Darmowy fragment publikacji:
Spis treści
Od autorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leśne zbiorowiska roślinne Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory szpilkowe (bory iglaste) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory sosnowe i bory mieszane dębowo-sosnowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory sosnowe na glebach mineralnych i bory mieszane dębowo-sosnowe . . . . . . . . . . . . . . .
Grupa borów sosnowych na glebach mineralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory sosnowe świeże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grupa borów mieszanych dębowo-sosnowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory na glebach organogenicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bory świerkowe, jodłowo-świerkowe i jodłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Górskie bory świerkowe i jodłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Górnoreglowe bory świerkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dolnoreglowe bory i bory mieszane jodłowo-świerkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nizinno-wyżynne zbiorowiska z dominacją jodły i świerka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Górskie reliktowe laski sosnowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwaśne (acydofilne) dąbrowy (subatlantyckie ubogie dąbrowy; atlantyckie lasy acydofilne) . . . . .
Mezo- i eutroficzne lasy liściaste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ciepłolubne dąbrowy (kserotermiczne lasy dębowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Świeże i wilgotne lasy liściaste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lasy grądowe (lasy dębowo-grabowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lasy bukowe (buczyny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żyzne buczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żyzne buczyny górskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwaśne (acydofilne) buczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ciepłolubne buczyny (buczyny nawapienne; ciepłolubne buczyny storczykowe) . . . . . . . . .
Lasy lipowo- jaworowe (jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach) . . .
Górskie jaworzyny ziołoroślowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lasy łęgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łęgi olszowe i olszowo-jesionowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łęgi dębowo-wiązowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łęgi wierzbowo-topolowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bagienne lasy olszowe (olsy, olesy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny ekosystemów wodno-bagiennych i siedlisk antropogenicznych w lesie . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny obcego pochodzenia spontanicznie zasiedlające zbiorowiska leśne . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nagozalążkowe – Coniferophytina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Okrytozalążkowe – Magnoliophytina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dwuliścienne – Magnoliopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jednoliścienne – Liliopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paprotniki – Pteridophytina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Widłaki – Lycopodiopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skrzypy – Equisetopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paprocie – Polypodiopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mszaki – Bryophytina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mchy – Bryopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wątrobowce – Marchantiopsida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Porosty – Lichenes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skorowidz polskich i łacińskich nazw zespołów roślinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skorowidz polskich i łacińskich nazw gatunków roślin i rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
8
13
14
14
14
14
16
18
20
22
22
23
27
29
33
34
39
39
42
43
47
48
49
51
53
56
57
60
61
65
68
70
74
76
77
78
93
93
436
515
516
520
526
545
546
562
565
578
580
583
6
Od autorki
Lasy są jednymi z najbardziej
złożonych układów ekologicz-
nych. Ich cechą charaktery-
styczną jest dominująca rola roślin
drzewiastych i wynikająca z tego
rozbudowana struktura pionowa.
Warstwowe zróżnicowanie warun-
ków ekologicznych wnętrza lasu
umożliwia osiedlenie się w nim
bardzo licznych organizmów,
wśród których podstawę stanowią
rośliny. Świat roślin tworzący leś-
ną szatę roślinną obejmuje zarów-
no florę (wszystkie występujące
roślinne jednostki systematycz-
ne), jak i roślinność (ogół zbioro-
wisk utworzonych w określonych
warunkach przez wielogatunkowe
kompozycje florystyczne). W wy-
niku wielowiekowej antropopresji
i zmian zachodzących w środo-
wisku obserwuje się w naszych
lasach zarówno zmiany flory, jak
i roślinności, co wyraża się ustę-
powaniem wielu rodzimych gatun-
ków i zbiorowisk z jednoczesnym
przybywaniem nowych, obcych
dla naszej flory. Dlatego tak ważna
jest znajomość szaty roślinnej oraz
abiotycznych elementów środowi-
ska przyrodniczego przy podejmo-
waniu właściwych decyzji doty-
czących ochrony gatunków, zbio-
rowisk i procesów ekologicznych
w nich zachodzących oraz pro-
wadzenia racjonalnej gospodarki
leśnej (między innymi właściwego
turystycznego zagospodarowania
lasów, koniecznego przy narastają-
cej presji turystycznej i szkodach
powodowanych przez wydeptywa-
nie, niszczenie roślinności i pozo-
stawianie śmieci w lesie).
