Darmowy fragment publikacji:
250 POLSKICH GATUNKÓW
JACEK TWARDOWSKI, KAMILA TWARDOWSKA
ATLAS
ZWIERZAT
CHRONIONYCH
,
tekst: Dr hab. prof. Jacek Twardowski, Dr inż. Kamila Twardowska,
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Redakcja i korekta: zespół wydawnictwa SBM
projekt makiety: Piotr Janiszewski WTU, Jacek Bronowski
projekt okładki: Jacek Bronowski
Skład i opracowanie graficzne: Jacek Bronowski
Zdjęcia na okładce:
Front (od góry, od lewej): © Bildagentur Zoonar GmbH | Shutterstock.com, © Eduard Kyslynskyy | Shutterstock.com, © Smellme
| Dreamstime.com, © MZPHOTO.CZ | Shutterstock.com, © RazvanZinica | Shutterstock.com, © Dziewul | Shutterstock.com
(główne i grzbiet); tył: © Bildagentur Zoonar GmbH | Shutterstock.com
Wydanie I © Copyright for text, cover and layout SBM sp. z o.o.
Warszawa 2017
Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.
ul. Sułkowskiego 2/2
01-602 Warszawa
ISBN 978-83-8059-441-8
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Ssaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Ptaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Gady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Płazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Ryby promieniopłetwe . . . . . . . . . . 142
Ryby cefalaspidokształtne . . . . . . 152
Małże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Ślimaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Siodełkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Pancerzowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Indeks nazw polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Indeks nazw łacińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Autorzy ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
WPROWADZENIE
Zwierzęta są nieodłączną częścią przyrody, ści-
śle związaną ze wszystkimi innymi żywymi orga-
nizmami. Dla utrzymania równowagi w przyro-
dzie konieczne jest istnienie jak największej liczby
gatunków zwierząt, jak również roślin, grzybów oraz
mikroorganizmów. W tym kontekście ważne jest też
możliwie największe zróżnicowanie terenu, klimatu,
gleby, stosunków wodnych. Zmiany zachodzące
w środowisku przyrodniczym mają pochodzenie
naturalne albo są podyktowane działalnością czło-
wieka. Wszystkie żywe organizmy, w sposób bezpo-
średni lub pośredni, są ze sobą powiązane, a więc
liczebność jednych gatunków będzie wpływała na
inne. Wszystkie bowiem funkcjonują w ramach łań-
cuchów troficznych.
We współczesnym świecie wymieranie gatun-
ków zwierząt i utrata siedlisk przebiegają w bardzo
szybkim tempie, co najmniej 1000 razy szybszym niż
tempo ich wymierania w warunkach naturalnych.
W związku z tym istnieje pilna potrzeba ochrony
zasobów przyrody. Ponad 60 ekosystemów na
Ziemi utraciło już walory naturalności, a największe
zmiany następują na terenach rolniczych. Każdego
roku wycina się około 15 mln ha lasów. Skutkiem
wylesiania jest utrata bioróżnorodności, szczególnie
dotkliwa, gdy dotyczy lasów tropikalnych, ponieważ
w niedługim czasie możemy stracić 80 światowej
Prawie połowa polskiej populacji żubrów żyje
w Puszczy Białowieskiej
WPROWADZENIE
4
fauny. Podobnie niepożądane efekty mogą wystą-
pić w morzach, oceanach i wodach śródlądowych,
które są coraz bardziej zanieczyszczone. Ocenia się,
że około 20 tropikalnych raf koralowych zniknęło
już na zawsze. Różnorodność biologiczna Polski
również się zmniejsza. Ochrona zwierząt to przede
wszystkim ochrona siedlisk ich występowania, zatem
najważniejszym zadaniem jest zachowanie przyrody
w możliwie najmniej zmienionym stanie, właściwe
korzystanie z jej dóbr oraz odnawianie zasobów.
Jest to nasz obowiązek wynikający z potrzeby życia
w harmonii z przyrodą.
Wszystkim ludziom na świecie powinno zależeć
na ochronie środowiska, ponieważ od tego zależy
nasz los. Nie wszyscy jednak mają właściwą świado-
mość ekologiczną, dlatego tak ważna jest edukacja.
Każdy powinien o przyrodę dbać na swoim własnym
odcinku, co z pewnością zwiększyłoby pozytywny
efekt globalny. Potrzebna jest również świadomość
zagrożeń środowiska przyrodniczego, ponieważ zna-
jąc mechanizmy ich powstawania, można im się sku-
tecznie przeciwstawiać.
W niniejszej książce dokonano możliwie sze-
rokiego przeglądu zwierząt chronionych w Polsce.
