Darmowy fragment publikacji:
Wprowadzenie
Nie ma wątpliwości, że do najważniejszych problemów, przed którymi sta-
ją współczesne nauki prawne oraz filozofia, należą kwestie bioetyczne. Do-
tyczą one życia człowieka w jego różnych fazach, jak również zasad i granic
stosowania technik medycznych oraz eksperymentów biologicznych włącznie
z tymi, które zakładają wykorzystanie ludzkich embrionów. Działania takie są
podejmowane coraz częściej. Dlatego próbujemy formułować kryteria rozpo-
znawania początków życia ludzkiego, a także uzgodnić zasady jego prawnej
i moralnej ochrony. gdy przechodzimy do bardziej konkretnych problemów,
pytamy między innymi, czy embrionowi ludzkiemu przysługuje godność oso-
by od samego początku, czy też nabywa on takiego statusu w późniejszym
stadium rozwoju, choćby po kilku dniach. Rozstrzygnięcie tej kwestii ma fun-
damentalne znaczenie dla innych pytań i wątpliwości z zakresu bioetyki, które
wynikają z praktyki aktualnie prowadzonych laboratoryjnych badań w zakre-
sie medycyny, a także biologii. Są to bowiem dziedziny, w których techniczne
możliwości interwencji w różne etapy rozwoju na poziomie zygoty, embrionu
i płodu daleko wykraczają poza świat naszych wyobrażeń, opartych na opo-
wieściach o golemie czy Frankensteinie. Wydaje się więc, że prawne i moralne
uporządkowanie takich działań jest konieczne. Nie musimy dodawać, że jest
to zadanie niezwykle trudne i skomplikowane. Materia przedmiotu wymaga
wyjaśnień, które byłyby możliwe do zaakceptowania dla nauk przyrodniczych,
przekonywające dla filozofii i teorii prawa, a także możliwie jasne dla prawo-
dawców.
oczywiście pytania o status embrionów nie są jedynymi w dziedzinie bio-
etyki. W praktyce współczesnej biologii i medycyny pojawiają się zagadnienia,
które domagają się głębszego namysłu nad ludzką kondycją – jej przygodno-
ścią, osobową autonomią, psychofizyczną złożonością itp. Wymagają one nie
tylko głębszego rozumienia, kim jest człowiek, ale przede wszystkim zmiany
8
Wprowadzenie
perspektywy poznawczej, przejścia od badań partykularnych do refleksji uni-
wersalnej.
ze względu na te pytania trudno przecenić wagę problematyki bioetycznej,
analizowanej zarówno z punktu widzenia nauk przyrodniczych i medycznych,
jak i norm moralnych oraz regulacji prawnych. Dodajmy też, że od kilkuna-
stu lat omawiane zagadnienia stanowią przedmiot dyskusji publicznych, pro-
wadzonych najczęściej przy okazji wydarzeń poruszających opinię społeczną.
W rezultacie problematyka ta pojawia się w środkach masowego przekazu
w postaci sporów, deklaracji światopoglądowych lub ideowych, które nie tyle
prowadzą do wspólnego namysłu nad istotą i ramami czasowymi życia ludz-
kiego, ile utwierdzają podziały i konflikty oraz rozpowszechniają fałszywe ste-
reotypy.
Na tle tego stanu rzeczy wspólna inicjatywa zorganizowania naukowej
interdyscyplinarnej konferencji pt. „Badania z wykorzystaniem ludzkich em-
brionów jako problem etyczny i prawny”, podjęta w 2009 roku przez dwa
warszawskie środowiska uniwersyteckie, była wydarzeniem niezwykłym i god-
nym zapamiętania. Konferencja została przygotowana w głównej mierze przez
studentów, skupionych w kilku organizacjach: Kole Młodych przy Sekcji Pol-
skiej Międzynarodowego Stowarzyszenia Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej
(IVR), Kole Naukowym Studentów Filozofii Uniwersytetu Kardynała Stefana
Wyszyńskiego, Kole Naukowym etyki w Nauce Uniwersytetu Warszawskie-
go oraz Kole Naukowym Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej działającym
na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. opiekuna-
mi studentów byli niżej podpisani, a patronami honorowymi przedsięwzięcia:
Dziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefa-
na Wyszyńskiego ks. prof. dr hab. Jan Krokos oraz Dziekan Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Krzysztof Rączka.
organizacją konferencji oraz pomocą w pracach redakcyjnych nad książką po-
wstałą w rezultacie konferencji zajmowała się Paulina Smulska (Uniwersytet
Warszawski). Warto wreszcie podkreślić, że w spotkaniu filozofów, etyków,
prawników i biologów, które miało miejsce 12 i 13 grudnia 2009 r., wzięli
udział przedstawiciele nie tylko odrębnych dyscyplin naukowych, ale także
różnych generacji uczonych, wśród których nie brakowało młodych badaczy.