„Atlas roślinności lasów” ma słu-
żyć pomocą przy poznawaniu
wyróżnionych w Polsce zbioro-
wisk leśnych oraz występujących
w nich gatunków roślin: głównie
rodzimych i niektórych obcych
zadomowionych w naszych la-
sach. Szczególną uwagę zwrócono
na gatunki objęte prawną ochroną
oraz zespoły roślinne, poprzez któ-
re charakteryzowane są siedliska
przyrodnicze zaliczane do sieci
Specjalnych Obszarów Ochrony
Siedlisk Natura 2000.
Książkę rozpoczyna „Wprowa-
dzenie”, gdzie ogólnie przedsta-
wiono podstawowe zagadnienia
dotyczące leśnej szaty roślinnej
Polski. W rozdziale „Leśne zbio-
rowiska roślinne Polski” przy-
bliżono systematykę fitosocjolo-
giczną zbiorowisk leśnych opartą
głównie na pracy Przewodnik do
oznaczania zbiorowisk roślinnych
Polski (2001) Władysława Ma-
tuszkiewicza z uwzględnieniem
nowszej literatury: Zespoły leśne
Polski (2002) Jana Marka Matusz-
kiewicza, Lasy i bory. Poradniki
ochrony siedlisk i gatunków Natu-
ra 2000 – podręcznik metodyczny.
Tom 5 (2004) Jacek Herbich (red.).
Zamieszczono tu zwięzłą charak-
terystykę zbiorowisk leśnych oraz
wykazy gatunków, które w nich
najczęściej występują. Źródłem
do map występowania zespołów
leśnych w Polsce były wymienio-
ne prace. W kolejnym rozdziale
krótko wspomniano o często wy-
stępujących na terenach leśnych
roślinach ekosystemów wodno-ba-
giennych i siedlisk antropogenicz-
nych. Gatunkom tym szczegółowo
poświęcone są inne tomy z serii
„Flora Polski” opublikowane przez
MULTICO Oficynę Wydawniczą:
Rośliny wodne i bagienne (2001)
Stanisława i Grzegorza Kłosow-
skich, Rośliny łąkowe (2006) –
Zbigniewa Nawary, Rośliny chro-
nione (2006) oraz Rośliny górskie
(2007) Haliny Piękoś-Mirkowej
i Zbigniewa Mirka, a także Porosty,
mszaki, paprotniki (2007) Hanny
Wójciak. W książce zasygnalizo-
wano również problem roślin ob-
cego pochodzenia spontanicznie
zasiedlających zbiorowiska leśne.
Najobszerniejszy rozdział atlasu
obejmuje charakterystykę wybra-
nych gatunków roślin i porostów.
W rozdziale tym przyjęto nastę-
pującą kolejność: rośliny nagoza-
lążkowe, okrytozalążkowe (dwuli-
ścienne, jednoliścienne), paprot-
niki (widłaki, skrzypy, paprocie),
mszaki (mchy, wątrobowce) oraz
porosty, czyli grzyby lichenizują-
ce. Dla rodzin zastosowano przy-
jęty obecnie układ systematyczny.
Nazewnictwo polskie i łacińskie
roślin podano zgodnie z Krytycz-
ną listą roślin naczyniowych Polski
(Z. Mirek i inni, 2002) i Katalogiem
mchów Polski (R. Ochyra i inni,
2003) z uwzględnieniem synoni-
mów, nazw ludowych i etymologii
nazw łacińskich, głównie na pod-
stawie pracy Pochodzenie łaciń-
skich nazw roślin polskich (M. Re-
jewski, 1996). W celu uniknięcia
powtórzeń etymologia nazwy ro-
dzajowej podana jest tylko przy
pierwszym opisanym gatunku da-
nego rodzaju. Opisy gatunków roś-
lin obejmują charakterystykę mor-
fologiczną, warunki siedliskowe
i rozmieszczenie na terenie Polski
oraz wykaz zbiorowisk roślinnych,
w których głównie uczestniczą. Do
mapek występowania roślin naczy-
niowych wykorzystano, za łaskawą
zgodą Autorów, Atlas rozmieszcze-
nia roślin naczyniowych w Polsce
(2001). A. Zając M. Zając (red.).
