Darmowy fragment publikacji:
BISKUP JÓZEF GAWLINA
JAKO OPIEKUN POLAKÓW
NA EMIGRACJI
Ks. Damian Bednarski
BISKUP JÓZEF GAWLINA
JAKO OPIEKUN POLAKÓW
NA EMIGRACJI
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ■ Katowice 2019
Recenzent
ks. Józef Szymański
SPIS TREŚCI
SŁOWO KSIĘDZA ARCYBISKUPA WIKTORA SKWORCA
WYKAZ SKRÓTÓW
WSTĘP
Rozdział I
DUSZPASTERSTWO PRZEDWOJENNE, EMIGRACJA I OPIEKA NAD
CYWILAMI OD 1939 ROKU
1. Praca w diecezji katowickiej
2. Biskup polowy Wojska Polskiego
3. Poszerzona jurysdykcja biskupa polowego
4. Jurysdykcja w Wielkiej Brytanii po 1945 roku
5. Ordynariusz Polaków w Niemczech i Austrii
6. Biskup Gawlina w Rzymie
7. Kwestia powrotu bp. Gawliny do Polski po II wojnie światowej
Rozdział II
INSTYTUCJA PROTEKTORA POLSKIEGO WYCHODŹSTWA
1. Emigracja i protektorat od XIX wieku
2. Pełniący obowiązki protektora (od 1945 roku) i protektor (od 1949 roku)
3. Papież i kuria rzymska a duszpasterstwo emigracyjne
4. Kontakty z hierarchią zagraniczną
5. Relacje z kard. Stefanem Wyszyńskim
Rozdział III
STRUKTURY DUSZPASTERSTWA EMIGRACYJNEGO I POLSKIE MISJE
KATOLICKIE
1. Rektorzy PMK – bezpośredni współpracownicy bp. Józefa Gawliny
w terenie
21
25
29
45
45
50
53
61
70
80
98
109
109
118
135
145
157
169
169
6
Spis treści
2. Polskie Misje Katolickie przejęte po prymasie Auguście Hlondzie
3. Polskie Misje Katolickie utworzone przez bp. Józefa Gawlinę i wybrane
2.1. Francja
2.2. Belgia
2.3. Holandia
2.4. Wielka Brytania
misje sąsiednie
3.1. Szwajcaria
3.2. Skandynawia
3.3. Półwysep Iberyjski
3.4. Ameryka Łacińska
3.5. Kraje Ameryki Łacińskiej bez struktur PMK
3.6. Ameryka Północna
3.7. Australia i Nowa Zelandia
3.8. Afryka
3.9. Azja
Rozdział IV
AKTYWNOŚĆ DUSZPASTERSKA
1. Klerycy i księża
2. Organizacje katolickie i pokrewne
3. Wizytacje i akcje duszpasterskie
4. Wystąpienia publiczne
5. Wydawnictwa
Rozdział V
GŁÓWNE ZAŁOŻENIA PROGRAMU DUSZPASTERSKIEGO BISKUPA
POLONIJNEGO
1. Rodzina i pokrewne
2. Sprawy narodowe i patriotyczne
3. Inne zagadnienia
ZAKOŃCZENIE
ANEKS
FOTOGRAFIE
DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE
BIBLIOGRAFIA
176
176
186
192
197
208
208
213
226
231
244
248
254
263
267
275
275
291
301
313
320
325
325
333
344
347
351
373
385
515
Spis treści
INDEKS OSOBOWY
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH
Summary
Sommario
Zusammenfassung
7
539
551
561
563
565
CONTENTS
FOREWORD BY ARCHBISHOP WIKTOR SKWORC
LIST OF ABBREVIATIONS
INTRODUCTION
Chapter I
PRE-WAR PASTORAL SUPPORT, EMIGRATION AND CARE FOR CIVIL-
IANS FROM 1939
1. Work in the Diocese of Katowice
2. Field Bishop of the Polish Army
3. Extended Jurisdiction of the Field Bishop
4. Jurisdiction in Great Britain after 1945
5. Ordinary of Poles in Germany and Austria
6. Bishop Gawlina in Rome
7. The Question of Gawlina’s Return to Poland after the Second World War
Chapter II
THE INSTITUTION OF A PROTECTOR OF POLISH EMIGRANTS
1. Emigration and Protectorate from 19th Century
2. Acting Protector (from 1945) and Protector (from 1949)
3. The Pope and the Roman Curia, and Pastoral Care for Emigrants
4. Contacts with Hierarchy in Other Countries
5. Relations with Cardinal Stefan Wyszyński
Chapter III
THE STRUCTURES OF THE PASTORAL CARE FOR EMIGRANTS AND
THE POLISH CATHOLIC MISSIONS
1. The Rectors of the Polish Catholic Missions – Immediate Collaborators
with Gawlina on the Ground
21
25
29
45
45
50
53
61
70
80
98
109
109
118
135
145
157
169
169
10
Contents
