Darmowy fragment publikacji:
SpiS treści
co warto wiedzieć o Sercu 4
Wstęp 5
Budowa anatomiczna i fizjologiczna układu sercowo-naczyniowego
10
Wybrane choroby układu sercowo-naczyniowego 15
Nadciśnienie tętnicze 15
Choroba niedokrwienna serca
20
Zaburzenia rytmu serca 28
29
Miażdżyca tętnic
Niewydolność serca
31
Wpływ boreliozy na zaburzenia rytmu i niewydolność serca 35
100 ćwiczeń dla twojego Serca 38
Ćwiczenia oddechowe w pozycji stojącej 42
Ćwiczenia pobudzające układ krążenia 44
W pozycji stojącej 44
W pozycji siedzącej 50
Ćwiczenia ogólnousprawniające 71
W pozycji siedzącej 71
W pozycji stojącej 81
Ćwiczenia z oporem 104
W pozycji siedzącej 104
W pozycji stojącej 128
piśmiennictwo 142
Najpoważniejszym problemem zdrowotnym współczesnych społeczeństw, szczególnie tych wysokorozwi-
niętych, są choroby układu krążenia. Niewiele osób uświadamia sobie, że w większości przypadków są to
choroby „na własne życzenie”, wynikające ze stylu życia, który jest najczęściej wynikiem własnych wyborów,
rzadziej okoliczności, bardzo rzadko przymusu. Nie bez powodu choroby te określane są mianem chorób
cywilizacyjnych – współczesny człowiek, choć bardzo by nie chciał, skazany jest na codzienne korzystanie
z ułatwień nowoczesnych technologii, które ograniczają aktywność fizyczną, rozleniwiają, usypiają czujność
i ułatwiają rozwój dość podstępnych chorób.
Według epidemiologów współczesne społeczeństwa są raczej mało aktywne fizyczne, co tłumaczy się
głównie postępem technicznym. W literaturze przedstawiono nawet paradoksalny kierunek ewolucji czło-
wieka, z homo sapiens do homo sapiens sedes (człowiek wiecznie siedzący), wynikający z braku potrzeby
ruchu w różnych dziedzinach życia. Tymczasem to właśnie aktywność fizyczna, często niedoceniana lub
lekceważona, jest uznawana za podstawowy element zdrowego stylu życia. Niestety, postęp cywilizacyjny
sprawił, że ograniczamy ruch do niezbędnego minimum. Dla części z nas aktywność fizyczna w czasie wol-
nym od obowiązkowych zajęć staje się „towarem luksusowym”, dlatego dobrze pojęta edukacja zdrowotna
i świadomość korzyści zdrowotnych, wynikających z aktywności fizycznej powinna być propagowana już
wśród najmłodszych obywateli.
Aktywność fizyczna jest uznana za niefarmakologiczne wsparcie terapii wielu chorób, zwłaszcza tych,
z powodu których najczęściej chorujemy i umieramy – chorób układu krążenia i nowotworów. Stanowi o fi-
zycznej i psychicznej harmonii człowieka, kształtuje ciało i ducha, dostarcza wielu pozytywnych emocji
oraz przeciwdziała chorobom. Już Horacy mówił: „Jeśli nie biegasz, kiedy możesz, będziesz biegał, kie-
dy zachorujesz”.
Przedstawiona czytelnikowi książka jest jedną z kolejnych prób propagowania aktywności fizycznej
w formie prostych ćwiczeń, które można wykonać wszędzie, bez potrzeby wychodzenia z domu i posia-
dania skomplikowanego sprzętu. Stanowi rodzaj przewodnika przedstawiającego krok po kroku technikę
wykonania różnych ćwiczeń, które nie wymagają więcej czasu niż pięć minut. Polecana jest wszystkim tym,
którzy twierdzą, że nie mają czasu zająć się swoim zdrowiem oraz osobom, które już o nie dbają, nawet jeśli
nie ma ku temu szczególnych wskazań. Odbiorcami mogą być również fizjoterapeuci, studenci i wszyscy
inni, którzy chcą dać sercu pięć minut.
Ufam, że przewodnik ten spotka się z przyjaznym odbiorem czytelników, a wskazówki w nim zawarte
będą wyjątkowo użyteczne.
dr hab. Eugenia Murawska-Ciałowicz, prof. AWF
Katedra Fizjologii i Biochemii
Akademii Wychowania Fizycznego
we Wrocławiu
co war to wiedzieć
o Sercu
wStęp
Choroby układu krążenia stanowią zarówno w Pol-
sce, jak i na świecie istotny problem zdrowotny, spo-
łeczny i ekonomiczny. Z danych WHO (ang. World
Health Organization) wynika, że z powodu choro-
by niedokrwiennej serca umiera co roku ponad
7,2 mln osób. Jeżeli nie uda się tego opanować, to
z powodu epidemii chorób sercowo-naczyniowych
do połowy XXI wieku umrze ponad miliard osób
na świecie. Według prognoz w 2020 roku choroba
niedokrwienna serca będzie najpoważniejszą przy-
czyną zgonu w populacji ludzkiej.