Wykaz literatury obejmuje główne
pozycje, z których korzystałam,
przygotowując książkę.
Od autorki
7
W atlasie użyto następujących oznaczeń i symboli:
I. Przy nazwach zespołów roślinnych lub gatunków roślin
– gatunek rośliny objęty częściową ochroną
prawną
– ochrona gatunku lub siedliska
przyrodniczego Natura 2000
– gatunek rośliny objęty ścisłą ochroną prawną
– priorytet w ochronie Natura 2000
II. Na mapach rozmieszczenia zespołów roślinnych lub gatunków
– obszar występowania zespołu roślinnego
– potencjalny obszar występowania zespołu roślinnego
– obszar występowania gatunku
III. W tekście
§ – gatunek objęty częściową ochroną prawną, np. kruszyna pospolita§
§§ – gatunek objęty ścisłą ochroną prawną, np. kłokoczka południowa§§
***
Dziękuję Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania książki: panu Mirosławowi Sobkowiakowi – inicja-
torowi wydania serii „Flora Polski”, moim kolegom z Katedry Botaniki Leśnej oraz niezliczonym studentom
Wydziału Leśnego SGGW, których zainteresowanie światem roślin stanowiło dla mnie inspirację do podjęcia
tej pracy. Składam wyrazy serdecznego podziękowania prof. dr hab. Elżbiecie Pancer-Koteja za podjęcie trudu re-
cenzowania książki i twórczą krytykę, prof. dr hab. Krystynie Koneckiej-Betley, dr Wandzie Józefaciuk i dr Hannie
Wójciak za życzliwe uwagi, dr Janinie Zielińskiej za pomoc przy identyfikacji porostów i dr Jadwidze Mickiewicz
za oznaczenia mchów, a prof. dr. hab. Ryszardowi Ochyrze, prof. dr. hab. Henrykowi Klamie i dr Urszuli Bielczyk
za informacje dotyczące etymologii nazw łacińskich mchów, wątrobowców i porostów. Dziękuję również mojemu
synowi – Stefanowi, bez pomocy którego książka ta by nie powstała.
Jest moim wielkim pragnieniem, aby książka ta była pomocna wszystkim miłośnikom ojczystej przyrody
w urzeczywistnianiu wspaniałej pasji poznawania bogactwa i piękna szaty roślinnej polskich lasów, a leśni-
kom w praktycznym wprowadzaniu wiedzy przyrodniczej w życie.
Leokadia Witkowska-Żuk
Warszawa 2008
8
Wprowadzenie
Nie masz skarbu większego niż
przyroda ojczysta – napisał dzia-
łający w XVIII wieku znakomity
przyrodnik swoich czasów ksiądz
Krzysztof Kluk i od ponad 200 lat
słowa te nie straciły na aktualno-
ści. Lasy – jedne z najważniejszych
elementów środowiska przyrodni-
czego, zajmujące ponad 28,5 po-
wierzchni kraju (około 9 mln ha)
– są naszym wspólnym skarbem
narodowym, bez których nie moż-
na wyobrazić sobie krajobrazu Pol-
ski. Dzięki szczególnym warunkom
przyrodniczym i historycznym sta-
nowią obecnie ostoję wielu organi-
zmów, wymarłych lub zagrożonych
w innych krajach Europy. Nakłada
to na nas wszystkich obowiązek
poznania i ochrony tego unikalne-
go dziedzictwa.
W złożonych i różnorodnych eko-
systemach leśnych, odmiennie niż
w innych, kształtują się specyficz-
ne stosunki między światem roślin-
nym, zwierzęcym, klimatem i gle-
bą. Jest to związane z dominującą
rolą roślin drzewiastych i rozbudo-
waną strukturą pionową, w której
można wyróżnić cztery podstawo-
we warstwy:
• drzewa
• krzewy (podszyt i podrost)
• rośliny zielne i krzewinki 1 runo
• mszaki i porosty
Warstwy roślin zielnych i krzewi-
nek oraz mszaków i porostów są uj-
mowane wspólnie jako runo leśne.