2. The Polish Catholic Missions Assumed from Primate August Hlond
2.1. France
2.2. Belgium
2.3. Netherlands
2.4. Great Britain
3. The Polish Catholic Missions Established by Bishop Józef Gawlina and
Some Neighbouring Missions
3.1. Switzerland
3.2. Scandinavia
3.3. Iberian Peninsula
3.4. South and Latin America
3.5. The Latin American Countries without Structures of the Polish
Catholic Mission
3.6. North America
3.7. Australia and New Zealand
3.8. Africa
3.9. Asia
Chapter IV
PASTORAL ACTIVITY
1. Seminarians and Priests
2. Catholic Organizations and Related Ones
3. Visitations and Pastoral Activities
4. Public Speeches
5. Publications
Chapter V
THE MAIN ASSUMPTIONS OF THE PASTORAL PROGRAMME OF
BISHOP OF POLISH EMIGRANTS
1. Family and Related Topics
2. National Issues and Related Ones
3. Other Issues
CONCLUSION
APPENDIX
PHOTOGRAPHS
REFERENCE DOCUMENTS
BIBLIOGRAPHY
176
176
186
192
197
208
208
213
226
231
244
248
254
263
267
275
275
291
301
313
320
325
325
333
344
347
351
373
385
515
Contents
INDEX OF NAMES
INDEX OF GEOGRAPHICAL NAMES
Summary
Sommario
Zusammenfassung
11
539
551
561
563
565
INDICE
LA PAROLA DELL’ ARCIVESCOVO MONS. WIKTOR SKWORC
ELENCO DELLE ABBREVIAZIONI
INTRODUZIONE
Capitolo I
LA PASTORALE PRIMA DELLA GUERRA, L’EMIGRAZIONE E LA
CURA DEI CIVILI DAL 1939
1. Il lavoro nella diocesi di Katowice
2. Il Vescovo Castrense dell’Esercito Polacco
3. L’estensione della giurisdizione del Vescovo Castrense
4. La giurisdizione in Gran Bretagna dopo il 1945
5. L’Ordinario dei polacchi in Germania e in Austria
6. Il Vescovo mons. Gawlina a Roma
7. La questione del ritorno di mons. Gawlina in Polonia dopo la seconda
guerra mondiale
Capitolo II
L’ISTITUZIONE DEL PROTETTORE DELL’EMIGRAZIONE POLACCA
1. L’emigrazione e il protettorato dal XIX0 secolo
2. Il facente funzioni di protettore (dal 1945) e il protettore (dal 1949)
3. Il Papa e la Curia Romana nei confronti della pastorale degli emigranti
4. I contatti con la gerarchia all’estero
5. Le relazioni con il cardinale Stefan Wyszyński
Capitolo III
LE STRUTTURE DELLA PASTORALE DEGLI EMIGRANTI E LE MISSIO-
NI CATTOLICHE POLACCHE
1. I rettori delle Missioni Cattoliche Polacche – i collaboratori diretti di
mons. Gawlina sul territorio
21
25
29
45
45
50
53
61
70
80
98
109
109
118
135
145
157
169
169
14
Indice
2. Le Missioni Cattoliche Polacche dopo la morte del primate August Hlond
2.1. Francia
2.2. Belgio
2.3. Olanda
2.4. Gran Bretagna
3. Le Missioni Cattoliche Polacche create da mons. Józef Gawlina e alcune
missioni vicine
3.1. Svizzera
3.2. Scandinavia
3.3. Penisola Iberica
3.4. America Latina
3.5. I Paesi dell’America Latina senza le strutture della Missione Catto-
lica Polacca
3.6. America del Nord
3.7. Australia e Nuova Zelanda
3.8. Africa
3.9. Asia
Capitolo IV
L’ATTIVITÀ PASTORALE
1. I chierici e i preti
2. Le organizzazioni cattoliche e correlate
3. Le visite e le azioni pastorali
4. I discorsi pubblici
5. Le editorie
Capitolo V
GLI OBIETTIVI PRINCIPALI DEL PROGRAMMA PASTORALE DEL
VESCOVO DEI POLACCHI EMIGRATI
1. La famiglia e le tematiche correlate
2. Le questioni nazionali e le tematiche correlate
3. Le altre questioni
CONCLUSIONE
APPENDICE
FOTOGRAFIE
DOCUMENTI DI FONTE
BIBLIOGRAFIA
176
176
186
192
197
208
208
213
226
231
244
248
254
263
267
275
275
291
301
313
320
325
325
333
344
347
351
373
385
515
Indice
INDICE DELLE PERSONE
INDICE DEI NOMI GEOGRAFICI
Summary
Sommario
Zusammenfassung
15
539
551
561
563
565
