasami
słupa nie jest spowodowany dysfunkcją w obrębie
jego struktur, ale ma swój początek w komórkach
ośrodkowego układu nerwowego. Mówi się wtedy
o typowym przypadku bólu stresogennego o cha-
rakterze ośrodkowym. Ostatnim typem bólu, który
również nie jest powiązany bezpośrednio z kręgo-
słupem może być ból trzewny występujący w prze-
biegu patologii narządów wewnętrznych – serca,
nerek, trzustki lub wątroby.
Osoby dotknięte patologiami odcinka lędźwio-
wo-krzyżowego wykazują często zaburzenia czyn-
ności ruchowych innych odcinków kręgosłupa oraz
stawów obwodowych. Charakterystycznym obja-
wem klinicznym tej jednostki chorobowej jest za-
burzenie stereotypów ruchowych. Błędne nawyki
postawy, do których przyzwyczaja się ciało, są przy-
czyną nieergonomicznej i nadmiernie obciążają-
cej pracy narządu ruchu. Utrwalany nieprawidłowy
stereotyp ruchowy skutkuje zaburzeniami syme-
trii napięć oraz czynności mięśni, co prowadzi do
osłabienia jednych grup mięśniowych i jednocze-
snego przeciążenia i przykurczy innych.
Jednymi z poważniejszych symptomów dysfun-
kcji kręgosłupa jest zaburzenie czucia poniżej ko-
lana wraz z zaburzeniami czynności zwieraczy oraz
ubytkami neurologicznymi ze strony jednej lub obu
kończyn. Drętwienie w okolicy pośladków, wrażenie
chodzenia po wacie, uczucie wypełnionego pę-
cherza, a czasem nawet niemożność oddawania
moczu do ośmiu godzin jest niepokojącym obja-
wem potwierdzającym ucisk rdzenia kręgowego
lub korzeni rdzeniowych.
Bóle nocne, utrata masy ciała bez uchwytnej przy-
czyny, objawy ogólnoustrojowe (bladość powłok
skórnych, powracające stany podgorączkowe, uczu-
cie przemęczenia), niechęć podejmowania aktyw-
ności ruchowej lub nagle występujące deformacje
kręgosłupa przemawiają za poważnymi stanami
chorobowymi i nie powinno się ich lekceważyć, ale
jak najszybciej skonsultować z lekarzem specjalistą.
Dyskopatia odcinka lędźwiowego Choroba dysko-
wa (dyskopatia) stanowi poważny problem społecz-
ny i zapadają na nią coraz młodsi, aktywni zawodo-
wo ludzie (najczęściej występuje u osób w wieku
między 30. a 50. rokiem życia). Dyskopatia stanowi
14 5 minut dla kręgosłupa
a
B
c
d
e
Etapy powstania dyskopatii:
A – prawidłowy krążek międzykręgowy, B – rozpoczynająca
się wypuklina jądra miażdżystego, C – zaawansowana
wypuklina, D – przepuklina jądra miażdżystego,
E – sekwestracja (oderwanie się fragmentu, krążka
(jądra miażdżystego)
ok. 60–80 wszystkich przyczyn bólów w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa.
Choroba krążka międzykręgowego (dyskopatia)
przebiega etapami. Na pierwszym etapie dochodzi
do zwyrodnienia jądra miażdżystego. Rozpoczyna
się fragmentacja jądra, który po utracie swoich wła-
ściwości amortyzujących utrzymuje swoje miejsce
Wypuklina dyskowa w kierunku tylno-bocznym powoduje
ucisk korzenia rdzeniowego z następowym stanem
zapalnym i promieniowaniem bólu do kończyny górnej
lub dolnej
Pobierz darmowy fragment (pdf)