Darmowy fragment publikacji:
SpiS treści
co warto wiedzieć o Stawach . . . . . . . . . . . . . 5
Wstęp 6
Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego 8
Wybrane choroby reumatoidalne 14
Choroba zwyrodnieniowa stawów 14
Dna moczanowa 19
Fibromialgia 22
Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
25
Toczeń rumieniowaty 30
Reumatoidalne Zapalenie Stawów
31
Osteoporoza 35
Borelioza 38
100 ćwiczeń dla twoich Stawów . . . . . . . . . . . 40
42
Ćwiczenia rąk
Ćwiczenia kończyn górnych i kręgosłupa 62
Ćwiczenia z laseczką gimnastyczną
72
Ćwiczenia stóp 80
Ćwiczenia kończyn dolnych 96
Ćwiczenia mięśnia czworogłowego uda
106
Ćwiczenia kończyn dolnych i kręgosłupa 110
Ćwiczenia z taśmą elastyczną
121
Ćwiczenia na piłce 131
piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Książka zatytułowana 5 minut dla stawów, której autorami są w większości pracownicy naukowo-dydak-
tycznymi Katedry Fizjoterapii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, jest mono-
grafią obejmującą w sposób kompleksowy wiedzę anatomiczną oraz praktyczną dotyczącą problemu do-
legliwości bólowych stawów. Bóle te, przez ograniczenie ruchomości w stawach, nie tylko przyczyniają
się do pogorszenia jakości życia chorych, ale również do zmniejszenia wydolności życiowej i zawodowej
pacjentów, stanowiąc tym samym szeroko pojęty problem społeczny i medyczny.
Dolegliwości bólowe stawów należą do najczęstszych objawów zgłaszanych przez pacjentów w śred-
nim i starszym wieku, a także coraz częściej przez ludzi młodych, dlatego podjęty przez autorów temat
jest wielce aktualny. Praca składa się z dwóch części: teoretycznej i praktycznej. Każda z nich obejmuje
merytorycznie uporządkowane podrozdziały. Autorzy w sposób czytelny prezentują wiedzę teoretyczną,
uzupełniając ją prezentacją licznych ćwiczeń, co ma pozwolić współczesnemu człowiekowi w warunkach
domowych podjąć działania profilaktyczne z elementami terapii, a tym samym przeciwdziałać dolegli-
wościom bólowym stawów. Przejrzysta szata graficzna w doskonały sposób eksponuje głęboką wiedzę
dotyczącą schorzeń bólowych stawów.
Niniejsza publikacja jest adresowana do osób z dolegliwościami bólowymi stawów, ale stanowi również
źródło wiedzy dla fizjoterapeutów. Jest praktycznym kompendium wiedzy teoretycznej i praktycznej dla
lekarzy. Zawarte w poszczególnych rozdziałach ilustracje w sposób praktyczny i nowoczesny prezentują
zagadnienia związane z rehabilitacją pacjentów. Potwierdzeniem wnikliwości autorów w dążeniu do jak
najlepszego zaprezentowania tematu jest bogata bibliografia wskazana na końcu książki – spis ten może
posłużyć do poszerzenia wiedzy w zakresie wyżej wymienionych schorzeń bólowych.
Uważam, że tego typu opracowania prezentujące zróżnicowane problemy zdrowotne powinny być
przygotowywane na tak wysokim poziomie naukowym, zachowując jednocześnie przystępny i zrozumiały
język, dzięki czemu wiedza kierowana jest do szerszego grona odbiorców. Praca jest godna polecenia –
przedstawia nowoczesne podejście do problemów profilaktyki i leczenia schorzeń związanych z dolegli-
wościami bólowymi stawów.
dr hab. Jan Gnus, prof. nadzw.
Katedra Fizjoterapii
Uniwersytetu Medycznego
we Wrocławiu
co war to wiedzieć
o Stawach
wStęp
Choroby reumatoidalne były znane już w starożytno-
ści. Hipokrates opisał symptomy charakterystyczne
dla dny moczanowej już V wieku p.n.e., a mimo to
nasza wiedza na temat tych dolegliwości sięga tak
naprawdę dopiero drugiej połowy XX wieku. Bardzo
duża różnorodność oraz zmienny przebieg chorób
reumatoidalnych powodują, że opisanie ich epide-
miologii (czynników i warunków związanych z po-
wstaniem) jest niezwykle trudne. W książce przedsta-
wiono przegląd wybranych chorób reumatoidalnych,
istotnych kwestii z nimi związanych oraz zapropono-
wano zbiór 100 ćwiczeń, które wpłyną na poprawę fi-
zjologicznego funkcjonowania organizmu i pomogą
utrzymać sprawność fizyczną. Przedstawione infor-
macje pochodzą z prac naukowych i zostały udoku-
mentowane w toku różnorodnych badań.
Pomimo wciąż istniejących ograniczeń zrozu-
mienie epidemiologii chorób reumatoidalnych
znacznie poprawiło się w ciągu ostatnich dekad.
Szybki postęp technologii genetycznych i obniże-
nie kosztów tego typu badań ujawniło niezwykle in-
teresującą wiedzę dotyczącą czynników genetycz-
nych leżących u podstaw chorób reumatoidalnych.