INHALTSVERZEICHNIS
VORWORT VON ERZBISCHOF WIKTOR SKWORC
ABKÜRZUNGSVERZEICHNIS
EINLEITUNG
Kapitel I
SEELSORGE IN DER VORKRIEGSZEIT, EMIGRATION UND BETREUNG
DER ZIVILBEVÖLKERUNG AB 1939
1. Arbeit in der Diözese Kattowitz
2. Militärbischof der Polnischen Armee
3. Ausweitung der Jurisdiktion des Militärbischofs
4. Jurisdiktion in Großbritannien nach 1945
5. Ordinarius der Polen in Deutschland und Österreich
6. Bischof Gawlina in Rom
7. Die Frage der Rückkehr Gawlinas nach Polen nach dem Zweiten Welt-
krieg
Kapitel II
AMT DES PROTEKTORS DES POLNISCHEN EXILS
1. Emigration und Protektorat ab dem 19. Jahrhundert
2. Der amtierende Protektor (ab 1945) und der Protektor (ab 1949)
3. Papst und Römische Kurie gegenüber der Emigrantenseelsorge
4. Kontakte mit der Hierarchie im Ausland
5. Beziehungen mit Kardinal Stefan Wyszyński
Kapitel III
STRUKTUREN DER EMIGRANTENSEELSORGE UND POLNISCHE KA-
THOLISCHE MISSIONEN
1. Rektoren der Polnischen Katholischen Missionen – direkte Mitarbeiter
Gawlinas
21
25
29
45
45
50
53
61
70
80
98
109
109
118
135
145
157
169
169
18
Inhaltsverzeichnis
2. Die vom Primas August Hlond übernommenen Polnischen Katholischen
Missionen
2.1. Frankreich
2.2. Belgien
2.3. Niederlande
2.4. Großbritannien
3. Die vom Bischof Josef Gawlina gegründeten Polnischen Katholischen
Missionen und manche Nachbarmissionen
3.1. Schweiz
3.2. Skandinavien
3.3. Iberische Halbinsel
3.4. Lateinamerika
3.5. Länder Lateinamerikas ohne Strukturen der Polnischen Katho-
lischen Mission
3.6. Nordamerika
3.7. Australien und Neuseeland
3.8. Afrika
3.9. Asien
Kapitel IV
SEELSORGLICHE TÄTIGKEIT DES PROTEKTORS DER POLNISCHEN
EMIGRATION
1. Alumnen und Priester
2. Katholische und verwandte Organisationen
3. Seelsorgliche Initiativen und Visitationen
4. Öffentliche Reden
5. Veröffentlichungen
Kapitel V
HAUPTGRUNDSÄTZE DES SEELSORGLICHEN PROGRAMMS DES
BISCHOFS DER POLNISCHEN EMIGRATION
1. Familie und verwandte Themen
2. Nationale und verwandte Angelegenheiten
3. Sonstiges
SCHLUSSWORT
ANHANG
FOTOS
QUELLENDOKUMENTE
BIBLIOGRAPHIE
176
176
186
192
197
208
208
213
226
231
244
248
254
263
267
275
275
291
301
313
320
325
325
333
344
347
351
373
385
515
Inhaltsverzeichnis
PERSONENREGISTER
VERZEICHNIS DER GEOGRAPHISCHEN NAMEN
Summary
Sommario
Zusammenfassung
19
539
551
561
563
565
Diecezja katowicka, która na mapie administracyjnej Kościoła
pojawiła się niespełna sto lat temu, może już poszczycić się wie-
loma wybitnymi postaciami. Duchowni wywodzący się z tej zie-
mi dali się poznać jako wierni słudzy Kościoła, pasterze oddani
powierzonym im wspólnotom, wyróżniający się naukowcy oraz
aktywni duszpasterze. Z Górnego Śląska wywodzili się między in-
nymi: pierwszy biskup katowicki, a potem prymas, kard. August
Hlond, gorliwy pasterz organizujący duszpasterstwo na Opol-
szczyźnie i w archidiecezji wrocławskiej, orędownik pojednania
polsko-niemieckiego kard. Bolesław Kominek oraz biskupi zaan-
gażowani w budowanie struktur Kościoła katolickiego na ziemiach
przyznanych po II wojnie światowej Polsce (bp Wilhelm Pluta,
abp Jerzy Stroba, bp Ignacy Jeż). Z rzeszy teologów, duchownych
diecezjalnych i zakonnych, którzy wyrośli w śląskich parafiach,
wspomnijmy jednego – kard. Stanisława Nagiego, sercanina, zwią-
zanego z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. Patrząc na doko-
nania duszpasterzy zaangażowanych w codzienne życie parafii
diecezji katowickiej, można by wymienić wiele nazwisk i imion