Wynikiem dyskusji w trakcie konferencji, a także efektem badań prowadzo-
nych w późniejszym czasie przez jej uczestników jest obecna książka – praca
zbiorowa. Możemy wskazać trzy cele, jakie towarzyszyły redaktorom książki
i autorom poszczególnych artykułów. Pierwszy polega na przeniesieniu pytań
i kwestii spornych, obecnych w dyskusjach publicznych, na forum debaty na-
ukowej z jej jasno określonymi procedurami językowymi i metodologicznymi.
Drugim celem książki jest analiza pojęć i kryteriów ocen, a także interpretacja
nurtów i stanowisk filozoficznych, prawnych oraz biologicznych, zajmujących
się problemami bioetycznymi. Mogą one bowiem uzasadniać określone roz-
strzygnięcia, a także pozwalają lepiej zrozumieć wagę etycznego i prawnego
Wprowadzenie
9
aspektu statusu embrionu ludzkiego. trzecim wreszcie celem przyjętym przez
autorów książki jest wypracowanie wspólnych form dyskusji naukowej biolo-
gów, prawników i etyków, ogniskującej się wokół zagadnień bioetycznych.
Szukając odpowiedzi na pytania bioetyczne, wyodrębniono najważniejsze
problemy, odnoszące się m.in. do początków życia osobowego i ich znaczenia
etycznego oraz prawnego. Należało przy tym wskazać te wątki, które w danej
dyscyplinie naukowej stanowią podstawowe przesłanki do refleksji nad pyta-
niem: od kiedy człowiek w swoim biologicznym rozwoju jest osobą, a także
dlaczego twierdzimy, że przysługują mu odpowiednie prawa. Wyprowadzone
z różnych nauk przesłanki i argumenty prowadziły do sformułowania odręb-
nych twierdzeń i wniosków. oznaczało to polaryzację stanowisk, ale umożliwi-
ło także zrozumienie, jakie drogi do nich prowadzą i jakie są ich źródła.
Próby całościowej analizy problematyki początków życia z uwzględnieniem
odpowiedniej argumentacji dokonano przede wszystkim w czterech tekstach:
filozofa – ks. prof. Jana Krokosa, teologa – ks. prof. Andrzeja Muszali, a tak-
że biologa – prof. Piotra P. Stępnia, oraz prawnika i filozofa zarazem – prof.
Wojciecha załuskiego. Ich wypowiedzi stanowią nie tylko wprowadzenie do
dyskusji, ale pokazują także, jak można rozważać kwestie bioetyczne w obrębie
różnych nauk oraz uzasadniać prezentowane stanowiska.
Celem pierwszego z wymienionych tekstów jest wskazanie znaczenia, jakie
ma odpowiedź na pytanie: „od kiedy ja – człowiek – istnieję?” z perspekty-
wy metafizyki. Ks. prof. Jan Krokos (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyń-
skiego) zastanawia się, jakie konstytutywne cechy przysługują istniejącemu
człowiekowi, które jednocześnie pozwalałyby przyjąć, że „terminy, charaktery-
styczne dla embriologii […], są nazwami rozwoju osobniczego”. W ten sposób
dociekamy, w jaki sposób badania naukowe stają się wiążące dla metafizyki
zarówno w zakresie procedur, jak i pierwotnych pytań.
Drugi artykuł, autorstwa ks. prof. Andrzeja Muszali (Uniwersytet Papieski
Jana Pawła II), wskazuje źródła, znaczenie i konsekwencje głównych stano-
wisk, jakie występują na gruncie bioetyki. Lektura tego tekstu daje asumpt do
refleksji nad tym, jakie racje stoją za określonymi twierdzeniami i ich etyczny-
mi interpretacjami oraz co z nich praktycznie wynika.
trzeci ważny głos w dyskusji należy do prof. Piotra P. Stępnia (Uniwersytet
Warszawski), biologa. W swojej zwięzłej wypowiedzi autor stara się odnieść do
najbardziej spornych kwestii związanych z przedmiotem konferencji. Przed-
stawiając najnowsze osiągnięcia w dziedzinie genetyki i embriologii ekspery-
mentalnej, prof. Stępień stanowczo odrzuca wszelkie argumenty dowodzące
osobowego statusu ludzkiego embrionu w jego wczesnych stadiach rozwoju.