W Stanach Zjednoczonych w latach 1950–1996
odnotowano spadek umieralności z powodu cho-
roby niedokrwiennej serca o 57 . W tym samym
czasie w krajach Europy Zachodniej zmniejszyła się
umieralność z powodu choroby sercowo-naczynio-
wej (ang. cardiovascular disease, CVD) o 20–25 .
Niestety, w krajach Europy Środkowo-Wschodniej,
przede wszystkim w Rosji, Bułgarii i na Węgrzech,
odnotowano wzrost liczby zgonów. Szczyt umie-
ralności na choroby układu krążenia odnotowano
w Polsce w 1991 roku.
Mimo że w ostatnich latach zachorowalność na
choroby układu krążenia zaczęła spadać, w Pol-
sce nadal stanowią one poważny problem. Do
1991 roku Polska należała do grupy krajów Europy
Środkowej i Wschodniej o wysokiej i stale rosnącej
liczbie zgonów z powodu chorób układu krążenia.
Z danych Polskiego Towarzystwa Kardiologiczne-
go wynika, że z powodu zawału serca codziennie
umiera w Polsce ok. 100 osób, a z powodu chorób
układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienia tęt-
niczego, miażdżycy tętnic, niewydolności serca) aż
500 osób. W 2001 roku z powodu chorób układu
krążenia zmarło w Polsce 82 692 mężczyzn i 91
117 kobiet, co stanowi 43 wszystkich zgonów
mężczyzn i 54 wszystkich zgonów kobiet. Na-
leży zaznaczyć, że co trzeci zgon mężczyzny i co
dziesiąty zgon kobiety dotyczył ludzi poniżej 64.
roku życia. W 2011 roku choroby układu krąże-
nia wciąż były przyczyną 40 zgonów mężczyzn
i ok. 50 zgonów kobiet. Szczególnie duże nasi-
lenie umieralności z tego powodu obserwowano
w województwach lubuskim, łódzkim i śląskim.
Od połowy lat 90. ubiegłego stulecia obserwuje
się wprawdzie tendencje spadkowe umieralności
z powodu chorób układu krążenia, jednak wskaź-
niki umieralności są w naszym kraju wciąż wyższe
niż w innych krajach Unii Europejskiej. Jak wynika
z Europejskich wytycznych dotyczących zapobie-
gania chorobom serca i naczyń w praktyce klinicz-
nej na rok 2012, stopniowy spadek umieralności
wiąże się w 50 ze zmianami czynników ryzyka,
a w 40 z nowoczesnymi metodami leczenia.
Zarówno subiektywne, jak i obiektywne mier-
niki zdrowia ludności wskazują, że stan zdrowia
społeczeństwa polskiego jest gorszy od przecięt-
nego dla ogółu mieszkańców Unii Europejskiej.
Europejskie badanie dochodów i warunków ży-
cia (ang. European Union Statistics on Income
and Living Conditions, EU-SILC) przeprowadzone
w państwach członkowskich UE wskazuje, że od-
setek mieszkańców Polski obu płci oceniających
swój stan zdrowia jako zły jest wyraźnie wyższy
od przeciętnego dla krajów Unii. Polska wypada
niekorzystnie również pod względem najbardziej
obiektywnego wskaźnika stanu zdrowia, jakim
jest przeciętna długość życia. Obecnie mężczyź-
ni w Polsce żyją przeciętnie o pięć lat krócej niż
wynosi średnia długości życia w krajach Unii, nato-
miast kobiety o dwa lata krócej. Współczynnik lat
zdrowego życia (ang. Healthy Life Years, HLY) wska-
zuje, że w Polsce w 2011 roku kobiety żyły w zdro-
wiu 63 lata, a mężczyźni 59 lat.
Bardzo ważną rolę w walce z chorobami serco-
wo–naczyniowymi odgrywają działania prewencyj-
ne (profilaktyka). Należy pamiętać, że za dolegliwo-
ści układu krążenia w dużej mierze odpowiadają
czynniki zależne od naszego stylu życia, których
zmiana jest możliwa na każdym etapie choroby.
Na całym świecie prowadzi się badania i opra-
cowuje wytyczne dotyczące prewencji chorób ser-
cowo-naczyniowych. Pierwszym badaniem pro-
filaktycznym
roku były
Fra mingham Heart Study przeprowadzone w Sta-
nach Zjednoczonych, nadzorowane przez Instytut
rozpoczętym w
1948
Wstęp 5
Chorób Serca i Naczyń (ang. National Heart, Lung
and Blood Institute, NHLBI). Celem tego badania
była identyfikacja głównych czynników zaburzeń
układu naczyniowego wśród osób w wieku 30–62 lat.
Na przestrzeni lat zarówno w Stanach Zjednoczo-
nych, jak i w Europie przeprowadzono wiele po-
dobnych programów profilaktycznych. W naszym
kraju również realizuje się sporo centralnych pro-
gramów uwzględniających zapobieganie, jednak
niestety nie są one w pełni skuteczne. Nadal sta-
nowią one wyzwanie dla polityków, administra-
torów ochrony zdrowia, naukowców i personelu
medycznego. Wymagają zaangażowania całego
spo łeczeństwa.