kapłanów, którzy w trakcie swej gorliwej posługi budowali przez
dziesiątki lat świątynie z kamienia i cegły, jak i Kościół żywy, du-
chowy, którego widomym znakiem są wspólnoty parafialne. Nie
sposób w tym miejscu nie przywołać osoby ks. Franciszka Blach-
nickiego, założyciela Ruchu Światło-Życie, wspólnoty dzieci i mło-
dzieży oraz rodzin, której zaangażowanie w budowanie Kościoła
żywego jest nie do przecenienia. Diecezja katowicka chlubi się tak-
że i ze czcią wspomina liczne grono duchownych, którzy w sposób
heroiczny i bezkompromisowy zachowali godność kapłańską w ze-
tknięciu z nazizmem i komunizmem. Do chwały ołtarzy zostali
już wyniesieni ks. Emil Szramek i ks. Józef Czempiel, a w Rzymie
toczy się proces kanonizacyjny kolejnego kapłana męczennika –
Jana Machy. Kościół górnośląski z dumą patrzy w przeszłość
i z nadzieją kroczy ku przyszłości.
Duchownym wywodzącym się z lokalnego Kościoła, który dał
się poznać znacznie szerzej, był abp Józef Gawlina. Ten syn zie-
mi raciborskiej, pochodzący z niewielkiego Strzybnika, urodzony
w 1892 roku, uformowany do kapłaństwa we wrocławskim semi-
narium, jako kleryk wcielony do armii pruskiej, znalazł się na Bli-
skim Wschodzie, gdzie doświadczył niewoli. Po powrocie na Śląsk
dokończył studia teologiczne i w 1921 roku otrzymał święcenia ka-
płańskie. Był to czas trudny dla mieszkańców Górnego Śląska, któ-
rzy zdobywali swą wolność w kolejnych powstaniach. Nieugiętość
Ślązaków w dążeniu do Macierzy, mocna wiara i przywiązanie do
Kościoła oraz duchowieństwa, które w dużej mierze wspomagało
odrodzenie narodowe i powstańców, doprowadziły do włączenia
części tego terytorium do Polski. Wkrótce potem uregulowana zosta-
ła kwestia kościelnych struktur administracyjnych na tym skrawku
ziem wracających do polskiej Ojczyzny. Najpierw Stolica Apostol-
ska utworzyła Delegaturę Apostolską Górnego Śląska (21 paździer-
nika 1921 roku), przekształconą w Administrację Apostolską Śląska
Polskiego (7 listopada 1922 roku), i wreszcie na mocy bulli papie-
skiej Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 roku powstała
diecezja katowicka (zwana początkowo także śląską).
W opisanych wyżej okolicznościach kształtowało się kapłań-
stwo ks. Józefa Gawliny, który po krótkim okresie posługi w Dę-
bieńsku zdobywał doświadczenie duszpasterskie u boku zasłu-
żonego prałata ks. Jana Kapicy w Tychach. Dostrzeżony przez
Augusta Hlonda, nowo mianowanego administratora polskiej
części Górnego Śląska, już w 1924 roku stał się jednym z jego naj-
bliższych współpracowników. Otrzymał między innymi zadanie
zorganizowania Ligi Katolickiej, został redaktorem tygodnika ka-
tolickiego „Gość Niedzielny”, przygotowywał III Zjazd Katolicki
w 1924 roku i diecezjalną pielgrzymkę do Rzymu w Roku Świę-
tym 1925. Gdy August Hlond w czerwcu 1926 roku opuścił die-
cezję katowicką, aby z woli papieża – jako arcybiskup poznański
i gnieźnieński – zostać prymasem Polski, na jego wniosek Kon-
ferencja Episkopatu Polski zleciła ks. Gawlinie utworzenie Ka-
tolickiej Agencji Prasowej. Po powrocie z Warszawy do diecezji
najpierw wspomagał w pracy drugiego biskupa katowickiego Ar-
kadiusza Lisieckiego, a w 1931 roku został proboszczem ważnej
i terytorialnie rozległej parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie
(dziś Chorzów). Wiele satysfakcji i radości dawała mu praca dusz-
pasterska w tej robotniczej parafii, której poświęcał wszystkie siły.