Zestawienie gatunków, jak również ich nazewnic-
two polskie i łacińskie, kolejność systematyczną
oraz sposób ochrony przygotowano w oparciu
o obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowi-
ska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt z dnia
16 grudnia 2016 r. W wyborze gatunków do opisu,
z pewnością subiektywnym, kierowano się ich
popularnością, miejscem w systematyce, proporcją
w stosunku do liczebności gatunków w poszczegól-
nych grupach. Przyjęto systematykę zgodnie z kla-
syfikacją w rozporządzeniu (mimo aktualnych roz-
bieżności, np. niektóre gatunki gadów proponuje
się zaliczać do zauropsydów). Mimo ograniczonego
miejsca stosowany schemat opisu gatunków daje
kompleksową wiedzę dotyczącą ich wyglądu, bio-
logii rozwoju i odżywiania, zasięgu geograficznego
na świecie i w Polsce oraz siedliska ich życia. W aka-
picie Warto wiedzieć podano ciekawostki związane
z danym gatunkiem, zagrożenia, a często sposób
ich ochrony i umiejscowienie w Czerwonej Księdze.
Celem opracowania jest przede wszystkim podnie-
sienie poziomu świadomości i kształtowanie właści-
wej proekologicznej postawy społeczeństwa. Jest to
jedno z nielicznych opracowań w kraju, które w tak
kompleksowy sposób zapoznaje Czytelnika z gatun-
kami znajdującymi się na liście zwierząt chronio-
nych w Polsce.
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
Różnorodność biologiczna Polski jest relatywnie
duża w odniesieniu do warunków klimatycznych,
zróżnicowania rzeźby terenu, zmienności glebowej.
Charakterystyczna dla naszego kraju jest mozaiko-
watość krajobrazu. Większość obszaru to tereny
nizinne, natomiast tylko 10 to tereny powyżej
300 m n.p.m. Tym niemniej tylko w górach żyją tak
znane chronione gatunki jak: niedźwiedź brunatny,
kozica tatrzańska, świstak tatrzański. Udział lasów
w ogólnej powierzchni kraju stanowi 29,4 , użytków
rolnych 52 , wód śródlądowych około 3 . Pozostała
powierzchnia to głównie tereny zurbanizowane,
drogi, nieużytki. Dla różnorodności zwierząt szcze-
gólnie ważny jest udział obszarów wodno-błotnych,
które dla wielu z nich są środowiskiem życia. Niektóre
gatunki związane z tymi obszarami, takie jak bocian
biały, wodniczka, rycyk, derkacz, wydra, mają decy-
dujące znaczenie dla ich istnienia w skali konty-
nentu. Tylko w Parku Narodowym „Ujście Warty”
stwierdzono 279 gatunków ptaków, w tym 170 lęgo-
wych, spośród 451 łącznie odnotowanych w Polsce.
Liczba zarejestrowanych gatunków zwierząt
w Polsce wynosi około 36 tysięcy, z czego 98 sta-
nowią bezkręgowce, głównie owady. Wśród zwierząt
kręgowych stwierdzonych w stanie dzikim najliczniej
występują u nas ptaki (451 gatunków, w tym około
250 lęgowych), ryby (120 gatunków), ssaki (115 gatun-
ków), płazy (18 gatunków), gady (10 gatunków). Przy-
puszcza się, że różnorodność zwierząt w naszym
kraju jest znacznie większa i ogólna liczba gatunków
może wynosić nawet 47 tysięcy. Zasięg występowa-
nia gatunków oraz stan rozpoznania fauny stale się
zmieniają, dlatego podane wartości również mogą
ulec zmianie.
Ocenia się, że w Europie zagrożonych wyginię-
ciem jest ponad 40 ssaków, 15 ptaków, 50 ryb.
Na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożo-
nych w Polsce łącznie znajduje się 2769 gatunków.
Wśród nich znalazło się 151 gatunków kręgowców,
w tym 34 ssaki, 78 ptaków, 4 gady, 4 płazy i 31 gatun-
ków ryb oraz smoczkoustych. Wśród nich wymar-
łych (EX) jest 16 gatunków, 22 skrajnie zagrożonych
(CR), 24 bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonych
(EN), 15 wysokiego ryzyka, narażonych na wyginię-
cie (VU), 30 niższego ryzyka, bliskich zagrożenia (NT),
23 najniższego ryzyka, na razie niezagrożonych wygi-
nięciem, z różnych powodów wpisane na listę (LC)
i 21 gatunków, których stopień zagrożenia nie został
jeszcze określony (DD). Spośród 2618 gatunków bez-
kręgowców na omawianej Czerwonej Liście znajduje
się 2174 owadów, 286 pajęczaków, 129 ślimaków
(w tym 75 lądowych i 34 wodnych), 20 małży, 18 sko-
rupiaków i 12 pierścienic.