Ten specyficzny układ powoduje
warstwowe zróżnicowanie warun-
ków ekologicznych wnętrza lasu,
a szczególnie jego klimatu. Dotyczy
to głównie natężenia światła, tempe-
ratury powietrza, szybkości wiatru,
opadu i wilgotności względnej po-
wietrza. Warstwowość klimatyczna,
uwarunkowana przez wpływ samej
szaty roślinnej, przyczynia się do
występowania w poszczególnych
warstwach określonych gatunków
roślin. Skład gatunkowy zależy
również od wielu innych czynni-
ków, zarówno historycznych, które
wpływały na rozwój fitocenoz leś-
nych, oraz tych, kształtujących je
obecnie, jak zabiegi gospodarcze
czy zmiany klimatyczne. Poznanie
różnych elementów ekosystemów
leśnych i zrozumienie ich funk-
cjonowania jest konieczne do pro-
wadzenia racjonalnej gospodarki
zapewniającej lasom trwałość i wy-
pełnianie ich podstawowych funk-
cji: środowiskotwórczej, społecznej
i produkcyjnej.
Podstawowym elementem ekosy-
stemów leśnych jest szata roślinna,
tworząca układ dynamiczny uza-
leżniony od zmian zachodzących
w środowisku. Szata roślinna okre-
ślonego terenu obejmuje zarówno
florę, to jest wszystkie występujące
roślinne jednostki systematycz-
ne, czyli gatunki, rodziny itd.; jak
i roślinność, czyli ogół zbiorowisk
utworzonych przez wielogatunkowe
kompozycje florystyczne. Leśna sza-
ta roślinna Polski jest młoda, zaczęła
się kształtować dopiero po ustąpie-
niu lodowców około 10–13 tysięcy
lat temu, kiedy na tereny występu-
jącej wówczas tundry i lasotundry
zaczęły wkraczać gatunki roślin
drzewiastych z obszarów sąsiednich
lub rozprzestrzeniać się z refugiów,
gdzie przetrwały okres zlodowaceń.
Stąd niewiele jest u nas endemitów,
które wraz z nieco liczniejszymi re-
liktami stanowią tylko około 1 roś-
lin naczyniowych.
Chociaż nasza flora w porówna-
niu z innymi krajami europejskimi
jest mało liczna, to jednak różno-
rodność szaty roślinnej jest duża.
Ma na to wpływ położenie geogra-
ficzne Polski w centrum Europy,
z równoleżnikowym rozmieszcze-
niem krajobrazów: od morskie-
go na północy, poprzez nizinny
i wyżynny, aż do górskiego na
południu. Występowanie klimatu
przejściowego, między oceanicz-
nym a kontynentalnym, umożliwia
wkraczanie gatunków atlantyckich
od zachodu i borealnych od pół-
nocnego wschodu oraz kontynen-
talnych, czyli stepowych (pontyj-
sko-pannońskich) z południowego
wschodu i południa. Część z nich
osiąga obecnie na terenie Polski
swoją granicę zasięgu (z drzew
są to: cis pospolity, jodła pospo-
lita, modrzew europejski, świerk
pospolity, buk pospolity, klon ja-
wor, jarząb brekinia, dąb bezszy-
pułkowy, lipa szerokolistna). Brak
naturalnych barier od wschodu
i zachodu powoduje, że ponad po-
łowa flory to gatunki przechodnie,
niemające u nas granicy zasięgu.
Ważnym elementem naszej flory są
też gatunki górskie, czyli te, któ-
rych centrum występowania leży
powyżej piętra pogórza. Ich udział
wynosi około 20 , a z gatunkami
schodzącymi na niż obejmuje do
25 wszystkich roślin naczynio-
wych. W przypadku roślin leśnych
takim centrum zasięgu roślin gór-
skich są regle i piętro kosodrzewi-
ny, to jest obszar od około 400(500)
do 1500(1700) m n.p.m.
Dużemu zróżnicowaniu flory od-
powiada wielość zbiorowisk leś-
nych Polski. Zgodnie z gradientem
klimatycznym na obszarze naszego
kraju wygasają zasięgi wielu niżo-
wych zbiorowisk leśnych związa-
nych z klimatem atlantyckim, któ-
re mają swoje optimum w Europie
Zachodniej, jak również zbioro-
wisk o charakterze kontynental-
nym, występujących w Europie
Wschodniej (rys. 1). Wraz z gra-
dientem wysokościowym klimatu
kształtują się zbiorowiska leśne
w górach (rys. 2).