ten sposób myślenia staje się swoistą antytezą, a może wyzwaniem, dla reflek-
sji filozoficznej i teologicznej.
oba punkty widzenia dopełnia artykuł dr. hab. Wojciecha załuskiego
(Uniwersytet Jagielloński), który zastanawia się nad tym, pod jakimi wa-
runkami odpowiedzi na pytanie „od kiedy człowiek jest osobą?” mogą być
10
Wprowadzenie
uprawomocnione na podstawie biologicznej, psychologicznej i ontologicznej
koncepcji osoby. Wskazuje przy tym, dlaczego nauki biologiczne mogą podwa-
żać tradycyjne sposoby rozumienia osoby ludzkiej, ale jednocześnie podkreśla,
że nie musi to prowadzić do odrzucenia pojęcia osoby.
Realizując drugi cel konferencji, niektórzy autorzy skupili się z kolei na
analizie pojęć i kryteriów ocen, a także interpretacji nurtów i stanowisk filozo-
ficznych, prawnych oraz biologicznych, które uzasadniają określone rozstrzyg-
nięcia. W niektórych tekstach (prof. Marioli Flis i prof. Romana tokarczyka)
sformułowano własne propozycje teoretycznego ujęcia tych zagadnień, odrębne
od powszechnie przyjętych koncepcji i założeń. Prof. Mariola Flis (Uniwersytet
Jagielloński) przeciwstawia personalistycznej koncepcji moralności współczes-
ny model etyki dyskursu, biorąc pod uwagę nowożytne i współczesne przemia-
ny w myśleniu moralnym i towarzyszących im standardach. Podobnie prof.
Roman tokarczyk (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) poszukuje współ-
czesnego, naukowego modelu refleksji, który utożsamia z biojurysprudencją.
Integracyjny cel tak zakreślonej nowej dyscypliny nauk społecznych zmienia
nie tylko położenie poszczególnych gałęzi nauki wobec siebie, ale pokazuje
także nowe źródła refleksji i możliwe rozumienie bioetyki.
z kolei prof. tomasz Stawecki (Uniwersytet Warszawski) koncentruje swo-
je przemyślenia na aspekcie prawnym kwestii bioetycznych. Poszukując związ-
ków między prawem i moralnością, autor stara się wskazać, na czym polega
specyfika prawa i zawodu prawnika oraz w jaki sposób prawnicy identyfikują
prawo wobec innych systemów norm. W tym zakresie kluczowe znaczenie ma
idea względnej autonomii prawa. Nie polega ona na przyjęciu skrajnego relaty-
wizmu etycznego ani przekonania o czystej konwencjonalności prawa. Neguje
też myślenie o prawie w kategoriach instrumentu realizacji naszych przekonań
moralnych. Autor tego tekstu proponuje, aby za punkt wyjścia w kwestiach
bioetycznych przyjąć perspektywę dyskursu i poszukiwania etycznego „wspól-
nego mianownika”, a nie postawy „jedynie słusznych poglądów”.
W grupie artykułów poświęconych poszczególnym stanowiskom bioetycz-
nym można wyróżnić dwa bloki. Pierwszy dotyczy problemów związanych
z filozoficznymi i etycznymi rozważaniami na temat godności osobowej. za-
gadnienie to obejmuje nie tylko wiele kwestii filozoficznych, ale ma również
swój wymiar prawny w postaci dokumentów międzynarodowych, na których
opierają się współczesne demokracje, począwszy od Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka z 1948 r. i Paktów Praw Człowieka z 1966 r. W tekstach prof.
ewy Podrez (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), ks. prof. Ryszar-
da Monia (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), ks. prof. Pawła Ma-
zanki (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) oraz mgr. Piotra Blusa
(Uniwersytet Warszawski) rozwinięte zostały różne aspekty godności osobowej
i kategorie moralne, z którymi godność jest podwójnie związana jako norma
i zasada etyczna oraz podstawa ludzkiej autonomii i wolności. Pojęcie godno-
ści nabiera różnych znaczeń i konotacji, a tym samym wymaga wyjaśnienia
Wprowadzenie
11
z uwzględnieniem zmian, jakim podlega. W każdej etycznej dyskusji na temat
początków życia ludzkiego pojawia się kryterium godności, które pełni po-
dwójną rolę: aksjologiczną i normatywną. W trzech wskazanych wyżej arty-
kułach pojęcie godności jest omawiane pod kątem zmian jego znaczenia (prof.
ewa Podrez), związków z autonomią i wolnością osobową (ks. prof. Ryszard
Moń), a także roli w refleksji etycznej Karola Wojtyły (ks. prof. Paweł Mazan-
ka). Wszystkie te teksty mogą stanowić podstawę dla zrozumienia sensu i roli
pojęcia godności we współczesnej bioetyce.