Ta wiedza może pomóc przewidzieć reakcję na
leki, jak również sprecyzować rolę czynników dzie-
dzicznych i środowiskowych w rozwoju tego typu
dolegliwości. Ponadto badania epidemiologiczne
prowadzone w ostatnich dziesięcioleciach, analizu-
jące takie czynniki, jak częstość występowania cho-
rób reumatoidalnych, trend ich przebiegu w czasie,
rozwój chorób współistniejących czy dystrybucję
geograficzną pokazują, jak szerokie jest spektrum
tych schorzeń i jak bardzo niejednorodny mogą
mieć przebieg.
Czynniki ryzyka chorób reumatoidalnych dzieli
się na dwie grupy główne: czynniki genetyczne i śro-
dowiskowe. O ile na te pierwsze możemy wpływać
tylko przy pomocy technologii genetycznych, które
nie są powszechnie dostępne, o tyle czynniki środo-
wiskowe możemy modyfikować sami, więc choć-
by z tego względu warto o nich wspomnieć. Część
badań nad czynnikami środowiskowymi koncen-
trowała się na analizie wpływu różnych składników
6 5 minut dla stawów
pokarmowych na rozwój i przebieg wybranych cho-
rób reumatoidalnych. Badano m.in. takie substancje,
jak: kofeina, alkohol i mięso (szczególnie czerwone).
Udowodniono, że stres jest również czynnikiem ryzy-
ka prowadzącym m.in. do rozwoju reumatoidalnego
zapalenia stawów lub fibromialgii, zob. s. 22.
Niezależnie od różnorodnych obrazów chorób
reumatoidalnych, wielu czynników prowadzących
do ch rozwoju lub nasilenia oraz zmiennego prze-
biegu istnieją pewne objawy wspólne: ból i przewle-
kły stan zapalny. Ból jest wiadomością – syg nałem
ostrzegawczym wysyłanym przez nasz orga nizm,
który ma nas po pierwsze poinformować o po-
tencjalnym zagrożeniu, a po drugie zmusić do wy-
cofania się z potencjalnie niebezpiecznej sytuacji,
a także do ochrony uszkodzonej części ciała lub
podjęcia działań mających na celu naprawienie
uszkodzenia. Do dziś nie do końca rozumiemy
wszystkie aspekty bólu. Podejrzewamy, że musi to
być mechanizm wypracowany przez ewolucję, któ-
ry miał zapewnić człowiekowi przeżycie, kiedy ten
żył w królestwie zwierząt i stanowił jeden z elemen-
tów ekosystemu oraz łańcucha pokarmowego.
Niestety, leki, które muszą przyjmować chorzy po-
wodują szereg dalszych zmian w wielu procesach fi-
zjologicznych. Przyjmowane długofalowo leki prowa-
dzą często do zaburzeń żywieniowych. Najczęściej
obserwuje się deficyty mineralne: niedobór kwasu
foliowego, witamin C, D, B6, B12 i E, wapnia, magnezu,
cynku oraz selenu. Pierwotnym źródłem tych skład-
ników powinna być nieprzetworzona żywność, a nie
suplementy, które charakteryzują się zdecydowa-
nie gorszą przyswajalnością – warto zatem zadbać
o pełnowartościową dietę. Najlepiej skonsultować
ją ze specjalistą, nie tylko w celu zminimalizowania
skutków przyjmowanych leków, ale i w celu poprawy
fizjologicznego funkcjonowania organizmu.
Dyskusja na temat wpływu diety na zdrowie (nie
tylko w przypadku osób z chorobami reumatoidal-
nymi) toczy się od lat, a jednoznacznych wniosków
niestety brak. Jedne badania wskazują, że eliminacja
niektórych grup produktów poprawia stan pacjen-
tów, inne to potwierdzają, ale tylko w perspektywie
krótkoterminowej. Niemniej jednak ze względu na
stan zapalny należy rozważyć wspomaganie lecze-
nia odpowiednim odżywianiem.
W tradycyjnej medycynie chińskiej podkreśla
się rolę żywności w leczeniu właściwie wszystkich
schorzeń. W systemie tym każda choroba lub do-
legliwość jest wyrazem utraty równowagi pomię-
dzy dwoma przeciwstawnymi energiami: jin i jang.
Całym światem fizycznym rządzą przeciwieństwa,
a naturalny porządek zapewnia reguła Pięciu Prze-
mian, która mówi o zachodzących cyklicznie zmia-
nach, których efektem jest dynamiczna równo-
waga. Wyróżnia się pięć elementów: wodę, ogień,
drzewo, metal i ziemię oraz pięć smaków (gorzki,
słodki, ostry, słony i kwaśny). Potrawy przygotowy-
wane zgodnie z tą koncepcją są zrównoważone
energetycznie, a tym samym odżywiają nasz orga-
nizm w sposób kompleksowy. Podczas ich spoży-
wania nie powstają szkodliwe nadmiary ani niedo-
bory prowadzące do rozwoju wszelkich schorzeń
– w tym również reumatoidalnych, które mają być
wynikiem długotrwałego wychłodzenia energe-
tycznego organizmu, czemu towarzyszy niedoczyn-
ność narządów, głównie nerek i wątroby.