Białowieski Park Narodowy jest najstarszym w Polsce parkiem
W Polsce ochronę przyrody reguluje stosowna
ustawa z 16 kwietnia 2004 r. W myśl jej zapisów obo-
wiązkiem wszystkich obywateli jest dbałość o przy-
rodę będącą dziedzictwem i bogactwem narodo-
wym. Zapisano w niej również, że ochrona przyrody
polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowa-
niu oraz odnawianiu zasobów przyrody, takich jak:
dziko występujące rośliny, zwierzęta i grzyby, gatunki
roślin, zwierząt i grzybów objęte ochroną gatun-
kową, zwierzęta prowadzące wędrowny tryb życia,
siedliska przyrodnicze, siedliska zagrożone wygi-
nięciem, rzadkie i chronione gatunki roślin, zwie-
rząt i grzybów, twory przyrody żywej i nieożywionej,
kopalne szczątki roślin i zwierząt, a także krajobraz,
zieleń w miastach i wsiach oraz zadrzewienia. Za for-
malne i bezpośrednie działania związane z ochroną
przyrody i racjonalnym korzystaniem z jej zasobów
w Polsce jest odpowiedzialne Ministerstwo Środo-
wiska, a jednostkami wykonawczymi: Generalny
Dyrektor Ochrony Środowiska, wojewodowie, regio-
nalny dyrektor ochrony środowiska oraz jednostki
samorządu terytorialnego. Ochrona gatunkowa
wraz z ochroną obszarową stanowią dwa główne
filary systemu ochrony przyrody w Polsce. Ochrona
gatunkowa odnosi się do rodzimych gatunków dziko
żyjących zwierząt, zwłaszcza rzadkich, endemicznych
i zagrożonych wyginięciem.
WPROWADZENIE
5
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
W stosunku do ochrony gatunkowej zwierząt
Minister Środowiska wydaje stosowne rozporządze-
nia. Aktualnie obowiązuje Rozporządzenie z dnia
16 grudnia 2016 r., które określa listę gatunków obję-
tych ochroną, sposoby realizacji ochrony oraz sto-
sowne ograniczenia, zakazy i nakazy. W myśl tego
aktu prawnego zabrania się chwytania, zabijania
chronionych gatunków zwierząt oraz niszczenia ich
miejsc rozrodu. Tę formę ochrony może też wprowa-
dzić wojewoda w obrębie podlegającego mu woje-
wództwa, który przejmuje zarazem odpowiedzialność
za skutki wynikające z podjętej decyzji (np. wypłata
odszkodowań rolnikom, hodowcom, rybakom).
Obecnie w Polsce ochroną gatunkową ścisłą
objęto 592 gatunki zwierząt, natomiast ochroną
częściową 210 taksonów. W przypadku ślimaka win-
niczka i bobra europejskiego opisano sposoby ich
pozyskiwania, natomiast 30 gatunków zamiesz-
czonych na liście wymaga ustalenia stref ochrony,
miejsc rozrodu i regularnego przebywania oraz
wielkości stref ochrony. Najwięcej gatunków zwie-
rząt objętych ochroną stanowią ptaki (435 gatunków,
spośród 451 łącznie), owady (162 gatunki) oraz ssaki
(73 taksony).
Wprowadzenie gatunku na listę zwierząt obję-
tych ochroną to sprawa bardzo złożona. Decydują-
cym kryterium jest stopień zagrożenia wynikający
z wielkości populacji, zasięgu występowania, możli-
Najwięcej gatunków zwierząt objętych ochroną
w Polsce stanowią ptaki
wości odnawiania się populacji. Ale ważne może być
na przykład znaczenie gatunku w przyrodzie, nauce,
kulturze, itd. Dlatego też w wykazie figuruje wiele
gatunków ptaków i owadów żywiących się szkodni-
kami albo zapylających (większość trzmieli). Inne, jak
pachnica dębowa, mimo że uszkadza drzewa, jest
bardzo cenna pod względem biocenotycznym i trak-
towana jako tzw. gatunek parasolowy. Oznacza to, że
niektóre gatunki chronione wcale nie są zagrożone,
a wręcz pospolite. Obecność gatunku na liście nie
zawsze gwarantuje jego przeżycie. Na plantacjach
rolniczych za sprawą stosowania pestycydów ginie
dużo chronionych owadów i pajęczaków. Ochrona
gatunkowa ma działać jednak w sposób prewen-
cyjny i kształtować świadomość ekologiczną czło-
wieka. Analizując listę zwierząt objętych ochroną
gatunkową, można zauważyć również adnotację
wskazującą na potrzebę ochrony czynnej, polegają-
cej na przywróceniu naturalnego stanu siedliskom
ich życia. Takie gatunki nie są w stanie regenerować
swojej populacji, dlatego należy też wspomagać je
bezpośrednio, na przykład poprzez hodowlę resty-
tucyjną i reintrodukcję (żubr, sokół wędrowny, niepy-
lak apollo), wypuszczanie osobników odchowanych
w sztucznych warunkach, przenoszenie osobników
zagrożonych w sprzyjające ich rozwojowi siedliska,
zakładanie sztucznych gniazd i uli oraz wysiew atrak-
cyjnych dla trzmieli i motyli roślin.