W 2002 roku badacze Benjamin i Smith zapro-
ponowali trzystopniowy model prewencji choroby
sercowo-naczyniowej w postaci piramidy jako kom-
pleksowego podejścia do zapobiegania chorobom
układu krążenia. Podstawę tej piramidy (najszerszy
zakres) stanowiłyby działania prewencji podstawo-
wej, czyli realizowane przez całe społeczeństwo.
Dotyczą one czynników psychosocjalnych (interak-
cje z bliskimi, satysfakcja życiowa, warunki mieszka-
niowe), prawidłowej masy ciała, zdrowego żywienia,
aktywności fizycznej i predyspozycji genetycznych.
Część środkowa piramidy (nieco węższa) obrazo-
wałaby populację osób wyizolowanych na podsta-
wie czynników ryzyka i stanowiących grupę silnie
Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych
Główne czynniki ryzyka –
tradycyjne
Czynniki predysponujące –
zwykle silnie skorelowane
z głównymi czynnikami
ryzyka
Czynniki potencjalne –
nowe czynniki ryzyka
• palenie tytoniu
• otyłość, otyłość brzuszna
• zwiększone stężenie
• podwyższone ciśnienie
• siedzący tryb życia
tętnicze
• zwiększone stężenie
cholesterolu całkowitego
i tzw. złego cholesterolu
frakcji LDL
• dodatni wywiad rodzinny
w kierunku przedwczesnego
występowania chorób sercowo-
-naczyniowych (u kobiet 65 r.ż.,
u mężczyzn 55 r.ż.)
• zmniejszone stężenie
• dieta aterogenna
tzw. dobrego cholesterolu
frakcji HDL
(przyspieszająca proces zmian
miażdżycowych)
• cukrzyca
• płeć męska
• czynniki psychospołeczne
• czynniki socjoekonomiczne
• zaawansowany wiek
• czynniki genetyczne
trójglicerydów
• małe, gęste cząstki LDL
(jedna z frakcji lipoprotein
o małej gęstości; pozostają
dłużej w krążeniu niż zwykle
cząsteczki LDL)
• zwiększone stężenie
lipoproteiny Lp(a)
• zwiększone stężenie
homocysteiny
• podwyższone wskaźniki układu
krzepnięcia i fibrynolizy
• podwyższone stężenie CRP
(wskaźnik reakcji zapalnych)
6 5 minut dla serca
zagrożoną rozwojem miażdżycy w układzie naczy-
niowym. Powinni oni podlegać prewencji pierwot-
nej uzupełnionej o redukcję wpływu określonych
czynników ryzyka. Szczyt piramidy stanowią osoby
z rozpoznaną chorobą sercowo-naczyniową pod-
legające kompleksowemu programowi prewencji
wtórnej z rehabilitacją kardiologiczną i leczeniem
farmakologicznym.
Opracowanie Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO) dotyczące stanu zdrowia Europejczyków
„The European Health Report” z 2009 roku pod-
kreśla rolę siedmiu głównych czynników stylu życia
i zachowań odpowiedzialnych za 60 przypad-
ków chorób w regionie europejskim. Są to: wysokie
ciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, stosowanie
szkodliwych dla zdrowia dawek alkoholu, wysokie
stężenie cholesterolu w surowicy krwi, nadwaga
i otyłość, niezdrowa dieta oraz zbyt mała aktyw-
ność fizyczna. Raport WHO „Global Health Risk”
z 2009 roku wskazuje na znaczenie aż 24 global-
nych czynników ryzyka. Zwiększenie ryzyka śmier-
telności na świecie
jest podyktowane przede
wszystkim przez: nadciśnienie tętnicze odpowie-
dzialne za 13 zgonów na świecie, nikotynizm (9 ),
wysokie stężenie glukozy w surowicy krwi (6 ), brak
aktywności fizycznej (6 ), nadwagę i otyłość (5 ).
Czynniki ryzyka to możliwe do zmierzenia ce-
chy, które wiążą się z większym prawdopodobień-
stwem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych
w przyszłości. Można je sklasyfikować na kilka spo-
sobów. Ze względu na podatność w oddziaływa-
niach terapeutycznych wyróżnia się czynniki ryzyka
modyfikowalne (nieprawidłowa dieta, palenie tyto-
niu, brak aktywności fizycznej, nadciśnienie tętni-
cze, zwiększo ne stężenie cholesterolu całkowitego
i frakcji LDL, zmniejszone stężenie cholesterolu frak-
cji HDL, cukrzyca, otyłość, czynniki zapalne i proza-
krzepowe) oraz niemodyfikowalne (np. wiek, płeć,
wywiad rodziny dotyczący przedwczesnego wystę-
powania choroby sercowo-naczyniowej w rodzinie,
czynniki genetyczne choroby w wywiadzie). Biorąc
pod uwagę przydatność kliniczną i dostępność
dowodów naukowych na temat udziału danego
czynnika ryzyka w rozwoju chorób sercowo-naczy-
niowych wyróżniamy czynniki główne, predysponu-
jące i potencjalne (zob. tabela na s. 6)
ocena ryzyka sercowo-naczyniowego
W 1973 roku Amerykańskie Stowarzyszenie ds. Ser-
ca (ang. American Heart Association, AHA) wprowa-
dziło pojęcie ryzyka ogólnego choroby wieńcowej.