Aby przywrócić równowagę w organizmie do-
tkniętym chorobą reumatoidalną, trzeba przyrzą-
dzać jedzenie, które będzie nas rozgrzewać. Potrawy
przygotowywane zgodnie z zasadami pięciu prze-
mian są (wedle filozofii medycyny chińskiej) łatwiej
przyswajalne i dobrze odżywiają wszystkie narządy
wewnętrzne. Odżywianie według Pięciu Przemian
jest ponadto zależne od pór roku i klimatu, w któ-
rym żyjemy. Jest to bardzo logiczne podejście sprzy-
jające naszemu zdrowiu w ogóle, nie tylko w przy-
padku chorób. Instynktownie jesienią i zimą sięgamy
częściej po potrawy bardziej energetyczne, które nas
ogrzeją, a latem staramy się ochłodzić również przez
pożywienie. Według tradycyjnej medycyny chińskiej
wszystkie produkty mają swoją naturę termiczną
– jedne są rozgrzewające (gorące lub ciepłe), inne
neutralne, a jeszcze inne chłodne lub wręcz zimne.
Sztuka gotowania polega na zrównoważeniu tych
właściwości w jednym daniu. Ogólna zasada mówi,
że powinniśmy opierać naszą dietę głównie na pro-
duktach ciepłych, neutralnych i chłodnych, nato-
miast gorących i zimnych używać bardzo ostrożnie.
Nie tylko medycyna chińska dostrzega wagę żywie-
nia w profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń. Również
amerykański departament rolnictwa wskazuje na
poparty badaniami związek pomiędzy jedzeniem
a zdrowiem i publikuje wytyczne zdrowego odży-
wiania dla Amerykanów, zaznaczając jedno cześnie,
że nie zostały one opracowane pod kątem leczenia
jakichkolwiek chorób, należałoby więc traktować je
raczej w kontekście prewencji.
Badania prowadzone w ostatnich dekadach
wykazały związek pomiędzy metabolizmem a od-
pornością. Nadwaga lub lekka otyłość powodują
chroniczny stan zapalny niewielkiego stopnia. Dzieje
się tak, ponieważ część komórek prozapalnych pro-
dukowana jest w tkance tłuszczowej. Wniosek jest
więc prosty – im więcej tkanki tłuszczowej, tym wię-
cej komórek prozapalnych. Ponadto same tłuszcze
również przyczyniają się do rozwoju stanu zapalne-
go. Wysokie stężenie lipidów we krwi powoduje roz-
wój insulinooporności w tkankach obwodowych. Na
drugim końcu tego spektrum znajduje się niedoży-
wienie i niedowaga prowadzące do obniżenia od-
porności, co predysponuje nas do infekcji. Przetrwa-
nie organizmu wielokomórkowego jest zależne od
dwóch podstawowych procesów: zwalczania infekcji
i naprawy uszkodzeń oraz zdolności do magazyno-
wania energii na czasy, kiedy zmniejszy się dostęp-
ność pożywienia. Z ewolucyjnego punktu widzenia
układ trawienny i odpornościowy są dla nas kluczo-
we. Być może właśnie z tego względu oba te układy
ewoluowały w taki sposób, że dziś są ze sobą ściśle
powiązane i wzajemnie od siebie zależne.
Dr Preeti Agrawal w swojej książce Zdrowie jest
w nas przedstawiła aż 22 uniwersalne zasady zdro-
wego odżywiania, które mają nam pomóc odzy-
skać zdrowie:
1. Należy jeść produkty dobrej jakości.
2. Warto zrezygnować z białego cukru, białej mąki
i białego ryżu.
3. Produkty, takie jak biały ryż, makaron, kluski oraz
chleb z białej mąki są trawione dwukrotnie dłu-
żej niż ich wersje pełnoziarniste.
4. Warto wprowadzić do diety 2–3 łyżki dobrego
oleju dziennie (oliwa z oliwek z pierwszego tło-
czenia, olej rzepakowy tłoczony na zimno, olej
z pestek dyni, olej z wiesiołka, olej lniany).
Wstęp 7
5. Powinno się jeść kilka porcji owoców i warzyw
dziennie, pamiętając o pewnych zasadach: ra-
czej jemy je przed południem i przed posiłka-
mi, ponieważ ich trawienie trwa szybciej (latem
częściej, zimą rzadziej).
6. Zjedzenie mięsa raz w tygodniu jest w zupełno-
ści wystarczające.
7. Mięso lepiej zastąpić rybami i owocami morza.
8. Posiłki najlepiej przygotowywać w domu i jeść
świeże.
9. Należy jeść zgodnie z porami roku – warzywa
i owoce sezonowe dostępne w danej strefie kli-
matycznej.
10. Należy dbać o nawodnienie organizmu (woda,
herbaty).
11. Kolacja powinna być lekka albo można z niej
całkiem zrezygnować.
15. W miarę możliwości przygotowujmy samodziel-
nie posiłki.
16. Należy zrezygnować z restrykcyjnych zakazów
i diet odchudzających – gnębione ciało się mści.
17. Należy jeść tylko do uczucia sytości i nie starać
się na siłę zjeść wszystkiego, co znajduje się na
talerzu.
18. Nie należy spożywać ani zbyt gorących, ani zbyt
zimnych potraw i napojów. Gorące posiłki osła-
biają żołądek oraz podnoszą kwasowość. Zim-
no blokuje produkcję kwasów żołądkowych.
19. Picie podczas posiłków rozcieńcza soki żołąd-
kowe.
20. Chwila relaksu po posiłku sprzyja trawieniu.
21. Próbując potraw w trakcie gotowania, nie wol-
no wkładać łyżki z powrotem do przyrządzanej
potrawy.
12. Trzeba jeść śniadanie, żeby dostarczyć organi-
22. To, co najprostsze jest najlepsze – zasady prosto-
zmowi energii na początek dnia.
ty dobrze jest przestrzegać również w kuchni.