Ochrona przyrody oczywiście w każdym kraju
wygląda różnie. Ochrona cennych zwierząt, czy
też innych żywych organizmów i krajobrazów, nie
powinna jednak być sprawą całkowicie odizolo-
waną. Dlatego istnieją różne międzynarodowe akty
prawne zobowiązujące państwa członkowskie do
przestrzegania zasad chroniących zwierzęta. Przy-
kładowo są to: konwencja o ochronie różnorodności
biologicznej (Rio de Janeiro, 1992), konwencja o mię-
dzynarodowym handlu gatunkami dzikich zwierząt
i roślin zagrożonymi wyginięciem (CITES), konwencja
o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt
(Konwencja Bońska), konwencja o ochronie gatun-
ków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk
(Konwencja Berneńska), konwencja o obszarach
wodno-błotnych mających znaczenie międzynaro-
dowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa
wodnego (Konwencja Ramsar). W krajach należących
do Wspólnoty Europejskiej obowiązują dwa podsta-
wowe akty prawne decydujące o ochronie przyrody.
Jest to Dyrektywa ptasia (w sprawie ochrony dzikiego
ptactwa) oraz Dyrektywa siedliskowa (w sprawie
ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny
i flory). To właśnie te akty były podstawą wyznacze-
nia w Unii Europejskiej sieci obszarów chronionych
Natura 2000.
WPROWADZENIE
6
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
MORZE BAŁTYCKIE
ROSJA
LIT WA
BIAŁORUŚ
Y
C
M
E
I
N
CZECHY
SŁOWACJA
UKRAINA
Parki narodowe w Polsce
FORMY OCHRONY PRZYRODY
Ochrona gatunków nie ma racji bytu bez ochrony
obszarowej. Wszystkie zwierzęta żyją w określonym
siedlisku i zajmują określoną niszę ekologiczną. Naj-
ważniejsze formy ochrony obszarowej stanowią:
Parki narodowe – obszary o powierzchni nie mniej-
szej niż 1000 ha o szczególnych wartościach nauko-
wych, przyrodniczych, społecznych, kulturowych
i edukacyjnych, w których ochronie podlega całość
przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie
działania na terenie parku są podporządkowane
ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed
wszystkimi innymi działaniami. Nadrzędnym celem
parku jest poznanie i zachowanie całych ekosyste-
mów danego terenu wraz z warunkami ich funk-
cjonowania oraz odtwarzanie zniekształconych
i zanikłych elementów rodzimej przyrody. Obec-
nie w Polsce wyróżnia się 23 parki narodowe, które
w zdecydowanej większości mają charakter leśny
i zajmują powierzchnię ponad 314 tysięcy ha.
Rezerwaty przyrody – zwykle zajmują mniejszą
powierzchnię niż parki narodowe. Są to obszary
zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienio-
nym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze,
a także siedliska roślin, zwierząt, grzybów oraz twory
i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się
szczególnymi wartościami przyrodniczymi, nauko-
wymi, kulturowymi bądź walorami krajobrazowymi.
Rezerwaty mają zróżnicowany charakter, najczęściej:
leśny, florystyczny, torfowiskowy, faunistyczny, kra-
jobrazowy, przyrody nieożywionej, stepowy, wodny.
Dzieli się je na ścisłe oraz częściowe. W tych pierw-
szych wszelka działalność człowieka jest zabroniona,
natomiast w rezerwatach częściowych dopuszczalna
WPROWADZENIE
7
FORMY OCHRONY PRZYRODY
Rezerwat przyrody Jezioro Orłowo Małe został utworzony w celu ochrony żółwi błotnych
jest ograniczona ingerencja człowieka na przykład
w postaci turystyki bądź zabiegów pielęgnacyjnych.
W Polsce istnieje obecnie 1488 rezerwatów przyrody
i zajmują one powierzchnię ponad 165 tysięcy ha.
ści przyrodniczych Europy. W ramach obszarów
Natura 2000 wyróżnia się 145 obszarów specjal-
nej ochrony ptaków oraz 849 obszarów specjalnej
ochrony siedlisk.
Parki krajobrazowe – obszary chronione ze
względu na wartości przyrodnicze, historyczne
i kulturowe. Celem ich utworzenia jest zachowa-
nie, popularyzacja i upowszechnienie tych warto-
ści w warunkach zrównoważonego rozwoju. Grunty
rolne, leśne i inne nieruchomości znajdujące się
w granicach parku są nadal użytkowane gospodar-
czo. W Polsce wyróżnia się aktualnie 122 parki krajo-
brazowe zajmujące powierzchnię ponad 2,6 mln ha.
Obszary chronionego krajobrazu – tereny o zróż-
nicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu
na możliwość zaspokajania potrzeb związanych
z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funk-
cją korytarzy ekologicznych. W dużej mierze są to
tereny użytkowane gospodarczo. Stanowią ważne
obszary migracji zwierząt. Obecnie w Polsce istnieje
400 obszarów chronionego krajobrazu.
Obszary Natura 2000 – wprowadzane w Pol-
sce od czasu wstąpienia do Unii Europejskiej.