Już po dwóch latach, w 1933 roku, został mianowany przez papie-
ża Piusa XI biskupem polowym Wojska Polskiego. Tym nowym
zadaniom, tak jak każdym, które podejmował w swym kapłańskim
życiu, oddał się bez reszty. Gdy jesienią 1939 roku Niemcy i Zwią-
zek Radziecki napadły na Polskę, a spora liczba polskich żołnierzy
znalazła się poza granicami Ojczyzny, bp Gawlina pospieszył za
nimi. Z biegiem czasu stawał się pasterzem dla coraz liczniejszej
społeczności Polaków pozostających poza granicami kraju.
Prezentowana książka poświęcona została właśnie temu
ważnemu odcinkowi życia bp. Józefa Gawliny, kiedy z bisku-
pa polowego stał się Protektorem Polskiej Emigracji. To istotne
przypomnienie zasług śląskiego duchownego, który był postacią
rozpoznawalną od Watykanu po najdalsze skrawki ziemi, gdzie
docierał do skupisk polonijnych.
Biskup Herbert Bednorz, który był wikariuszem proboszcza
Gawliny w Królewskiej Hucie, w wygłoszonej w Rzymie po śmierci
„biskupa od emigrantów” mowie pogrzebowej w kilku zdaniach
w sposób mistrzowski określił jego osobowość. Mówił tak: „Arcy-
biskup miał dwa ideały życiowe: Kościół i Ojczyznę. Stały się one
myślami przewodnimi i kierowniczymi w całości Jego poczynań.
Wszystkie inne sprawy, które nie mieściły się w ramach Kościoła
i Ojczyzny, Arcybiskup Gawlina z żelazną konsekwencją oddalał
i odsuwał od siebie. Za wszelką cenę chciał bowiem pozostać wier-
nym Kościołowi i Ojczyźnie, dla których to wartości żył, pracował
i cierpiał. Kościół i Ojczyzna! Zanim jeszcze Sobór Watykański II
wysunął zagadnienie Kościoła, będącego głównym tematem dla
swoich rozważań i uchwał, Ksiądz Arcybiskup Gawlina uczynił
Kościół głównym tematem swojego życia i swojej działalności”.
Biskup Józef Gawlina, pozostając w Rzymie, o Kościele i Oj-
czyźnie pamiętał w głoszonym z mocą słowie Bożym, w pełnych
ekspresji listach pasterskich, w podejmowanych działaniach dusz-
pasterskich. Polska, ale i diecezja katowicka stawały mu się jeszcze
bliższe, gdy komuniści z konsekwencją zabraniali mu choćby od-
wiedzin w kraju rodzinnym. Wtedy coraz bardziej dla bp. Gawliny
Ojczyzną stawał się Kościół, a Polska była wszędzie tam, gdzie
spotykał rodaków.
Właśnie dla upamiętnienia 70. rocznicy ustanowienia bp. Jó-
zefa Gawliny Protektorem Polskiej Emigracji (dekret otrzymał
28 stycznia 1949 roku) ukazuje się monografia poświęcona jego
osobie i niezwykle owocnej posłudze na rzecz Polonii, która po
dzień dzisiejszy może inspirować kolejne pokolenia duszpasterzy
w Ojczyźnie i poza jej granicami.
† Wiktor Skworc
ARCYBISKUP METROPOLITA
KATOWICKI
Katowice, 28 stycznia 2019 roku
WYKAZ SKRÓTÓW
AAKat – Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach
AAS – „Acta Apostolicae Sedis”
AAW – Archiwum Archidiecezji Warszawskiej
ABMK – „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”
abp – arcybiskup
AIPN BU – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (Biuro Udostępniania
i Archiwizacji Dokumentów IPN)
AJG – Archiwum Józefa Gawliny
AKHSS – Archiwum Kościoła i Hospicjum Świętego Stanisława
AP – Akta Personalne
b.p. – bez paginacji
bp – biskup
br. – brat
b.r.w. – brak roku wydania
CM – Congregatio Missionis (łac. misjonarze, lazaryści)
CODE – Centralny Ośrodek Duszpasterstwa Emigracyjnego
Conc. – Concilio (łac. sobór)
CR – Congregatio a Resurrectione Domini Nostri Jesu Christi
(łac. Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa
Chrystusa, zmartwychwstańcy)
CSC – Congregatio a Sancta Cruce (łac. Zgromadzenie Świętego Krzyża)
CSsR – Congregatio Sanctissimi Redemptoris (łac. Zgromadzenie Naj-
świętszego Odkupiciela, redemptoryści)