13. Najlepiej nie podjadać pomiędzy posiłkami.
14. Należy jeść powoli i dokładnie przeżuwać. Mózg
je 20 minut, co oznacza, że dopiero po takim
czasie przeżuwania i połykania wysyła sygnał
odbierany jako uczucie sytości.
Niezależnie od tego, na jaki sposób odżywiania
się zdecydujemy, zawsze warto pomyśleć o tych
wskazówkach zgodnie ze starym powiedzeniem,
że jesteśmy tym, co jemy.
Budowa i funkcjonowanie układu
odpornościowego
Choroby reumatoidalne stanowią poważny problem
dla współczesnej medycyny, ponieważ w dalszym cią-
gu nie zidentyfikowano czynników, które je wywołują.
Jeszcze nie tak dawno temu powszechnie sądzono,
że reumatyzm dotyczy tylko osób starszych i jest czę-
ścią naturalnego procesu starzenia się. Pogląd ten
należy jednak stanowczo odrzucić, ponieważ spek-
trum chorób reumatoidalnych jest bardzo szerokie
i są wśród nich takie, które dotykają przede wszystkim
ludzi młodych. Nie wiadomo nawet dokładnie, ile
osób w Polsce choruje np. na reumatoidalne zapale-
nie stawów (NFZ podaje liczbę między 130 a 150 tys.).
Wspólnymi cechami chorób reumatoidalnych jest ból
towarzyszący procesom zapalnym i związane z tym
ograniczenie możliwości funkcjonalnych chorego.
Choroby reumatoidalne są złożonymi i przewle-
kłymi dolegliwościami układowymi związanymi ze
zmienioną odpowiedzią układu odpornościowego.
Charakteryzują się stanem zapalnym i chronicz-
ną aktywacją tego układu. Za główną przyczynę
rozwoju np. reumatoidalnego zapalenia stawów
uważa się zaburzenie fizjologicznego procesu od-
powiedzi immunologicznej i stanu zapalnego. Wy-
niki badań wykazały nadmierną produkcję dwóch
kluczowych substancji w tym stanie: prozapalnej
cytokiny TNF-α i interleukiny IL-6. Oba te białka są
produkowane w tkance tłuszczowej trzewnej, wy-
stępującej między narządami wewnętrznymi. Żeby
zobrazować, jak bardzo złożoną i niejednolitą gru-
pę chorób stanowią choroby reumatoidalne, poni-
8 5 minut dla stawów
żej przedstawiono ich klasyfikację zaproponowaną
przez Amerykańskie Towarzystwo Reumatologicz-
ne (ang. American College of Rheumatology, wcze-
śniej: American Rheumatism Association).
1. Pierwotna
III. Choroba zwyrodnieniowa stawów
2. Wtórna
IV. Zapalenia stawów, zapalenia pochewek
Podział chorób reumatoidalnych przedstawio-
ny w 1983 roku przez Amerykańskie Towarzystwo
Reumatologiczne:
I. Układowe choroby tkanki łącznej
2. Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie
1. Reumatoidalne zapalenie stawów
stawów
3. Toczeń rumieniowaty układowy
4. Twardzina
5. Zapalenie wielomięśniowe i zapalenie
skórno-mięśniowe
6. Martwicze zapalenia naczyń
i inne choroby naczyń:
• Guzkowe zapalenie tętnic
• Zapalenia naczyń z nadwrażliwości
• Ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń
• Olbrzymiokomórkowe zapalenia tętnic
- Zapalenie tętnicy skroniowej
- Zespół Takayasu
• Choroba Kawasakiego
• Choroba Behçeta
• Krioglobulinemia
7. Zespół Sjögrena
8. Zespoły nakładania
9. Inne:
II. Zapalenia stawów z towarzyszącym
• Polimialgia reumatyczna
• Zapalenie tkanki tłuszczowej
• Rumień guzowaty
• Nawracające zapalenie chrząstek
• Zapalenie powięzi z eozynofilią
• Choroba Stilla u dorosłych
zapaleniem kręgosłupa
(spondyloartropatie)
1. Zesztywniające zapalenie stawów
kręgosłupa
2. Reaktywne zapalenie stawów
3. Łuszczycowe zapalenie stawów
4. Zapalenia stawów towarzyszące
przewlekłym zapalnym chorobom jelit
ścięgien i kaletek maziowych towarzyszące
zakażeniom
V. Choroby stawów towarzyszące chorobom
metabolicznym i dokrewnym
1. Choroby związane z obecnością
kryształów
2. Zaburzenia biochemiczne
3. Choroby gruczołów dokrewnych
4. Choroby z niedoboru odporności
5. Choroby dziedziczne:
• Artrogrypoza (łac. arthrogryposis
multiplex congenita)
• Zespoły nadmiernej wiotkości
(elastopatie)
• Postępujące kostniejące zapalenie
1. Nowotwory pierwotne stawów
mięśni
VI. Nowotwory
2. Nowotwory przerzutowe
3. Szpiczak mnogi
4. Białaczki, chłoniaki
5. Kosmkowo-guzkowe zapalenie błony
maziowej stawów (łac. synovitis
villonodularis)
6. Mnogie kostniakochrzęstniaki
(łac. osteochondromatosis)
1. Stawy Charcota
• Obwodowe zespoły uciskowe
- Zespół cieśni nadgarstka
- Zespół kanału Guyona
- Zespół kanału łokciowego