Drugi z wyodrębnionych bloków obejmuje kilka tekstów, w których podej-
mowane są zagadnienia szczegółowe o teoretycznym lub praktycznym profilu.
Niektóre z artykułów odnoszą się do konkretnych problemów i opowiadają się
za jakimś jednoznacznym rozstrzygnięciem. towarzyszą im praktyczne postu-
laty, oceny czy teoretyczne wnioski natury bardziej ogólnej. Są to przemyśle-
nia, które, chociaż zawarte w części III książki, uzupełniają rozważania o cha-
rakterze podstawowym, czy to w sensie filozoficznym, czy metodologicznym.
taki właśnie sens ma wypowiedź Jakuba Nikodema (Uniwersytet Warszawski)
dotycząca inżynierii genetycznej i niebezpieczeństwa dehumanizacji, jakim
ta sfera badań może podlegać. Na ile niebezpieczeństwa takie są uzasadnio-
ne i gdzie mają swoje korzenie? Czy możemy zabezpieczyć się prawnie przed
nimi? Czy osobowa autonomia chroni nas przed skutkami trwającej rewolucji
biotechnologicznej? odpowiedź na te pytania przynajmniej pośrednio przybli-
ża tekst prof. Marka Smolaka (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), który
wskazuje znaczenie autonomii osobowej i jej koniecznych ograniczeń w prak-
tycznym rozumowaniu prawniczym.
z innej perspektywy problematykę tę kontynuuje dr Paweł Skuczyński
(Uniwersytet Warszawski), próbując określić, co wyznacza postawę prawnika
wobec zagadnień bioetycznych i jakie procedury interpretacyjne mają szcze-
gólne zastosowanie przy rozstrzyganiu kwestii bioetycznych. Warto też zasta-
nowić się, jaki jest stosunek etyki lekarskiej do ludzkich embrionów, jakie ba-
dania i eksperymenty są na tym polu dopuszczalne, a jakie nie i dlaczego. Mgr
Paulina Smulska (Uniwersytet Warszawski), zajmując się tymi zagadnieniami,
wskazuje różne interpretacje, założenia i normy, jakie obowiązują w etyce lekar-
skiej, ich wpływ na kształt regulacji prawnych i przyjęte standardy, akcentując
przy tym również konsekwencje praktyczne. te i inne fakty pokazują, że nasz
stosunek do rewolucji biotechnologicznej pod względem prawnym i etycznym
jest zróżnicowany. Wreszcie inne z powtarzających się pytań, które pojawiają
się w wielu konferencyjnych wystąpieniach, nawiązują do poszukiwania jakie-
goś źródłowego, pierwotnego porządku moralnego. W tym też kierunku zmie-
rzają rozważania mgr. Marcina Romanowicza (Uniwersytet Warszawski), który
w prawach naturalnych znajduje takie podstawowe normy ludzkiego działania.
Dwa ostatnie artykuły z omawianego bloku odnoszą się wprost do aplikacji
norm bioetycznych. Dr Leszek Bosek (Uniwersytet Warszawski) zajmuje się
analizą europejskiej Konwencji Bioetycznej i na tej podstawie wskazuje normy,
12
Wprowadzenie
jakie przyjmuje się za obowiązujące w badaniach prowadzonych na embrionie
ludzkim. Równie ciekawy i pouczający jest artykuł dr tatiany Chauvin (Uni-
wersytet Warszawski) i mgr. Philippe’a Chauvina (Uniwersytet Warszawski),
w którym opisano francuskie doświadczenia związane z badaniami nad em-
brionami ludzkimi. Autorzy komentują konkretne przepisy i ich zastosowanie
w praktyce.
Do ważnych wniosków referenci i uczestnicy konferencji doszli, rozważa-
jąc możliwości wypracowania wspólnych form dyskusji naukowej biologów,
prawników i etyków. z tej perspektywy znaczące wydaje się stwierdzenie ks.
prof. Jana Krokosa, że „odpowiedź na pytanie o początek osobniczego życia
człowieka wymaga […] współdziałania biologii, która przynosi materiał empi-
ryczny, i filozofii, która powinna go poddać krytycznej analizie, określając sta-
tus empiryczny twierdzeń biologicznych, i odsłonić ukrytą w nich ontologię”.