CT – „Collectanea Theologica”
cyt. – cytuję
dok. – dokument
DPZ – „Duszpasterz Polski Zagranicą”
dr – doktor
ds. – do spraw
26
Wykaz skrótów
EK – Encyklopedia Katolicka
im. – imienia
IPMS – Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego
IRO – International Refugee Organization (ang. Międzynarodowa
Organizacja Uchodźców)
j. – język
J.E., J.Eks. – Jego Ekscelencja (biskup)
J.Em. – Jego Eminencja (kardynał)
k. – karta
kan. – kanon
KAP – Katolicka Agencja Prasowa
kard. – kardynał
KGA – Kancelaria Generała Andersa
kol. – kolumna
KOW – Katolicki Ośrodek Wydawniczy
K.S.M. – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży
K.S.M.P. – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej
ks. – ksiądz
KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski
L.dz. – liczba dziennika
łac. – łaciński
m.in. – między innymi
MIC – Congregatio Clericorum Regularium Marianorum sub titu-
lo Immaculatae Conceptionis Beatissimae Virginis Mariae
(łac. Zgromadzenie Księży Marianów pod wezwaniem Nie-
pokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny)
Most Rev. – Most Reverend (ang. wielce czcigodny)
mps – maszynopis
Msgr., Mons. – Monsignor (wł. prałat, biskup)
MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych
NCWC – National Catholic Welfare Conference (ang. Narodowa Ka-
tolicka Konferencja Dobrobytu)
NMP – Najświętsza Maria Panna
NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (ros. Ludowy Ko-
misariat Spraw Wewnętrznych)
nr – numer
NSPJ – Najświętsze Serce Pana Jezusa
o. – ojciec
OCD – Ordo Fratrum Discalceatorum Beatae Mariae Virginis de
Monte Carmelo (łac. Zakon Braci Bosych Najświętszej Ma-
ryi Panny z Góry Karmel, karmelici bosi)
Wykaz skrótów
27
OFM – Ordo Fratrum Minorum (łac. Zakon Braci Mniejszych,
franciszkanie)
OFMCap – Ordo Fratrum Minorum Capuccinorum (łac. Zakon
Braci Mniejszych Kapucynów, kapucyni)
OFMConv – Ordo Fratrum Minorum Conventualium (łac. Zakon Braci
Mniejszych Konwentualnych, franciszkanie konwentualni)
ok. – około
OMI – Congregatio Missionariorum Oblatorum Beatae Mariae
Virginis Immaculatae (łac. Zgromadzenie Oblatów Mi-
sjonarzy Maryi Niepokalanej, oblaci)
oo. – ojcowie
OP – Ordo Praedicatorum (łac. Zakon Kaznodziejski, predy-
kanci, dominikanie)
oprac. – opracował
OPraem – Ordo Praemonstratensis (łac. Zakon Premonstratensów,
norbertanie)
nedyktyni)
OSB – Ordo Sancti Benedicti (łac. Zakon Św. Benedykta, be-
OSFS – Institutum Oblatorum Sancti Francisci Salesii (łac. In-
stytut Oblatów św. Franciszka Salezego)
p. – pan, pani
PCK – Polski Czerwony Krzyż
PISE – Pontificium Institutum Studiorum Ecclesiasticorum
(łac. Papieski Instytut Studiów Kościelnych)
P.K.S.U. – Polskie Katolickie Stowarzyszenie Uniwersyteckie
PMK – Polska Misja Katolicka
p.o. – pełniący obowiązki
pol. – polski
por. – porównaj
poz. – pozycja
PP – Papa Pontifex (łac. papież)
prał. – prałat
PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa
prof. – profesor
PSZ – Polskie Siły Zbrojne
pw. – pod wezwaniem
r. – rok
red. – redakcja
Rev. – Reverend (ang. czcigodny) lub Reverendissimo (wł. naj-
przewielebniejszy)
RFN – Republika Federalna Niemiec
RP – Rzeczpospolita Polska
28
Wykaz skrótów
RPA – Republika Południowej Afryki
rps – rękopis
S. – Sacra, Sancta (łac. święta)
s. – strona
S. Cong. Concist. – Sacra Congregatio Concistorialis (łac. Święta Kongrega-
cja Konsytorialna)
SA – Societas Apostolatus Catholici (łac. Stowarzyszenie
Apostolstwa Katolickiego, pallotyni)
SB – Służba Bezpieczeństwa
SCJ – Congregatio Sacerdotum a Sacro Corde Jesu (łac. Zgroma-
dzenie Księży Najświętszego Serca Jezusowego, sercanie)