• Zespoły korzeniowe (radikulopatie)
• Zespół cieśni kanału rdzeniowego
7. Inne
VII. Zaburzenia nerwowo-naczyniowe
2. Zespoły uciskowe
3. Odruchowa dystrofia współczulna
4. Inne
VIII. Choroby kości i chrząstek
1. Osteoporoza
2. Osteomalacja
3. Osteoartropatia przerostowa
Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego 9
4. Uogólniona samoistna hiperostoza
szkieletu
• Uogólnione (choroba Pageta)
• Miejscowe
5. Zapalenia kości
6. Martwice niedokrwienne kości
7. Oddzielająca jałowa martwica kostno-
-chrzęstna (łac. Osteochondritis
dissecans)
8. Dysplazja kości i stawów
9. Złuszczenie głowy nasady kości
udowej
10. Zapalenie chrząstek żebrowych
(łac. Costochondritis)
11. Osteoliza i chondroliza
12. Zapalenie kości i szpiku
• Uogólniony (fibromialgia)
• Miejscowy
1. Zespół bólowy mięśniowo-powięziowy
(łac. Osteomyelitis)
IX. Zmiany pozastawowe
2. Zmiany w krążkach międzykręgowych
3. Zapalenia ścięgien
4. Torbiele
5. Zapalenia powięzi
6. Przewlekłe napięcie więzadeł
i mięśni
7. Zaburzenia naczynioruchowe
8. Różne zespoły bólowe
X. Różne zaburzenia
1. Różne zaburzenia z towarzyszącymi
objawami stawowymi:
• Urazy
• Zaburzenia wewnętrzne stawu
• Choroby trzustki
• Sarkoidoza
• Reumatyzm palindromiczny
• Okresowa puchlina stawów
• Rumień guzowaty
• Hemofilie
2. Inne
• Siatkowica histiocytowa
wieloogniskowa
• Rodzinna gorączka
śródziemnomorska
• Zespół Goodpasture’a
10 5 minut dla stawów
• Przewlekłe aktywne zapalenie
wątroby
• Polekowe zespoły reumatyczne
• Zespół towarzyszący dializom
• Zapalenia błony maziowej wywołane
przez ciało obce
• Trądzik odwrócony/choroba Velpeaua
(łac. hidradenitis suppurativa)
• Zapalenie krostkowe dłoni i podeszw
stóp (zespół SAPHO)
• Zespół Sweeta
• Inne
Na podstawie: Decker J.L., American Rheumatism
Association nomenclature and classification of ar-
thritis and rheumatism (1983), „Arthritis Rheumato-
logy” 1983, t. 26, nr 8, s. 1029–1032.
Aby zrozumieć złożoność procesu chorobowe-
go, należy przyjrzeć się temu, jak funkcjonuje nasz
układ odpornościowy i jakie czynniki mogą po-
wodować zmiany w jego funkcjonowaniu. System
odpornościowy rozwinął dwie linie obrony przed
wszystkimi możliwymi patogenami (bakteriami, wi-
rusami, grzybami i pasożytami): wrodzoną i nabytą.
odporność wrodzona
Za odporność wrodzoną odpowiada system nie-
specyficznych barier, do których należą skóra i ślu-
zówki. Mówiąc o śluzówkach, trzeba pamiętać
zarówno o śluzówce obszaru uszo-noso-gardła
i dróg oddechowych, jak również o śluzówce ukła-
du trawiennego (jelita) oraz moczowo-płciowego,
ponieważ prawidłowe funkcjonowanie tej bariery
jako całości zależy od należytej funkcji poszcze-
gólnych jej odcinków. Drugą składową odporności
wrodzonej stanowią komórki żerne (fagocytujące),
które pochłaniają obce elementy. Obca materia,
która wniknie do naszego organizmu powodu-
je uwolnienie substancji przekaźnikowych, takich
jak np. histamina, które uruchamiają całą kaskadę
reakcji. Skutkuje to aktywacją białych krwinek (le-
ukocytów), w tym neutrofilów i makrofagów, które
bezpośrednio atakują patogeny, oraz cytokin (prze-
kaźników białkowych) – np. interferonu hamujące-
go replikację DNA wirusów w komórkach. Ta ostra
faza reakcji zapalnej powoduje zwiększenie dopły-
wu krwi i komórek prozapalnych do zaatakowane-
go przez patogen obszaru. Skutkiem tego procesu
są typowe wczesne objawy zapalenia:
• podniesienie temperatury tej okolicy
(ocieplenie),
• zaczerwienienie,
• obrzęk,
• ból.
Zwykle koncentrujemy się wówczas na walce
z bólem oraz ewentualnie obniżeniem temperatury
(chłodne okłady), zapominając o obrzęku będącym
niejako efektem ubocznym napływu komórek proza-
palnych do zaatakowanego obszaru, który należy zwal-
czać. Zdecydowanie niekorzystnym skutkiem utrzy-
mującego się obrzęku jest zastój płynów w danym
obszarze. Brak cyrkulacji płynu wewnątrz- i zewnątrz-
komórkowego, limfy oraz krwi spowalnia procesy
zdrowienia i sprzyja utrzymywaniu się bólu. W przy-
padku każdego stanu zapalnego przywrócenie cyrku-
lacji płynów (np. przez manualny drenaż limfatyczny
lub inne działania fizjoterapeutyczne i osteopatycz-
ne) jest zatem kwestią niezwykle istotną.