W 2003 roku w Europie na podstawie 12 europej-
skich badań kohortowych (polegających na ocenie
występowania chorób układu krążenia w zależności
od ekspozycji na prawdopodobny czynnik ryzyka,
np. palenie papierosów), które objęły łącznie 205
tysięcy osób, opracowano system oceny ryzyka ogól-
nego i zaprezentowano tablice oceny ryzyka SCORE
(ang. Systematic Coronary Risk Evaluation) umożli-
wiające oszacowanie 10-letniego globalnego ryzyka
zgonu z powodów sercowo-naczyniowych. W syste-
mie tym ryzyko u indywidualnego pacjenta oblicza
się, określając pięć parametrów: płeć, wiek, palenie
papierosów, skurczowe ciśnienie tętnicze oraz stęże-
nie cholesterolu całkowitego.
W Europie funkcjonują dwa rodzaje tablic oceny
ryzyka: dla krajów z niskim ryzykiem sercowo-na-
czyniowym (Belgia, Francja, Grecja, Hiszpania, Por-
tugalia, Włochy i Szwajcaria) oraz dla krajów z wy-
sokim ryzykiem (pozostałe państwa Europy, w tym
Polska). Wyodrębniono cztery kategorie ryzyka ser-
cowo-naczyniowego (uzyskiwany wynik jest wyra-
żony w procentach):
• niskie (poniżej 1 ),
• umiarkowane (1–4 ),
• duże (5–9 ),
• bardzo duże (powyżej 10 ).
Algorytm SCORE jest przeznaczony do stosowa-
nia wyłącznie w prewencji pierwotnej. Należy pa-
miętać, że może on niedokładnie szacować ryzyko
w niektórych grupach pacjentów, określanych mia-
nem „szczególnego nadzoru prewencyjnego”. Są to:
• osoby z już rozpoznanym schorzeniem układu
krążenia na tle miażdżycy (chorobą niedokrwien-
ną serca, chorobą tętnic obwodowych, choroba
tętnic dogłowowych);
• osoby z już rozpoznaną cukrzycą typu 2;
• osoby z pojedynczym, lecz znacznie nasilonym
czynnikiem ryzyka (stężenie cholesterolu całko-
witego powyżej 320 mg/dl (8 mmol/l) lub chole-
sterolu LDL powyżej 240 mg/dl (6 mmol/l).
Wstęp 7
U tej grupy pacjentów ryzyko sercowo-naczy-
niowe jest znacznie zwiększone, niezależnie od
wyniku otrzymanego na podstawie tabeli SCORE.
Osoby te muszą być leczone z maksymalną inten-
sywnością.
Należy pamiętać, że skala SCORE nie uwzględ-
nia innych czynników ryzyka sercowo-naczyniowe-
go, takich jak:
• siedzący tryb życia,
• otyłość,
• obciążenie przedwczesną chorobą układu
krążenia w najbliższej rodzinie (rodzice,
rodzeństwo, dzieci),
• nieprawidłowa glikemia na czczo,
• obniżone stężenie cholesterolu HDL,
• zwiększone stężenie trójglicerydów, lipoproteiny A,
lipoproteiny apoB, fibrynogenu, hs-CRP (wysoko
czułego białka C-reaktywnego) oraz homocysteiny
(stężenie glukozy we krwi).
W najnowszych modyfikacjach tablic SCORE zapro-
ponowano wprowadzenie pewnych zmian. W miej-
scu stężenia całkowitego cholesterolu miała się zna-
leźć proporcja stężenia cholesterolu całkowitego
i frakcji HDL oraz uznano za zasadne wprowadze-
nie dodatkowych przedziałów wiekowych – poniżej
40 roku życia i powyżej 70 roku życia.
11 września 2015 roku Eksperci Polskiego i Eu-
ropejskiego Towarzystwa Kardiologicznego ogłosi-
li nowe tablice do oceny ryzyka zgonu z powodu
chorób układu krążenia w Polsce (Pol-SCORE). Jest
to podstawowe narzędzie diagnostyczne oceny
ryzyka w prewencji pierwotnej do stosowania nie
tylko przez lekarzy rodzinnych, ale również do sa-
modzielnej aplikacji przez wszystkich dorosłych
Polaków. Nowe tablice mają elektroniczny interak-
tywny odpowiednik dostępny na stronie interneto-
wej Polskiego i Europejskiego Towarzystwa Kardio-
logicznego (także w wersji polskiej) oraz na stronie
Polskiego Forum Profilaktyki.