Stanowisko takie nie pozostaje przy tym w sprzeczności z opinią prof. Piotra
P. Stępnia, który zaznacza, że „należy zapomnieć o kategoriach «momentu po-
częcia», czyli chwili uzyskania statusu osoby. W świetle przedstawionych wyżej
badań naukowych takie kategorie utraciły swoją ważność […]. W szczególno-
ści należy unikać narzucania ogółowi społeczeństwa restryktywnych poglądów
jednej opcji światopoglądowej”. z pewnością określony światopogląd nie może
być wyłączną podstawą rozstrzygania kwestii bioetycznych, podobnie jak bio-
logia czy filozofia rozpatrywane osobno nie są w stanie sformułować racjonal-
nej teorii o początkach osobowego życia. Może właśnie tutaj otwiera się pole
otwartego dyskursu, którego rolę podkreśla m.in. prof. Mariola Flis, pisząc, że
„sama formalna zasada dyskursu ma charakter normatywny i jest projekcją
pewnej doniosłej moralnie formy współżycia. […]. zgodnie z etyką dyskursu
powinność to nałożenie przymusu samemu sobie i samozobowiązanie, które
o tyle tylko ma źródło poza podmiotem, że sam podmiot jest w stanie patrzeć
na siebie z perspektywy «uogólnionego drugiego», umie się rozdwoić i przez to
patrzeć na siebie oczyma abstrakcyjnych innych”.
Przedstawiając szerokiemu gronu Czytelników wspomniane wyżej za-
gadnienia, autorzy i redaktorzy niniejszego tomu mają nadzieję, że zebrany
i przedstawiony materiał naukowy pozwala nie tylko wskazać najważniejsze
dylematy moralne w dziedzinie bioetyki, ale także poddać analizie ich prawną
interpretację i naukowe podstawy. W ten sposób z jednej strony rozważania
na temat etycznych i prawnych aspektów badań naukowych nad ludzkimi em-
brionami obejmują zarówno wymiar teoretyczny, jak i praktyczny. Nie zamy-
kają one dalszej dyskusji, ale porządkują jej najważniejsze etyczne i prawne
składniki, wiążąc je ze sobą, ale nie utożsamiając. z drugiej strony pozbywamy
się wątpliwości co do tego, że kwestie bioetyczne domagają się współpracy bio-
logii, filozofii, etyki, teorii prawa i szczegółowych nauk prawnych na wielu po-
lach i poziomach. Nie oznacza to przy tym, że uzgodnienie różnych stanowisk
jest łatwe ani że stanowiska te nie budzą kontrowersji. Nie ma wszakże innej
drogi niż wspólna refleksja, pozwalająca się z takimi wyzwaniami zmierzyć.
Wprowadzenie
13
Rozumiejąc społeczną wagę problemów bioetycznych, redaktorzy niniej-
szego tomu wyrażają serdeczne podziękowania władzom Wydziału Prawa i Ad-
ministracji Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Radzie Kół Naukowych
Uniwersytetu Warszawskiego za finansowe wsparcie, niezbędne dla wydania
książki obejmującej niezwykle wartościowe i inspirujące materiały.
Wyrażamy też wdzięczność prof. dr. hab. Markowi Piechowiakowi za wnik-
liwą recenzję książki i liczne uwagi przedstawione pod adresem poszczególnych
artykułów. ogromną większość uwag Recenzenta autorzy tekstów i redakto-
rzy książki uwzględnili, przygotowując do druku poprawione wersje swoich
wystąpień konferencyjnych. W kilku przypadkach zachowane jednak zostały
pierwotne teksty artykułów lub konkretnych wypowiedzi, gdyż – pomimo ich
kontrowersyjności – zdaniem redaktorów książki zasługują one na publiczne
zaprezentowanie. W szczególności zdecydowaliśmy się zamieścić w książce ar-
tykuł prof. Marioli Flis, mimo że wzbudził on zasadnicze zastrzeżenia Recen-
zenta.
oddając książkę do druku, dostrzegamy, że mimo kilku lat dyskusji nad
problematyką bioetyczną zmiany prawne w tej dziedzinie są nieznaczne,
a i społeczna świadomość możliwych oraz akceptowanych rozwiązań jest wciąż
daleka od stanu, jaki byłby adekwatną odpowiedzią na wyzwania techniczne,
polityczne i cywilizacyjne.
Ewa Podrez
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Tomasz Stawecki
Uniwersytet Warszawski
Warszawa, czerwiec 2012 roku
Pobierz darmowy fragment (pdf)