Ta podstawowa reakcja naszej odporności wro-
dzonej jest skuteczna pod względem zminimalizo-
wania uszkodzeń w organizmie, jednak ma pewną
wadę – jest niezmienna. Ten rodzaj odporności ma
ograniczoną, niespecyficzną zdolność rozpoznawa-
nia obcej materii, głównie białka patogenu. Ponad-
to zawsze przebiega tak samo i „nie uczy się”, tzn.
nie rozpoznaje nowych patogenów. Dodatkowo
reakcja ta może być w niektórych sytuacjach nie-
adekwatna do zagrożenia – jej skutki spowodują
więcej uszkodzeń w organizmie niż patogen. Od-
powiedzialne za to są głównie neutrofile, które re-
agują zawsze tak samo niezależnie od tego, czy pa-
togen wniknął do naszego organizmu z zewnątrz
(i rzeczywiście należy go zwalczyć), czy jest to nasze
własne białko, którego neutrofile nie znają i traktują
dokładnie tak samo, jak obce – atakując i niszcząc.
Neutrofile dążąc do unieszkodliwienia patoge-
nu, zawsze niszczą również pewną liczbę naszych
własnych tkanek zgodnie z zasadą, że lepiej usu-
nąć nieco więcej, niż potem żałować. Do wyjaśnie-
nia pozostaje jeszcze kwestia atakowania przez
neutrofile naszych własnych tkanek. Proces ten
wynika z ewolucji. Dawno temu organizmy wielo-
komórkowe „zaprzyjaźniły” się z bakteriami. Bakte-
rie te zamieszkały w każdej komórce i stały się „na-
rządem wewnętrznym” komórek, podsystemem
produkującym energię. Te bakterie to mitochon-
dria – nasze mikroskopijne wewnętrzne elektrow-
nie. Ponieważ stanowią one obcą materię, która
zamieszkała w naszym organizmie jako przyjaciel
(symbiont), na zawsze zachowały swoją autono-
mię, posiadając odrębne DNA. Tymczasem nasz
układ odpornościowy rozwijał się, a mitochondria
pozostawały wewnątrz komórek, nie mając z nim
styczności. To spowodowało, że do dziś komórki
układu odpornościowego rozpoznają mitochon-
dria jako obcą materię, którą należy zniszczyć i za-
atakować. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy
w wyniku uszkodzenia komórek mitochondria
wydostaną się na zewnątrz do przestrzeni mię-
dzykomórkowych. Krążąc w płynie międzykomór-
kowym, aktywują układ odpornościowy dokładnie
tak samo, jak każdy inny patogen pochodzący z ze-
wnątrz. Ponieważ mechanizm odporności wrodzo-
nej nie podlega modyfikacji i nie uczy się, reakcja
ta będzie aktywowana za każdym razem. Warto
wiedzieć, że nasze komórki ulegają uszkodzeniu,
powodując uwolnienie mitochondriów codzien-
nie. Każdego dnia w naszym organizmie powstają
nowe komórki, a stare umierają i rozpadają się. Ich
śmierć jest zaprogramowana, np. czerwone krwin-
ki żyją 120 dni, a potem umierają.
Patrząc na tę sytuację z punktu widzenia współ-
czesnego człowieka, żyjącego w bezpiecznych
warunkach środowiskowych, wydaje się ona być
pomyłką ewolucji. Ewolucja się jednak nie myli.
Tworzy procesy z tego, co jest dostępne w da-
nej chwili, mając na uwadze jeden cel – zapew-
nić przetrwanie gatunku nawet, jeśli trzeba coś
poświęcić (selekcja naturalna). Reakcja zapalna
jest nieprzyjemna i problematyczna również z fi-
zjologicznego punktu widzenia, ale nie możemy
z niej wyewoluować, ponieważ reakcja alternatyw-
na dla niej byłaby jeszcze gorsza. System rozpo-
znawania obcej materii musi działać natychmiast
Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego 11
i skutecznie. Gdyby nasz organizm szczegółowo
analizował każde obce białko, z którym się zetknie
i weryfikował, czy stanowi ono dla nas zagrożenie
(a jeśli tak, to jak duże), nasze przetrwanie wisia-
łoby na włosku. Bakterie pojawiły się na Ziemi
znacznie wcześniej niż ludzie i wykształciły zdol-
ność przetrwania w ekstremalnych warunkach,
dlatego nasz system ich rozpoznawania musi być
aktywowany zawsze i na 100 .
zaburzy proces dojrzewania i podziałów (szczegól-
nie substancje cytotoksyczne lub promieniowanie)
może istotnie wpłynąć na naszą odporność.
Działania układu odpornościowego koordynu-
ją cytokiny (włącznie z interferonem i czynnikiem
martwicy guzów – TNF) uwalniane przez komórki
odpornościowe w odpowiedzi na kontakt z obcą
materią. Sygnały te są następnie odbierane przez
receptory na powierzchni limfocytów.
odporność nabyta
odporność mieszka w brzuchu
W wyniku ewolucji u zwierząt kręgowych, w tym
u człowieka, rozwinął się bardziej elastyczny sys-
tem, zdolny do reakcji na większą liczbę patoge-
nów w sposób bardziej celowany i efektywny. Sys-
tem ten angażuje w swojej reakcji przeciwciała,
limfocyty i dużo większą grupę cytokin. Zna i roz-
poznaje komórki własne organizmu (dzięki temu
w prawidłowych warunkach ich nie atakuje) oraz
niezwykle szerokie spektrum możliwych zagrożeń.