W celu określenia ryzyka należy:
• w tablicy SCORE znaleźć odpowiedni kwadrat
uwzględniający płeć, wiek oraz ewentualnie
palenie papierosów,
• w znalezionym kwadracie wyszukać
miejsce, w którym krzyżują się wartości
skurczowego ciśnienia tętniczego
(na karcie oś Y) i cholesterolu całkowitego
lub stosunku całkowitego cholesterolu
do HDL (na karcie oś X),
• odczytać ryzyko.
Całkowite ryzyko sercowo-naczyniowe według obec-
nych wytycznych oznacza prawdopodobieństwo
wystąpienia u danej osoby zdarzenia sercowo-
-naczyniowego o podłożu miażdżycowym w da-
nym okresie. Zastosowanie tabel ryzyka SCORE
jest o tyle ważne, że u wielu osób występuje kilka
umiarkowanie nasilonych czynników ryzyka, któ-
rych kombinacja powoduje wysoki poziom całko-
witego ryzyka.
Optymalna koordynacja kompleksowego po-
stępowania w zakresie prewencji, diagnostyki i le-
czenia pacjentów zagrożonych incydentem ser-
cowo-naczyniowym stanowi priorytet, ponieważ
rezultaty wtórnej prewencji są niestety złe. Jak wy-
kazały badania, 21 pacjentów po zawale mięśnia
sercowego nadal pali papierosy, 31 ma nadwagę,
50 ma nieprawidłowo leczone nadciśnienie tęt-
nicze i aż 58 cierpi na hipercholesterolemię. Wy-
tyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologiczne-
go zwracają uwagę na potrzebę edukacji całego
społeczeństwa i wprowadzenie w życie ogólnoeu-
ropejskiej strategii zdrowia publicznego, dążącej do
redukcji ogromnego ryzyka zachorowania na cho-
roby sercowo-naczyniowe.
Dostrzeganie i docenianie istotnej roli zdrowia
w ocenie ogólnej jakości życia spowodowało wy-
odrębnienie w naukach medycznych pojęcia jako-
ści życia zależnej od zdrowia (ang. Health Related
Quality of Life, HRQL). Odnosi się ono do wpływu
stanu zdrowia na sferę biologiczną, psychiczną
i socjalną życia człowieka. W medycynie zaintere-
sowanie tym zagadnieniem przypadło na lata 80.
ubiegłego stulecia. Dotyczyło zdrowotnych i proz-
drowotnych konsekwencji stanów chorobowych,
a także służyło do oceny medycznych i pozame-
dycznych efektów opieki zdrowotnej oraz inter-
wencji lekarskiej. Medycyna była odpowiedzialna
8 5 minut dla serca
nie tylko za przedłużanie życia choremu, ale rów-
nież doprowadzanie życia pacjenta do takiego
stanu, jakim cieszą się ludzie zdrowi.
Od lat 80. XX wieku jakość życia pacjentów cier-
piących na choroby układu krążenia jest podmio-
tem badań w wielu ośrodkach. Lepsze poznanie,
zrozumienie i szersze zastosowanie oceny jakości
życia umożliwia bardziej celowane planowanie
świadczeń opieki zdrowotnej dla tej grupy pacjen-
tów. Wykazano, że jakość życia osób z chorobą
niedokrwienną serca jest jednym z najważniej-
szych czynników przewidywania, decydujących
o czasie przeżycia chorych. Im dłużej trwa cho-
roba układu krążenia, tym gorsza jest jakość życia
pacjentów. Literatura podmiotu podaje, że rodzin-
ne obciążenie chorobami układu krążenia może
się przyczynić do obniżenia subiektywnej jakości
życia pacjentów kardiologicznych. Liczni badacze
dowodzą, że wraz ze wzrostem liczby czynników
ryzyka dochodzi do znacznego spadku również
ogólnej jakości życia chorych. Obecność nega-
tywnych stanów emocjonalnych, obniżone samo-
poczucie, brak motywacji do działania, obniżony
poziom energii życiowej, a także uczucie smutku
i lęku pogarszają jakość życia. Problemy te mogą
stać się również przyczyną depresji, która nasi-
la proces miażdżycowy, przez co pacjent wpada
w błędne koło chorobowe. Dlatego podkreśla się
znaczenie rehabilitacji kardiologicznej, która nie
tylko korzystnie wpływa na wydolność fizyczną pa-
cjenta, ale również przyczynia się do poprawy sta-
nu emocjonalnego. Idzie za tym poprawa jakości
życia, którą w ujęciu holistycznym (dusza i ciało)
rozpatruje się jako kategorię określającą poziom
samorealizacji i satysfakcji człowieka.
Choroby układu krążenia stanowią dla społe-
czeństwa bardzo poważne obciążenie nie tylko
zdrowotne, ale i ekonomiczne. Należy pamiętać,
że dolegliwości sercowo-naczyniowe są powodem
wielokrotnych hospitalizacji pacjentów, ale przede
wszystkim prowadzą do pogorszenia sprawności,
a czasami nawet do inwalidztwa, co przekłada się
na bardzo duże koszty społeczno-ekonomicz-
ne. W rozwiniętych krajach świata, w tym również
w Polsce, choroby te są główną przyczyną utraty
produktywności, powodem inwalidztwa i zgonów.