SDB – Salesiani di Don Bosco, Societas Sancti Francisci Salesii
(łac. Towarzystwo Świętego Salezego, salezjanie)
SJ – Societas Jesu (łac. Towarzystwo Jezusowe, jezuici)
SPol – „Studia Polonijne”
SPP – Sekretariat Prymasa Polski
SSHT – „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”
SVD – Societas Verbi Divini (łac. Zgromadzenie Słowa Bożego,
werbiści)
sygn. – sygnatura
śl. – śląski
śp. – świętej pamięci
św. – święty/święci
t. – tom/tomy
TChr – Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej
tj. – to jest
tzw. – tak zwany
USA – United States of America (ang. Stany Zjednoczone
(chrystusowcy)
Ameryki)
WRS – War Relief Services (ang. Wojenna Służba Pomocy)
WD – „Wiadomości Diecezjalne” (Katowice)
wik. gen. – wikariusz generalny
WP – Wojsko Polskie
wyd. – wydawnictwo
X. – ksiądz
XX. – księża
z. – zeszyt
ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego
ZHPpgK – Związek Harcerstwa Polskiego działający poza granica-
mi Kraju
zob. – zobacz
ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
WSTĘP
Słowo Polonia tłumaczone wprost z języka łacińskiego oznacza Polskę,
ale przyjęło się powszechnie używać go na określenie ogółu Polaków i osób
polskiego pochodzenia zamieszkałych poza granicami Polski, okazujących
(niezależnie od posiadanego obywatelstwa) poczucie przynależności do pol-
skiej wspólnoty narodowej, językowej lub kulturowej1. Ukształtowanie się
Polonii związane było z masowymi ruchami emigracyjnymi podejmowany-
mi w różnych okresach dziejów tego państwa, mającymi podłoże polityczne,
gospodarcze, ekonomiczne i kulturowe oraz będącymi konsekwencją zmian
granic państwowych i deportacji ludności polskiej (zwłaszcza po powsta-
niach narodowych oraz podczas II wojny światowej)2.
Z kolei pojęcie emigracja (łac. emigrare – wywędrować) oznacza opuszcze-
nie własnego miejsca urodzenia i zamieszkania, społeczeństwa, terytorium
i państwa. Słowo to jest również używane na określenie ogółu wychodźców
zamieszkujących w danym kraju i dlatego bywa używane zamiennie z poję-
ciem wychodźstwa. Wyszczególnia się specyficzne formy emigracji i stąd –
zależnie od przyczyn – wyróżniamy emigrację: polityczną, religijną, zarob-
kową i personalno-kulturową. Mówi się też o emigracji sezonowej, czasowej
i stałej, ochotniczej i przymusowej, spontanicznej, zorganizowanej i kontro-
lowanej, jak również kontynentalnej i zamorskiej3.
Emigracja z terenów Polski rozpoczęła się na szeroką skalę w XIX stu-
leciu. Przed 1914 rokiem wyjechało około 10 milionów ludzi (z tego około
3,6 miliona bezpowrotnie); w okresie międzywojennym – ponad 2 miliony.
Po wybuchu II wojny światowej Polskę opuściło, głównie pod przymusem,
1 Por. E. Gigilewicz, Polonia, w: EK, t. 15, Lublin 2011, kol. 1135.
2 Rozumieniu słowa Polonia poświęcony jest artykuł Mariana Marka Drozdowskiego
pt. Ewolucja słowa Polonia w XIX i XX wieku, w: Problemy dziejów Polonii, red. M.M. Droz-
dowski, Warszawa 1979, s. 5–18.
3 Por. P. Taras, Emigracja, w: EK, t. 4, Lublin 1995, kol. 942.
30
Wstęp
ponad 5 milionów osób4. Wiele z nich wróciło po 1945 roku do swoich do-
mów, ale setki tysięcy pozostały poza granicami kraju. Od samego początku
emigrantom z ziem polskich towarzyszyli duszpasterze. Podążali oni wszę-
dzie tam, gdzie znalazły się większe skupiska rodaków. Nie inaczej było po
II wojnie światowej, gdy spora grupa kapłanów katolickich zdecydowała się
pozostać na emigracji. Jednym z nich był bp Józef Gawlina, przedwojenny
biskup polowy Wojska Polskiego. Splot wydarzeń doprowadził do tego, że
stał się on niekwestionowanym przywódcą duchowym katolików polskiego
pochodzenia pozostałych na emigracji.