Wprowadzenie
9
Rys. 1. Siedliskowo-regionalne zróżnicowanie lasów na niżu Polski (W. Matuszkiewicz, 1999)
Rys. 2. Piętrowa struktura roślinności w najważniejszych grupach górskich w Polsce (W. Matuszkiewicz, 1999)
Na szatę roślinną wywarła olbrzymi
wpływ wielowiekowa działalność
człowieka (antropopresja) i nastę-
pujące pod jej wpływem przemiany
flory, roślinności i samego siedliska
(synantropizacja). Wskazuje na to
stan liczbowy naszej flory, w której
oprócz 3425 rodzimych gatunków
roślin, tzw. wyższych (w tym msza-
ków 935, paprotników 75, nagoza-
lążkowych 10, okrytozalążkowych
2405), występuje około 445 zado-
mowionych gatunków obcego po-
chodzenia (antropofitów). Spośród
niemal 500 zespołów roślinnych
wyróżnionych dotychczas w Polsce
(w tym leśnych około 70) zbiorowi-
ska naturalne obejmują 61 ogól-
10
Wprowadzenie
nej liczby zespołów, półnaturalne
– 25 i synantropijne – 14 , ale
te ostatnie pokrywają aż 55 po-
wierzchni kraju.
Podstawowym pojęciem dotyczącym
roślinności jest realnie występująca
w przyrodzie fitocenoza (płat roślin-
ności lub konkretne zbiorowisko ro-
ślinne), utworzona w określonych
warunkach przez populacje różnych
gatunków roślin pozostających ze
sobą w różnorodnych zależnościach
oraz wykorzystujących wspólnie
przekształcone przez siebie (i zooce-
nozę) siedlisko. W podobnych wa-
runkach ekologicznych, biogeogra-
ficznych i historycznych powstają
podobne fitocenozy, chociaż każda
z nich jest zjawiskiem niepowtarzal-
nym. Na podstawie charakterystyki
grupy podobnych fitocenoz możli-
we jest wyróżnienie abstrakcyjnego
typu fitocenozy (typu zbiorowiska),
dla którego przyjęto termin fitoce-
non. Fitocenony dotyczą różnych
rodzajów jednostek roślinności (np.
formacje określone fizjonomicznie),
a we francusko-szwajcarskiej szkole
fitosocjologicznej oznaczają typo-
logiczną jednostkę dowolnej rangi
(syntakson). Umożliwiło to zbudo-
wanie hierarchicznego systemu kla-
syfikacji typów zbiorowisk roślin-
nych. Podstawowym syntaksonem
jest zespół roślinny (asocjacja Ass.).
Jest to abstrakcyjna jednostka typo-
logiczna wyróżniana na podstawie
kryteriów florystycznych, tzn. po-
siadająca swoistą charakterystyczną
kombinację gatunków i w jej ramach
własne gatunki charakterystyczne
(ChAss.). Występują one prawie
wyłącznie lub zdecydowanie częś-
ciej w fitocenozach danego zespołu,
tzn. z większą stałością, lub osiągają
w nim wyraźne optimum ekologicz-
ne, czyli mają wyższą niż w innych
zespołach ilościowość i żywotność.
Zespoły łączy się w związki (allian-
ce – skrót All.), związki w rzędy (or-
der – skrót O.), rzędy w klasy (class –
skrót Cl.). Każda jednostka fitosocjo-
logiczna, czyli syntakson, ma swoje
gatunki charakterystyczne (ChAll.,
ChO., ChCl.) W celu odróżniania
jednostek tej samej rangi uwzględ-
nia się gatunki wyróżniające (diffe-
rential species – skrót D.). Mają one
optimum swego występowania poza
daną jednostką, ale ich obecność lub
brak różni porównywane syntakso-
ny. Każdy syntakson ma naukową
nazwę łacińską utworzoną przez do-
danie do łacińskiej nazwy rodzajo-
wej rośliny odpowiedniej końcówki:
-etum dla zespołu, -ion dla związku,
-etalia dla rzędu i -etea dla klasy.
Najczęściej jest to jedna lub dwie
rośliny, które są gatunkami charak-
terystycznymi albo dominującymi.