Są to tereny ważne dla zachowania zagrożonych
lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt lub
siedlisk, mających znaczenie dla ochrony warto-
Inne formy ochrony przyrody spotykane w Pol-
sce to pomniki przyrody (stare drzewa, źródła,
wodospady, jaskinie), stanowiska dokumen-
tacyjne (np. miejsce występowania kopalnych
szczątków zwierząt), użytki ekologiczne (naturalne
zbiorniki wodne, oczka wodne, bagna, torfowiska,
wydmy), zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (np.
pałace otoczone parkiem o szczególnych walorach
krajobrazowych), rezerwaty biosfery (zawiera-
jące cenne zasoby przyrodnicze, nawet w ramach
innych form ochrony przyrody).
ZAGROŻENIA FAUNY
Stopień zniszczeń dokonywanych przez człowieka
w środowisku jest ogromny, dlatego też podjęcie
działań mających na celu zachowanie różnorodno-
ści biologicznej jest dziś ważniejsze niż kiedykolwiek.
Zagrożenia różnorodności biologicznej zwierząt
mają rozmaite podłoże. Podstawowym problemem
jest zmniejszanie się liczby naturalnych siedlisk, naj-
częściej powodowane wylesianiem, osuszaniem
bagien i terenów wodno-błotnych, regulowaniem
rzek oraz budową obiektów hydrotechnicznych, pro-
dukcją rolną. Wiele krajów na świecie wciąż nie radzi
WPROWADZENIE
8
ZAGROŻENIA FAUNY
sobie z zanieczyszczeniem powietrza, wód i gleby.
Z różnych powodów nie przystępują do porozumień
na rzecz ograniczeń w emisji zanieczyszczeń do śro-
dowiska, przykładowo dwutlenku węgla do atmos-
fery. Takie działania w jakiejś mierze mogą przyczy-
niać się do zmian klimatu. Przyroda nie zna granic
i aby skutecznie ją chronić, potrzebne są działania
kompleksowe całej ludzkości. Eksploatacja surow-
ców naturalnych z pewnością umożliwia rozwój
cywilizacji. Wciąż nie potrafimy korzystać ze źródeł
odnawialnych w taki sposób, aby zaspokoić zapo-
trzebowanie na energię. Jednak nadmierne korzy-
stanie z bogactw naturalnych, zwłaszcza jeśli tech-
niki ich pozyskiwania są mało przyjazne przyrodzie,
prowadzą do jej degradacji i nieodwracalnych zmian.
Rolnictwo jest odpowiedzialne za produkcję żyw-
ności. Produkcja rolna musi jednak uwzględniać fakt,
że jest to jednocześnie przyczyna zamierania gatun-
ków zwierząt. Uprawa na dużą skalę roślin rolniczych,
najczęściej w monokulturach (w Polsce ponad połowa
powierzchni to tereny rolnicze), prowadzi do ubożenia
różnorodności krajobrazu. Ponad 70 gruntów ornych
w naszym kraju zajmują rośliny zbożowe, które nie są
zbyt atrakcyjne dla organizmów, z wyjątkiem tych szko-
dliwych. Te jednak zwalcza się za pomocą pestycydów,
które są substancjami trującymi, nieprzewidywalnymi.
Wylewane na plantacjach chemikalia muszą powo-
dować negatywne skutki w ekosystemach. Wszelkie
praktyki rolnicze, wliczając w to stosowanie nawozów
mineralnych, uprawę roli, masową hodowlę zwierząt,
oznaczają dużą ingerencję w stosunki biocenotyczne
środowiska. Konieczne jest zatem powszechne wdra-
żanie zasad rolnictwa zrównoważonego, które w pew-
nej mierze środowisko chroni.
Jednym z ważniejszych problemów w ochronie
przyrody na całym świecie, również w Polsce, są
obce gatunki inwazyjne. Ich negatywny wpływ jest
bardzo zróżnicowany i tylko część oddziałuje na dużą
skalę. Obce gatunki zwierząt najczęściej wypierają
gatunki rodzime z zajmowanej niszy ekologicznej
i dominują, obniżając różnorodność biologiczną.
Znane są przykłady raka pręgowanego, norki ame-
rykańskiej, wiewiórki szarej, babki byczej, biedronki
azjatyckiej, szrotówka kasztanowcowiaczka i wielu
innych. Liczne sprowadzane są celowo, choćby ze
względów rolniczych. Dzięki łatwości przemieszcza-
nia się we współczesnym świecie można się spodzie-
wać ciągłego wzrostu liczebności obcych gatunków.
Oczywiście wszystkie opisane zagrożenia mogą
być ze sobą powiązane. Jest ich zresztą znacznie
więcej i można wliczyć w to również takie, które
bezpośrednio zależą od człowieka, jak np.: wzrost
natężenia ruchu samochodowego, kłusownictwo,
wypalanie traw i zarośli, nadmierna turystyka, nie-
legalne kolekcjonerstwo i handel. Z pewnością
takim zjawiskom należy przeciwdziałać. Podstawą
jest edukacja ekologiczna, która sprawia, że istnie-
jące przepisy są w większym stopniu respektowane.