Komórki odpornościowe są produkowane m.in.
w szpiku kostnym, grasicy, ale też w śluzówkach.
Powstają jako komórki niedojrzałe (prekursorowe),
które dopiero w kilku kolejnych etapach stają się
w pełni funkcjonale. Dlatego każdy czynnik, który
Tak w dużym skrócie i uproszczeniu można by
podsumować rolę, jaką odgrywają jelita (a właści-
wie ich śluzówka) w naszej odporności. W orga-
nizmie człowieka jest ok. 1000 różnych rodzajów
bakterii, z czego 500 znajduje się w jelitach, a ich
łączna masa sięga 2 kg. Nie są to absolutnie zbęd-
ne kilogramy. Bez tych bakterii nie moglibyśmy
prawidłowo funkcjonować, gdyż uczestniczą one
w wielu procesach fizjologicznych. System obron-
ny śluzówki przewodu pokarmowego człowieka
zawiera szereg mechanizmów, które kontrolują
mikroflorę i utrzymują korzystny stosunek z jelito-
wą florą bakteryjną. Zaliczamy do nich struktury
wielowarstwowej śluzówki, a dokładniej uwalnia-
odporność wzmacniają
odporność osłabiają
• probiotyki
• zioła
• aktywność fizyczna
• odpowiednia ilość snu
• medytacje
• śmiech
12 5 minut dla stawów
• chroniczne infekcje
• nadmierny stres i napięcia emocjonalne
• otyłość
• wiek
• niedostateczna ilość snu
• depresja
• strach
nie przez nie białek przeciwko mikrobom oraz im-
munoglobuliny A (IgA). Dodatkowo mechanizmy
obrony śluzówkowej mają zdolność rozpoznawa-
nia i oceny antygenów mikrobów, a tym samym
oceny zagrożenia dla naszego organizmu oraz
produkcji odpowiednich przeciwciał. Produkcja
i uwalnianie IgA jest kluczową strategią obrony im-
munologicznej, której nie towarzyszy rozwój stanu
zapalnego. IgA wspiera mechanizm polegający na
zamykaniu antygenów pokarmowych i mikroorga-
nizmów w śluzie.
Aby skutecznie radzić sobie z patogenami i nie-
prawidłowymi komórkami, nasz układ odporno-
ściowy musi umieć rozróżniać własne struktury od
obcych. Niestety, czasami ten system przestaje dzia-
łać prawidłowo. Rozwija się wówczas proces autoim-
munologiczny, w przebiegu którego nasz organizm
atakuje prawidłowo funkcjonujące tkanki naszego
własnego organizmu.
w celu wzmocnienia naszej „zewnętrznej bariery”.
Natomiast przy przewlekłym stresie odporność
spada, za co odpowiedzialne jest przemieszczenie
limfocytów T ze skóry w głąb ciała, czego efektem
jest osłabienie tej bariery.
Badacze wskazują na cechy podobne w prze-
biegu reakcji termoregulacyjnych i neuroendokryn-
nych w odpowiedzi na stres oraz infekcje. Wspólną
cechą odpowiedzi stresowej i odpornościowej jest
również mobilizacja sporych ilości energii w celu
„zwalczenia przeciwnika” zagrażającego nam z ze-
wnątrz (stres) lub od wewnątrz (odpowiedź im-
munologiczna na kontakt z patogenem). Badania
przeprowadzone w 2008 na Uniwersytecie Loyola
w Chicago wykazały, że w grupie kobiet z rakiem
piersi, które uczestniczyły w protokole Mindfullness,
mającym redukować stres, obniżył się nie tylko po-
ziom hormonów stresu, ale też wzrósł poziom cyto-
kin i zwiększyła się ich aktywność.
w jaki sposób stres obniża odporność?
Reakcja na stres wykształciła się w procesie ewolu-
cji i miała zapewnić przetrwanie gatunku, dlatego
jej przebieg jest podobny u człowieka i zwierząt.
Niestety, koszt, jaki ponosi nasz organizm prze-
prowadzając tę reakcję, jest tak duży, że powadzi
do niekorzystnych zmian, chociaż zapewnia nam
przeżycie. Stres pobudza sympatyczny układ ner-
wowy (część autonomicznego układu nerwowe-
go odpowiedzialna za pobudzenie organizmu do
walki), którego włókna unerwiają takie struktury
należące do układu immunologicznego, jak: szpik
kostny, grasica, śledziona oraz węzły limfatyczne.
Z włókien tych są uwalniane różne substancje che-
miczne (w tym hormony stresu, m.in. adrenalina
i kortyzol), które łącząc się z receptorami białych
krwinek, wpływają na odpowiedź immunologicz-
ną – regulują ich funkcje i dystrybucję.
Badania naukowe wykazały także, że wpływ stre-
su na odporność różni się w fazie ostrej reakcji stre-
sowej i w czasie przewlekłego stresu. Nagła sytuacja
stresowa (np. wypadek komunikacyjny) podnosi
odporność – następuje przemieszczenie komórek
układu odpornościowego (limfocytów T) do skóry
rola odżywiania
w chorobach reumatoidalnych
Ponieważ choroby reumatoidalne wywołują reak-
cję zapalną i aktywację układu odpornościowego,
którego częścią są jelita, warto zastanowić się nad
wpływem różnych składników odżywczych oraz
produktów nie tylko na nasz układ odpornościowy,
ale i na cały organizm.