Przy nazwie zespołu podaje się datę
pierwszej publikacji i skrót nazwiska
autora. Powyższy system klasyfika-
cji roślinności zaproponował twórca
francusko-szwajcarskiej szkoły fito-
socjologicznej – Josias Braun-Blan-
quet (1913, 1928, 1951). Sam ter-
min fitosocjologia (nauka badająca
zbiorowiska roślinne) wprowadził
polski badacz Józef Paczoski (1896).
Również w naszym kraju ukazały
się pionierskie prace z dziedziny
kartografii geobotanicznej (Szafer,
Pawłowski, Kulczyński, 1923 – Fi-
tosocjologiczna mapa polskich Tatr
Zachodnich: Dolina Chochołowska)
oraz prace dotyczące zastosowania
metod matematyczno-statystycz-
nych do klasyfikacji zbiorowisk ro-
ślinnych (Kulczyński 1928).
Występowanie roślin w zbiorowi-
skach leśnych zależy zarówno od
warunków środowiskowych, głównie
rzeźby terenu, budowy geologicznej,
z którą związana jest żyzność (tro-
fizm) i odczyn gleby, warunków wod-
nych oraz klimatu, jak i właściwości
gatunków związanych z ich biologią,
od zjawiska konkurencji oraz działal-
ności ludzi, a także od zdarzeń przy-
padkowych, losowych. Stąd wynika
duża trudność w określeniu gatunku
jako „typowo leśnego” czy „nieleśne-
go”. Stosunkowo nieliczne są rośliny
przywiązane tylko do jednego zbio-
rowiska roślinnego, najczęściej, ma-
jąc „punkt ciężkości” w określonym
zespole (gatunki charakterystyczne),
występują również z mniejszą stałoś-
cią w zbiorowiskach pokrewnych.
Duża i różnorodna grupa gatunków
ma szeroką amplitudę ekologiczną,
umożliwiającą im bytowanie w wie-
lu zbiorowiskach, np. w borach
szpilkowych i lasach liściastych.
W naturalnych lub zbliżonych do
nich warunkach, w ekosystemie ze
zrównoważoną z klimatem dynamiką
procesów glebowych, wyróżnionym
zbiorowiskom roślinnym odpowia-
dają określone stosunki siedliskowe.
Amplituda ekologiczna zbiorowisk
jest węższa niż gatunków roślin, któ-
re je tworzą, ponieważ na fitocenozy
składa się wiele gatunków. Dlatego
zespoły roślinne mogą stanowić do-
bre wskaźniki warunków siedlisko-
wych i procesów w nich zachodzą-
cych, co jest podstawą fitoindykacji
siedlisk. Możliwość zastosowania
fitoindykacji jest jednak uwarunko-
wana przede wszystkim znakomitą
znajomością gatunków roślin, po-
nadto umiejętnością rozpoznawania
zespołów roślinnych oraz przewidy-
wania kierunków zmian roślinności
(sukcesji zbiorowisk).
Lasy są w naszych warunkach bio-
cenozami klimaksowymi, co znaczy,
że w procesie naturalnej sukcesji
(bez ingerencji człowieka) niemal
wszystkie zbiorowiska roślinne kraju,
oprócz tych, które występują w wa-
runkach skrajnych, zmierzają w kie-
runku przekształcenia w zbiorowiska
leśne. Prowadzona przez stulecia go-
spodarka spowodowała zniekształce-
nie naturalnych zbiorowisk leśnych
i ukształtowanie licznych zbiorowisk
zastępczych. Często tworzą one „dy-
namiczne kręgi roślinności” związa-
ne z określonym zespołem lub grupą
zespołów leśnych.
W praktyce leśnej stosuje się nieco
odmienny system klasyfikacji typów
lasu. Polega on na ustalaniu zależno-
ści pomiędzy żyznością gleby i cha-
rakterem klimatu a składem gatunko-
wym i produkcyjnością drzewosta-
nów. Podstawową jednostką jest typ
siedliskowy lasu, abstrakcyjnie ujęta
jednostka ekosystemu, do której zali-
cza się wszystkie powierzchnie leś-
ne wykazujące istotne podobieństwo
możliwości lasotwórczych, a zwłasz-
cza produkcyjnych. Porównanie ze-
społów roślinnych (gdzie podstawą
wyróżniania jest roślinność) z ty-
pami siedliskowymi lasu (opartymi
głównie na właściwościach gleby)
przedstawiono na rys. 3 i 4.