Najnowsze dokumenty oraz analizy ekspertów WHO
potwierdzają ważność ekonomicznego aspektu za-
sadności profilaktyki, a także skutecznego leczenia
chorób serca i naczyń. Tymczasem w krajach na-
leżących do Organizacji Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju (ang. Organisation for Economic Coope-
ration and Development, OECD) zaledwie 3 wy-
datków na ochronę zdrowia przeznacza się na pre-
wencję i promocję zdrowia. Polska należy do grupy
państw o relatywnie niskich wydatkach całkowitych
na ochronę zdrowia w stosunku do innych państw
Unii. W 2011 roku całkowite wydatki na ochronę
zdrowia w Polsce wynosiły ok. 7 PKB, podczas gdy
średnia w Unii to ok. 9,5 PKB. Efektywne działania
w zakresie prewencji pozwolą nie tylko zmniejszyć
umieralność, ale również ograniczyć chorobowość
oraz niepełnosprawność, a także poprawią jakość
życia milionów mężczyzn i kobiet w Polsce.
Sumy wydawane na leczenie choroby wieńco-
wej i jej powikłań nadal są wysokie, np. koszt le-
czenia zawału serca wynosi ok. 15 tys. zł. Podobne
kwoty wydaje się na leczenie powikłań rozległego
zawału – jeśli istnieje ryzyko nagłego zatrzymania
akcji serca lekarz może zalecić wszczepianie kar-
diowertera-defibrylatora. Sumy te rosną, ponieważ
u jednego pacjenta wykonuje się czasami po kilka
zabiegów na tętnicach wieńcowych. Dlatego też
zawsze lepiej i taniej rozwijać profilaktykę w każ-
dym zakresie.
Mimo licznych programów profilaktycznych w za-
kresie chorób układu krążenia w Polsce nadal od-
notowuje się niską świadomość zdrowotną społe-
czeństwa. Sytuacja ta jest podyktowana deficytem
finansowania działań profilaktycznych w zakresie
chorobotwórczych czynników ryzyka, które mają
na celu ułatwienie dostępu do badań diagnostycz-
nych, a także podniesienie wiedzy społeczeństwa
w zakresie chorobotwórczych czynników ryzyka
i zdrowego stylu życia. Problemem systemu opieki
zdrowotnej są niska świadomość zdrowotna społe-
czeństwa oraz wykrywalność chorób w zaawanso-
wanych stadiach rozwojowych, co znacznie zmniej-
sza szanse na całkowite wyleczenie. Pamiętajmy, że
choroby serca i naczyń to cisi zabójcy.
Wstęp 9
Budowa anatomiczna i fizjologiczna
układu Sercowo-naczyniowego
Serce jest centralnym narządem, motorem układu
krążenia, który pracuje bez przerwy przez całe ży-
cie. Zbudowane z mięśni poprzecznie prążkowa-
nych pełni funkcję pompy ssąco-tłoczącej. znajduje
się w klatce piersiowej, pomiędzy dwoma płucami,
w części określanej anatomicznie jako śródpiersie
środkowe. Serce osoby dorosłej jest wielkości zaci-
śniętej męskiej pięści i ma kształt nieregularnego
stożka ułożonego w pozycji skośnej pochylonej.
Jego podstawa jest zwrócona ku górze i stronie
prawej, a koniuszkiem skierowane jest ku dołowi
i stronie lewej. Z zewnątrz otacze je worek zwany
osierdziem.
Serce jest podzielone na cztery części: dwie
górne to przedsionki, a dwie dolne – komory. Prze-
groda serca dzieli je na dwie części: tętniczą – obej-
mującą lewy przedsionek i lewą komorę oraz żylną
– obejmującą prawy przedsionek i prawą komorę.
Od wewnątrz jamy serca są wyściełane warstwą
tkanki łącznej zwanej wsierdziem.