Potrzebne są też działania globalne i duże środki
pieniężne. Los zwierząt, zwłaszcza tych rzadkich,
objętych ochroną prawną, zależy dziś głównie od
człowieka. Dzięki takim opracowaniom jak niniej-
sza książka, której zadaniem jest zwiększać poziom
świadomości ekologicznej społeczeństwa, mamy
nadzieję, że gatunki te przetrwają, że będą znaczą-
cym komponentem przyrody, że dalej będą cieszyć
nasze oko i nie będą do oglądania wyłącznie w ogro-
dach zoologicznych.
Wypalanie roślinności stosowane jako oczyszczanie terenów rolnych jest uzawane za działanie wbrew tzw. dobrej kulturze rolnej
WPROWADZENIE
9
ZAGROŻENIA FAUNY
Kozica Rupicapra rupicapra (Blahout, 1971) gromada: ssaki, rząd: parzystokopytne
ROZPOZNANIE
Ubarwienie ciemnobrunatne, zimą ciemniejsze,
zmienne w zależności od płci, wieku, pory roku.
Ciało krępe, przystosowane do poruszania się po
skałach. Na głowie rogi do 25 cm długości, zagięte
do tyłu. Długie włosy wzdłuż grzbietu, stroszone
w razie zagrożenia. Długość ciała 110–135 cm, wyso-
kość w kłębie 70–85 cm.
ROZWÓJ
Żyje w małym stadzie. Ruja trwa od listopada do
grudnia. Samica wiosną rodzi 1 lub 2 koźlęta po
24 tygodniach ciąży, a następnie przebywa z nimi
2–3 miesiące w ustronnym miejscu. Młode dojrza-
łość uzyskują po 1,5 roku, ale rozmnażają się od
3. roku życia. W lecie żywią się trawami i bylinami,
a w zimie korą drzew, porostami, gałązkami.
WYSTĘPOWANIE
Zamieszkuje góry Europy od Pirenejów po Kau-
kaz, powyżej górnej granicy lasu. W Polsce jedynie
w Tatrzańskim Parku Narodowym.
WARTO WIEDZIEĆ
W 2016 r. w Tatrach naliczono 1367 kozic, ale tylko
363 po polskiej stronie gór. Gatunek jest krytycz-
nie zagrożony. Niegdyś spadek liczby kozic był
winą kłusowników i myśliwych. Nie sprzyja im nad-
mierna turystyka.
SSAKI
10
PARZYSTOKOPYTNE
Żubr Bison bonasus (Linnaeus, 1758) gromada: ssaki, rząd: parzystokopytne
ROZPOZNANIE
Sierść kasztanowobrunatna, ciemniejsza w zimie.
Duża głowa z krótkimi rogami zagiętymi do środka.
Na silnie rozwiniętym przodzie ciała wyraźny garb.
Broda na dole szyi. Sierść na zadzie krótka. Długość
ciała 2,5–3,5 m, wysokość w kłębie do 1,9 m.
WYSTĘPOWANIE
Dawniej zamieszkiwał lasy liściaste Eurazji. Obecnie
pod stałym nadzorem żyje w kilku krajach Europy
Środkowej. Większość żubrów w Polsce występuje
w Puszczy Białowieskiej, ale też w Boreckiej, Kny-
szyńskiej i kilku innych miejscach.
ROZWÓJ
Żyje w stadzie. Ruja w końcu lata i jesienią. Po ciąży
trwającej 260–270 dni samica rodzi zwykle jedno
cielę. Samce dojrzewają w wieku 2–3 lat, samice
w 4. roku życia. Roślinożerny, zjada trawy i rośliny
zielne, a w zimie także pędy i korę drzew.
WARTO WIEDZIEĆ
W Polsce żubr jest symbolem ochrony gatunkowej
zwierząt. W Czerwonej Księdze Gatunków Zagro-
żonych ma status EN – zagrożony wyginięciem. Od
II wojny światowej prowadzone są udane działania
restytucji żubra w naszym kraju.
SSAKI
11
PARZYSTOKOPYTNE
Wilk Canis lupus (Linnaeus, 1758) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Ubarwienie długich, sztywnych włosów zmienne,
najczęściej szarobiałe. Silne uzębienie z długimi
kłami. Długość ciała 100–130 cm, wysokość w kłę-
bie 60–85 cm.
ROZWÓJ
Żyje w watasze 4–5 osobników. W rozmnażaniu
bierze udział tylko samiec alfa zwany basiorem
i samica wadera. Ciąża trwa 60–65 dni, a w miocie
rodzi się 4–6 młodych. Dojrzałość płciową uzyskują
po ok. 2 latach. Poluje na różne zwierzęta, głównie
jeleniowate. Zdarza się, że napada owce na halach
górskich bądź zjada padlinę. Poluje gromadnie.
WYSTĘPOWANIE
Zamieszkuje północną, środkową i wschodnią
Europę, północną Azję i Amerykę Północną. W Pol-
sce bardzo rzadki, notowany na Pogórzu Karpackim,
Roztoczu i w północno-wschodniej części kraju. Żyje
w lasach i terenach otwartych, na niżu i w górach.