Wprowadzenie
11
Rys. 3. Związek nizinnych zbiorowisk roślinnych z typami siedliskowymi lasu (W. Matuszkiewicz, 1990, za Sikorska, 2002,
uproszczone)
Rys. 4. Związek górskich zbiorowisk roślinnych z typami siedliskowymi lasu (W. Matuszkiewicz, 1990, za Sikorska, 2002,
uproszczone)
12
Wprowadzenie
Poznanie szaty roślinnej oraz abio-
tycznych elementów środowiska
przyrodniczego jest podstawą do
podjęcia właściwych decyzji doty-
czących ochrony gatunków, zbio-
rowisk i procesów ekologicznych
w nich zachodzących, zwłaszcza
że na naszych oczach zachodzi wy-
mieranie wielu gatunków i ustępo-
wanie zbiorowisk roślinnych. Oce-
nia się, że w Polsce jest zagrożonych
około 20 gatunków roślin naczy-
niowych, 20 mszaków i 40 poro-
stów. Polska czerwona księga roślin
(2001) obejmuje 296 taksonów roś-
lin naczyniowych (głównie w ran-
dze gatunku), natomiast na Liście
roślin zagrożonych w Polsce (1992)
wymieniono 418 gatunków.
Po uzyskaniu przez Polskę niepodle-
głości w 1918 r., już 10 marca 1919 r.
ukazał się pierwszy akt prawny Za-
bytki przyrody obejmujący ochroną
5 gatunków roślin (próbę ochrony
cisa podjęto sześć wieków wcześniej:
Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa
które znajdują się być wielkiej ceny,
jako jest cis albo im podobne, porą-
bał, ten może być przez pana albo
dziedzica pojman, a na rąkojemstwo
tym, którzy oń prosić będą, ma być
dan. Władysław Jagiełło, w Krako-
wie i Warcie, 1423). Aktualnie, na
podstawie rozporządzenia Ministra
Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.,
spośród tzw. roślin wyższych ścisłą
ochroną gatunkową objętych jest
480 taksonów, a częściową ochroną
47 gatunków. W programie europej-
skiej sieci ekologicznej Natura 2000,
zgodnie z załącznikiem II Dyrekty-
wy Siedliskowej wymieniono 46 ga-
tunków roślin ważnych w skali Eu-
ropy, w tym 8 gatunków (wszystkie
objęte u nas ścisłą ochroną) wystę-
pujących w zbiorowiskach leśnych
Polski: dzwonecznik wonny, leniec
bezpodkwiatkowy, obuwik pospoli-
ty, różanecznik żółty, rzepik szcze-
ciniasty, sasanka otwarta, sasanka
słowacka, tocja karpacka.
Spośród 280 typów roślinnych zbio-
rowisk niżowych w ciągu ostatnich
kilkudziesięciu lat wyginęły 3,
wymierających jest 55, zagrożo-
nych 130, w tym niektóre zbio-
rowiska leśne. Prawnej ochronie
siedlisk przyrodniczych, scharakte-
ryzowanych poprzez typ fitoceno-
zy, mają służyć tereny Specjalnych
Obszarów Ochrony Siedlisk sieci
Natura 2000, obejmujące 17 typów
leśnych siedlisk przyrodniczych,
w tym 4 siedliska priorytetowe:
jaworzyny i lasy klonowo-lipowe;
bory i lasy bagienne; łęgi wierzbo-
we, topolowe, olszowe i jesionowe;
ciepłolubne dąbrowy.
Związek lasu i człowieka zaznacza
się również w dziedzinie szero-
ko pojętej kultury. Od czasu, gdy
zaczęto postrzegać otaczającą nas
przyrodę i jej piękno, las i jego
rośliny zainspirowały wielu twór-
ców z dziedziny literatury i sztuki,
a ich prace powiększyły światowe
dziedzictwo kulturowe. Spoczywa
na nas moralna odpowiedzialność
za trwały rozwój tego narodowego
skarbu, tak, ażeby mogło spraw-
dzić się przesłanie z Księgi Kohele-
ta (1,4): Pokolenia przychodzą i po-
kolenia odchodzą, a Ziemia trwa po
wszystkie czasy.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