Substancje uwalnianie w przebiegu reakcji za-
palnej wpływają również na nasz metabolizm.
Czynnik martwicy guzów (TNF-α) oraz interleuki-
na-1β powodują wystąpienie gorączki i wzrost ka-
tabolizmu (procesu spalania w komórkach), a tym
samym utratę masy mięśniowej oraz remodelowa-
nie tkanki łącznej (więzadła, ścięgna, torebki stawo-
we, chrząstki, powięź, opony mózgowo-rdzeniowe,
torebki narządów wewnętrznych, jedna z warstw
ściany naczyń krwionośnych). W wyniku nasilenia
procesów katabolicznych powstają większe niż
normalnie ilości reaktywnych form tlenu (wolnych
rodników), które wywołują z kolei reakcję ze strony
antyoksydantów. Pod wpływem tych i innych pro-
cesów wzrasta stężenie miedzi, a maleją stężenia
cynku i żelaza w osoczu krwi.
Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego 13
Do tych zmian dochodzi również wpływ leków.
Pacjenci cierpiący np. na reumatoidalne zapalenie
stawów (RZS) przyjmują lek o nazwie methotre-
xat, który jest antagonistą kwasu foliowego, a ten
wpływa m.in. na procesy regeneracji w komórkach.
Inną grupę leków przyjmowanych przez pacjentów
z chorobami reumatoidalnymi stanowią leki nie-
sterydowe przeciwzapalne, które mogą zwiększać
przepuszczalność śluzówki jelit, a tym samym zo-
staje naruszona nasza podstawowa bariera ochron-
na. Oznacza to, że cząsteczki (w tym również pa-
togeny), które normalnie pozostałyby w jelicie
i zostały wydalone, przedostają się do krwiobiegu.
Bakterie, wirusy, grzyby, niestrawione resztki pokar-
mowe oraz produkty uboczne metabolizmu, które
dostały się do krwi mogą spowodować nadmierne
obciążenie wątroby (będącej naszym głównym or-
ganem detoksyfikujacym, w którym zachodzi wiele
reakcji metabolicznych), a także osłabienie systemu
immunologicznego. Efektem tego jest odkładanie
się szkodliwych substancji w tkankach naszego
organizmu, m.in. w skórze, mięśniach, narządach
wewnętrznych, stawach i gruczołach, co w dalszej
perspektywie prowadzi do rozwoju stanu zapalne-
go w całym organizmie. Uszkodzenie śluzówki jelit
oznacza również gorsze przyswajanie składników
odżywczych, co z kolei może prowadzić do niedo-
boru różnych składników odżywczych.
Niestety, jeśli chodzi o wspieranie leczenia od-
powiednią dietą, wyniki badań są niejednolite lub
niewystarczające do stworzenia ogólnych zaleceń.
Niemniej jednak, niektóre badania wykazały, że
produkty, takie jak olej rybi lub świeże warzywa po-
wodują zmniejszenie symptomów, natomiast cy-
trusy, czekolada, alkohol, czerwone mięso i produk-
ty mączne często skutkowały ich nasileniem.
Istotną rolę w procesach zapalnych w ogóle od-
grywają karotenoidy (naturalne przeciwutleniacze),
ponieważ stymulują zdolność wchłaniania i nisz-
czenia bakterii przez neutrofile obecne we krwi ob-
wodowej. Ponadto zwiększają populację specyficz-
nych podtypów limfocytów.
wyBrane choroBy reumatoidalne
choroba zwyrodnieniowa stawów
Choroba zwyrodnieniowa stawów (CHZS) charakte-
ryzuje się uszkodzeniem chrząstki stawowej i war-
stwy podchrzęstnej kości, którego następstwem są
torbielki, mikrozłamania i wyrośla kostne (osteofity).
W wyniku tej choroby zajęte są także tkanki około-
stawowe (więzadła i torebka stawowa).
Przyczyny
Choroba zwyrodnieniowa jest najczęstszą patolo gią
stawów i stanowi istotny problem społeczny oraz
ekonomiczny. W zależności od przyczyn wyróżnia
się pierwotną i wtórną chorobę zwyrodnieniową.
Postać pierwotna rozwija się w obrębie dotychczas
nieuszkodzonych stawów, bez uchwytnego czynni-
ka. Postać wtórna rozwija się, gdy występuje czyn-
nik, który jesteśmy w stanie określić, np. uraz po-
wodujący uszkodzenie struktur stawowych. Proces
chorobowy może się toczyć równocześnie w kilku
stawach. Mówimy wtedy o chorobie zwyrodnienio-
wej wielostawowej.
Najczęściej jednak zmiany obejmują stawy bio-
drowe, kolanowe, stawy rąk i stawy kręgosłupa.
Na rozwój choroby zwyrodnieniowej stawów ma
wpływ wiele czynników, takich jak:
• wiek,
• płeć,
• rasa,
• predyspozycje genetyczne,
• wady postawy (koślawość i szpotawość
kolan),
• osłabienie mięśni,
• mała aktywność fizyczna,
• otyłość,
• przeciążenia,
• urazy,
• złamania i nieprawidłowy zrost kostny,
• ciążka praca fizyczna,
• zawód wykonywany,
14 5 minut dla stawów
Pobierz darmowy fragment (pdf)