Lewą część serca, tj. przedsionek lewy i ko-
morę lewą, określa się jako serce lewe lub tętni-
cze, natomiast część prawą, tj. przedsionek prawy
i prawą komorę, jako „serce prawe” lub żylne (po-
dział z uwagi na rodzaj krwi przepływającej przez
te części serca). Przedsionki serca mają znacznie
cieńszą ścianę od ścian komór. Przedsionki (prawy
od lewego) i komory (prawa od lewej) są oddzielo-
ne przegrodą – przedsionkową i komorową. Każ-
dy przedsionek łączy się z odpowiednią komorą
ujściem przedsionkowo-komorowym. Na granicy
przedsionków i komór znajdują się zastawki –
przedsionek prawy łączy się z prawą komorą przez
zastawkę trójdzielną, a lewy z lewą komorą przez
zastawkę dwudzielną (mitralną). Z kolei komory
serca łączą się z początkiem wielkich tętnic w na-
stępujący sposób: komora prawa poprzez ujście
płucne z pniem płucnym, a komora lewa ujściem
aorty z tętnicą główną. W ujściach tętniczych znaj-
dują się zastawki tętnicze: zastawka pnia płucnego
i zastawka aorty. Do prawego przedsionka uchodzą
10 5 minut dla serca
żyły
serce
aorta
tętnice
Układ krążenia składa się z serca i naczyń krwionośnych:
tętnic, żył i naczyń włosowatych
żyła główna
górna
aorta
przedsionek
prawy
zastawka
trójdzielna
komora
prawa
pień tętnicy
płucnej
przedsionek
lewy
zastawka
tętnicy
płucnej
zastawka
aortalna
mięsień
serca
komora
lewa
żyła
główna
dolna
zastawka
mitralna
Budowa serca
żyła główna górna i żyła główna dolna oraz zatoka
wieńcowa. W lewym przedsionku uchodzą cztery
żyły płucne, prawe i lewe. Prawy przedsionek otrzy-
muje krew odtlenowaną, powracającą żyłami z ca-
łego ciała i dostarcza ją przez zastawkę trójdzielną
do prawej komory. Prawa komora pompuje krew
przez zastawkę tętnicy płucnej do tętnicy o tej sa-
mej nazwie, a następnie do płuc. Do lewego przed-
sionka utlenowana krew wpływa żyłami płucnymi
i następnie przepływa przez zastawkę mitralną do
lewej komory. Lewa komora pompuje krew przez
zastawkę aortalną do głównej tętnicy zwanej aortą
i dalej naczyniami do całego ciała. Między jama-
mi serca oraz między jamami serca a dużymi na-
czyniami znajdują się zastawki serca. Powstały one
ze zdwojenia blaszek wsierdzia i stanowią jakby
wentyle regulujące przepływ krwi przez serce.
Ściana serca jest zbudowana z trzech warstw (idąc
od wewnątrz):
1 Wsierdzie jest jednowarstwowym nabłonkiem
płaskim spoczywającym na łącznotkankowej blasz-
ce właściwej wsierdzia. Pod nią znajduje się zawie-
rająca naczynia i nerwy (których brak w blaszce
właściwej) tkanka podwsierdziowa.
2 Śródsierdzie stanowi najgrubszą warstwę ściany
serca i składa się z trzech elementów:
• Szkielet serca znajduje się w podstawie serca na
granicy między przedsionkami i komorami. Zbu-
dowany jest z tkanki włóknistej zbitej.
• Mięsień sercowy, z ang. myocardium. Składa się
na niego osobna mięśniówka przedsionków i ko-
mór.
• Układ przewodzący serca reguluje rytmikę pracy
serca oraz prawidłową kolejność skurczów po-
szczególnych części serca. Składają się na niego:
węzeł zatokowo-przed sion kowy, węzeł przed sion-
kowo-komorowy, pęczek przedsionkowo-komo-
rowy (pęczek Hisa) oraz rozgałęzienie końcowe
(włókna Purkiniego).
3 Nasierdzie jest blaszką trzewną osierdzia surowi-
czego.
Serce do pracy zużywa dużą ilość tlenu, sub-
stancji energetycznych i substancji odżywczych.
Im szybciej bije, np. podczas wysiłku lub zdener-
wowania, tym więcej potrzebuje tlenu. Odpowied-
nią dostawę tego gazu, substancji energetycznych
i odżywczych zapewniają tętnice wieńcowe (prawa
i lewa), przez które odbywa się transport. Początek
tętnic wieńcowych znajduje się tuż ponad zastaw-
ką aorty, w jej opuszce. Tętnice wieńcowe oplata-
ją mięsień sercowy i dzieląc się na drobne gałązki,
wnikają w jego głąb, dostarczając tlenu i substancji
Budowa anatomiczna i fizjologiczna układu sercowo-naczyniowego 11
odżywczych do komórek mięśnia sercowego. Dwu-
tlenek węgla i uboczne produkty metabolizmu są
odprowadzane żyłami wieńcowymi serca przez za-
tokę wieńcową do prawego przedsionka.
Przez serce przepływają dwa prądy krwi: krąże-
nie przez jamy serca i krążenie wieńcowe, zaopatru-
jące ściany serca. Cechy charakterystyczne krążenia
wieńcowego to:
• niezwykle bogata sieć naczyń wieńcowych zaopa-
trująca mięsień sercowy,
• sieć naczyń włosowatych przy przeroście mięśnia
sercowego nie zwiększa się i mięsień jest wów-
czas względnie gorzej zaopatrzony w krew,
• naczynia wieńcowe mogą tworzyć krążenie obocz-
ne, co umożliwia ominięcie miejsca przewężone-
go lub zamkniętego.
aorta
tętnica
wieńcowa
lewa
tętnica
wieńcowa
prawa
mięsień
sercowy
Unaczynienie serca pochodzi od tętnic wieńcowych –
prawej i lewej
12 5 minut dla serca
Automatyzm serca to termin stosowany w fiz-
jologii oznaczający zdolność serca do samoistne-
go, rytmicznego samopobudzania się bez udziału
układu nerwowego. Układ nerwowy może przy-
spieszać lub zwalniać jego pracę, ale nie może jej
przerwać. Za automatyzm serca odpowiada jego
układ bodźcotwórczy, w skład którego wchodzi
węzeł zatokowo-przedsionkowy – główny rozrusz-
nik narzucający swój regularny rytm całemu sercu.