WARTO WIEDZIEĆ
W poszukiwaniu pokarmu lub samicy pokonuje
nawet kilkadziesiąt kilometrów w ciągu doby. Silnie
terytorialny. Zagrożeniem dla wilka jest fragmen-
tacja obszaru występowania i kłusownicy. Objęty
ochroną ścisłą. Gatunek o silnych relacjach z czło-
wiekiem, co znajduje odbicie w szerokiej kulturze.
SSAKI
12
DRAPIEŻNE
Żbik Felis silvestris (Schreber, 1775) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Umaszczenie żółtoszare z ciemnymi pręgami. Ogon
z czarnymi obrączkami, czarno zakończony. Dłu-
gość ciała 44–67 cm, wysokość w kłębie 25–35 cm.
ROZWÓJ
Poza okresem godowym żyje samotnie. Gniazdo
tworzy zwykle pod zwalonymi drzewami, w więk-
szych dziuplach, norach. Ciąża trwa 65–70 dni,
a w miocie rodzi się 2–4 młodych. Mlekiem żywi się
do 4. miesiąca życia. Młode usamodzielniają się po
5–6 miesiącach. Poluje na małe ssaki, w tym gryzo-
nie, ptaki, jaszczurki, żaby, owady. Zjada też padlinę.
WYSTĘPOWANIE
W Europie występuje w silnym rozproszeniu.
Obecny także w Azji i w Afryce, łącznie w ponad
20 podgatunkach. W Polsce obecny w lasach
wschodnich Karpat. Preferuje brzegi lasów, skąd
łatwiej mu polować na terenie otwartym.
WARTO WIEDZIEĆ
Obecnie spora część osobników to mieszańce
powstałe ze skrzyżowania z kotem domowym.
Polską populację żbika ocenia się na mniej niż
200 sztuk.
SSAKI
13
DRAPIEŻNE
Ryś Lynx lynx (Linnaeus, 1758) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Grzbiet ciemnorudy z brunatnymi plamkami.
Brzuch biały. Bokobrody na szyi. Stojące uszy
z kępką czarnych włosów na szczycie, co pozwala
im lepiej słyszeć. Największy kot w Europie. Dłu-
gość 100–150 cm, wysokość w kłębie 50–75 cm.
ROZWÓJ
W pary łączy się tylko w okresie godowym. Ciąża
trwa 70–74 dni, a w miocie rodzi się 3–5 młodych.
Mlekiem żywi się do 6 miesięcy po urodzeniu,
ale znacznie wcześniej zaczyna też jadać mięso.
Samodzielność uzyskuje po ok. roku, a dojrzałość
płciową po ok. 1,5 roku. Poluje na jeleniowate,
zające, ptaki, gryzonie.
WYSTĘPOWANIE
Żyje na terenach od Europy Środkowej i Skan-
dynawii do wschodnich krańców Azji oraz na
Bliskim Wschodzie. W Karpatach od Beskidu
Żywieckiego po Bieszczady oraz w Puszczy Bia-
łowieskiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej, Kotlinie
Biebrzańskiej. Zamieszkuje stare lasy z gęstym
podszytem.
WARTO WIEDZIEĆ
Obszar łowiecki rysia to nawet 1000 km2. Wymaga
lasu z dużą liczbą wykrotów, dziupli i innych kry-
jówek, w których może się chować. Zagrożeniem
jest fragmentacja siedlisk, budowa dróg, itp.
W Polsce żyje mniej niż 300 osobników.
SSAKI
14
DRAPIEŻNE
Niedźwiedź brunatny Ursus arctos (Linnaeus, 1758) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Futro brunatne, u niektórych podgatunków rozja-
śnione. Małe oczy i uszy, krótki ogon. Silne uzębie-
nie. Nogi zakończone 5 pazurami. Masywna budowa
ciała, długość 1,8–2,8 m, masa do 750 kg.
ROZWÓJ
Od listopada do lutego zapada w sen zimowy
w legowisku zwanym gawrą. Po ciąży trwają-
cej ok. 8 miesięcy samica rodzi od 2 do 3 mło-
dych. Mlekiem karmi je przez ok. 5 miesięcy, ale
opieką otacza do następnej ciąży. Rozmnaża
się po 4–6 latach. Wszystkożerny, przeważnie
zjada trawy, zioła, owoce, jagody, orzeszki. Dietę
roślinną uzupełnia mięsem jeleniowatych, gryzoni,
ryb oraz owadów.
WYSTĘPOWANIE
W Europie, Azji i Ameryce Północnej wyróżnia
się kilkanaście podgatunków tego niedźwiedzia.
W Polsce, od Beskidu Żywieckiego do Bieszczad,
żyje ok. 10 populacji karpackiej, tj. kilkadziesiąt
osobników. Spotykany w gęstych, górskich lasach.
WARTO WIEDZIEĆ
Gatunek o znaczeniu priorytetowym, silnie zagro-
żony. Zagrożeniem jest fragmentacja siedlisk, ale
też turystyka. W Ameryce Północnej żyje podgatu-
nek niedźwiedzia brunatnego, tj. grizzly.