Komórki tego węzła mają zdolność samoistnego
wytwarzania bodźca elektrycznego impulsu, któ-
ry rozprzestrzenia się w tkance prawego i lewego
przedsionka, powodując ich skurcz, a następnie
dochodzi do węzła przedsionkowo-komorowego.
Z małym opóźnieniem impuls jest przekazywany
dalej do włókien pęczka Hisa oraz do odchodzą-
cych od niego rozgałęzień – włókien Purkiniego.
Następnie docierają do włókien mięśniowych ko-
mór, wywołując ich jednoczesny skurcz. Impulsy te
są przewodzone również przez inne tkanki aż na
powierzchnię skóry, gdzie można je zarejestrować
w postaci elektrokardiogramu.
Kolejnym elementem układu krążenia są na-
czynia krwionośne. Stanowią one zamknięty układ
wewnętrzny, w skład którego wchodzą tętnice, żyły
i naczynia włosowate. Elementy te różnią się mię-
dzy sobą budową, co jest podyktowane ich funk-
cjami. Różnice i podobieństwa między tętnicami
a żyłami zostały przedstawione w tabeli na s. 13.
Czy wiesz, że…
Jeden cykl pracy serca trwa 0,81 sekundy:
skurcz przedsionków – 0,11 sekundy,
skurcz komór – 0,3 sekundy,
pauza – 0,4 sekundy
Średnia częstość pracy serca wynosi
70 uderzeń na minutę
W czasie jednego skurczu serce
przepompowuje średnio 70 ml krwi
węzeł zatokowo-
-przedsionkowy
pęczek przedsionkowo-
-komorowy (Hisa)
węzeł
przedsionkowo-
-komorowy
Układ przewodzący serca
Porównanie tętnic i żył
Tętnice to naczynia, za pośrednictwem których
z serca do wszystkich narządów jest rozprowa-
dzana utleniona krew. Największą, główną tętnicą
organizmu jest aorta zaopatrująca cały organizm
w krew bogatą w tlen. Aorta wychodzi ku górze
z lewej komory serca, zagina się i zstępuje w dół.
Na poszczególnych poziomach dzieli się na tętnice.
Tętnice mają wiele sprężystych mięśniowych włó-
kien, co umożliwia im rozszerzanie i kurczenie się.
W naczyniach tych krew płynie pod dużym ciśnie-
niem, dlatego też mają one grubszą warstwę środ-
kową (warstwę mięśni gładkich). Co ważne, tętnice
mają zdolność do zmiany średnicy (zmiana skore-
lowana jest ze zmianą ciśnienia). Wyróżniamy dwa
rodzaje tętnic:
• tętnice typu mięśniowego (małe i średnie), które
regulują rozprowadzanie krwi do i wewnątrz na-
rządów;
• tętnice typu sprężystego, które amortyzują różni-
ce ciśnienia krwi wyrzucanej z komór serca i zmie-
niają strumień krwi z przerywanego na ciągły.
Żyły to naczynia, którymi odtleniona krew powra-
ca z obwodu do serca. Naczynia żylne, początkowo
drobne i bardzo liczne, łączą się w coraz większe żyły,
które ostatecznie tworzą dwie żyły główne – górną
i dolną. Uchodzą one do prawego przedsionka serca.
TęTnice
Żyły
• wyprowadzają krew z komór serca
• doprowadzają krew do przedsionków serca
do narządów
z narządów
• transportują krew utlenowaną
(krew jest jasnoczerwona)
• transportują krew odtlenowaną
(krew jest ciemnoczerwona)
• występuje w nich wysokie ciśnienie krwi
• występuje w nich niskie ciśnienie krwi
• śednica naczynia jest mniejsza
• średnica naczynia jest większa
• ich ściany są grube i elastyczne
• obecność zastawek
• ściany zbudowane z warstwy mięśniowej
i włókien sprężystych
• ich ściany są elastyczne i wiotkie
Budowa anatomiczna i fizjologiczna układu sercowo-naczyniowego 13
naczynia
włosowate
głowy
żyła główna
górna
pień płucny
żyła główna
dolna
żyła
wątrobowa
naczynia
włosowate
wątroby
żyła wrotna
naczynia
włosowate jelit
Obieg Mały
komora prawa (KP)
pień płucny i tętnice płucne
naczynia włosowate płuc
przedsionek lewy (PL)
Obieg DuŻy
komora lewa (KL)
aorta
tętnice
naczynia włosowate
(dochodzące do
wszystkich części ciała)
żyły
żyły główne
przedsionek prawy (PP)
Układ krążenia – duży i mały
14 5 minut dla serca
naczynia
włosowate
płuc
żyła płucna
aorta
pp
pl
zastawki
półksiężycowate
zastawka
dwudzielna
zastawka
trójdzielna
tętnica
wątrobowa
tętnica
jelitowa
kp
kl
naczynia
włosowate
kończyn
Pobierz darmowy fragment (pdf)