SSAKI
15
DRAPIEŻNE
Tchórz stepowy Mustela eversmanni (Lesson, 1827) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Ubarwienie futra żółtawe z czarnobrunatnymi
łapami i ogonem. Żółtawe, wełniste włosy. Głowa
biaława z ciemniejszą maską. Wydłużony i giętki
tułów, krótkie kończyny. Ogon jasny, od połowy
ciemniejszy. Długość ciała 29–46 cm, ogona 7–16 cm.
ROZWÓJ
Żyje w norach ziemnych. Ruja w marcu i kwiet-
niu. Po ciąży trwającej ok. 38 dni samica rodzi
8–10 młodych. Karmi je mlekiem 6 tygodni. Młode
osobniki usamodzielniają się po 4 miesiącach, ale
samodzielnie poluje już po 2 miesiącach. Doj-
rzałość płciową osiągają na wiosnę następnego
roku. Polują na gryzonie, jaja i pisklęta ptaków,
jaszczurki, żaby, owady. Zjadają też padlinę.
WYSTĘPOWANIE
Tchórz stepowy zamieszkuje nieregularnie
obszar Europy Środkowej i Wschodniej do środ-
kowej Syberii i Chin. W Polsce obecnie znane
jest jedno prawdopodobne miejsce występowa-
nia – w okolicach Hrubieszowa. Żyje na terenach
otwartych o charakterze stepowym.
WARTO WIEDZIEĆ
Objęty ochroną ścisłą. W pobliżu nory można
wyczuć przykry zapach powstały z rozkładają-
cych się szczątków pokarmu i odchodów.
SSAKI
16
DRAPIEŻNE
Norka europejska Mustela lutreola (Linnaeus, 1761) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Futro błyszczące, jasnobrązowe do brązowego.
Ciemniejsze kończyny i ogon. Biała plama na
końcu pyska. W lecie ubarwienie jaśniejsze. Dłu-
gość ciała 32–43 cm, ogona 12–19 cm.
ROZWÓJ
Żyje w norach na brzegach rzek, pod korzeniami,
stertami gałęzi. Gody odbywa wczesną wiosną.
Ciąża trwa 40–45 dni, a od 1 do 7 młodych rodzi
się w czerwcu. Mlekiem karmione są 4–5 tygo-
dni, potem samica przynosi im pokarm mięsny.
Po 40 dniach opuszczają gniazdo. W pełni usamo-
dzielniają się po 4–5 miesiącach. Żywią się drob-
nymi zwierzętami w wodzie i na lądzie oraz owo-
cami i jagodami.
WYSTĘPOWANIE
W Europie żyją dwie izolowane populacje: we Fran-
cji i Hiszpanii oraz północno-zachodniej Rosji i Bia-
łorusi, być może też w Rumunii. W Polsce ostatni
raz widziana w 1926 r. Może być spotykana nad
leśnymi strumieniami oraz na mokradłach.
WARTO WIEDZIEĆ
Obecnie na terenie naszego kraju (według Pol-
skiej Czerwonej Księgi Zwierząt z 2001 r.) ma status
gatunku zanikłego. Jedną z ważniejszych przyczyn
wymierania norki europejskiej jest silna ekspan-
sja inwazyjnej norki amerykańskiej, sprowadzonej
do Europy w połowie XX w., chociaż przetrzebienie
populacji nastąpiło jeszcze przed przywędrowaniem
tego silniejszego i większego od niej drapieżnika.
SSAKI
17
DRAPIEŻNE
Gronostaj Mustela erminea (Linnaeus, 1758) gromada: ssaki, rząd: drapieżne
ROZPOZNANIE
Ubarwienie zmienne, sezonowe. Latem grzbiet
brązowy, brzuch biały lub białożółty. Czarny koniec
ogona. Zimą niemal całe futro białe, czarny jedynie
koniec ogona oraz pyszczek. Podobny do łasicy, ale
większy. Długość ciała 17–33 cm, ogona 4–12 cm.
ROZWÓJ
Gniazduje pod korzeniami drzew, w szczeli-
nach skalnych, norach gryzoni. Ruja w marcu. Po
8–10 tygodniach ciąży samica rodzi 4–9 młodych.
Możliwa druga ruja w lipcu i sierpniu. Żywi się gry-
zoniami, ale też żabami, jaszczurkami, ślimakami,
owadami. Z dobrym skutkiem może atakować
nawet zające.
WYSTĘPOWANIE
Zamieszkuje Europę, poza jej południową częścią,
północną Azję oraz Amerykę Północną. Występuje
nielicznie na całym obszarze Polski. Żyje na obrze-
żach lasu, w zaroślach i zadrzewieniach śródpolnych.
WARTO WIEDZIEĆ
Objęty ochroną częściową. Ze względu na cenne,
miękkie i puszyste futro niegdyś masowo odła-
wiany. Kołnierze z futra gronostaja nosili królowie,
a obecnie rektorzy uczelni.
SSAKI
18
DRAPIEŻNE
Pobierz darmowy fragment (pdf)