W 2004 roku z inicjatywy abp. Szczepana Wesołego zostały opublikowa-
ne Wspomnienia abp. Józefa Gawliny. Przygotowaniem do druku tego nie-
zwykle ciekawego materiału zajął się ks. prof. Jerzy Myszor z Uniwersytetu
Śląskiego. Ówczesny delegat episkopatu Polski do spraw duszpasterstwa
emigracji polskiej napisał we wstępie do publikowanych materiałów, że „na-
leżałoby uzupełnić te wspomnienia jego [Józefa Gawliny] działalnością już
po wojnie jako opiekuna emigracji polskiej”5. Podjęcie się tego zadania wy-
dawało się więc czymś naturalnym, biorąc pod uwagę koleje losu bp. Gawli-
ny i wyjątkowy charakter pełnionej przez niego misji. Zdarzały się już liczne
próby, w tym wiele udanych, opisu sytuacji polskich obywateli, którzy zna-
leźli się poza granicami kraju, zwłaszcza w konsekwencji wybuchu II wojny
światowej i decyzji o pozostaniu na emigracji po 1945 roku, wypływającej
z niezgody na zaistniałą w ojczyźnie sytuację polityczną (temu zagadnieniu
poświęcona została obszerna literatura, zarówno emigracyjna, jak i krajowa,
historyczna, filologiczna, socjologiczna, ekonomiczna). Prezentowana tu roz-
prawa ma ukazać rolę duchowego przywódcy Polaków na emigracji. Autor
niniejszej publikacji postawił sobie za cel opracowanie kwestii jurysdykcji,
w którą wyposażony był bp Gawlina w odniesieniu do powierzonych jego
pieczy rodaków oraz sposobów i metod jej realizowania. Na podstawie do-
stępnych źródeł podjął próbę udokumentowania jego wkładu w duszpa-
sterstwo emigracyjne, akcentując nadanie mu specyficznego rysu. Zasługą
bp. Gawliny było rozwinięcie struktur polskiego duszpasterstwa emigracyj-
nego po II wojnie światowej, dlatego znaczący fragment monografii został
poświęcony temu odcinkowi jego działalności.
Zasadniczym motywem powstania niniejszej rozprawy jest brak cało-
ściowego opracowania zagadnienia. Owszem, nazwisko Gawliny znalazło
się w wielu słownikach biograficznych6, a także powstało wiele pozycji mu
4 Por. A. Walaszek, Polska diaspora, w: Polska diaspora, red. A. Walaszek, Kraków 2001,
5 S. Wesoły, Wstęp, w: J. Gawlina, Wspomnienia, opracował i przypisami opatrzył
s. 9.
J. Myszor, Katowice 2004, s. 11.
6 M.in. P. Badura, Gawlina Józef Feliks, w: Słownik polskich teologów katolickich 1918–
1981, t. 5, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, s. 429–432; P. Taras, Gawlina Józef Feliks,
Wstęp
31
poświęconych, które skupiają się jednak na przedstawieniu innych wątków
jego biografii. Zarys przedwojennej działalności bp. Gawliny jako biskupa
polowego odnaleźć możemy w biografiach ogólnych. Krótko po śmierci
biskupa jego aktywność przedwojenną opracował ks. Józef Bańka7. Istnie-
ją również teksty dotyczące jego dokonań w ramach tworzenia Katolickiej
Agencji Prasowej8. W większym stopniu przebadana została jego działalność
jako biskupa polowego Wojska Polskiego w trakcie wojny. Jacek Borkowicz
skrzętnie przebadał i opisał jego aktywność duszpasterską i charytatywną9.
Mniejszy ciężar gatunkowy mają pozycje, których autorami są Kazimierz
Biegun i Piotr Majka, gdyż opierają się one głównie na materiałach już pu-
blikowanych i zawierają więcej informacji ogólnych10. Paradoksalnie, nie pi-
sząc wprost o działalności Gawliny, ukazał jego rolę w strukturach wojen-
nego duszpasterstwa Zbigniew Werra w monografii Działalność duszpasterska
w 2. Korpusie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie gen. Władysława Andersa
1941–194711. Problematyce jurysdykcji bp. Gawliny podczas wojny oraz jego
relacjom z władzami RP na uchodźstwie poświęcony został artykuł Roberta
Zaparta12.
Niezwykle ciekawej misji Gawliny w Związku Sowieckim, który w czerw-
cu i lipcu 1942 roku wizytował tamtejsze polskie duszpasterstwo wojskowe,
poświęcono już kilka opracowań, a informacje szczegółowe o jej przebiegu
pochodzą ze wspomnień samego Gawliny oraz kapelanów wojskowych.
W ostatnich latach tym tematem zajmuje się prof. Jerzy Myszor z Katowic,
który w 2013 roku opublikował pozycję Biskup Józef Gawlina w Związku So-
wieckim, zawierającą wiele dokumentów źródłowych ukazujących aktyw-
w: EK, t. 5, Lublin 1989, kol. 897–896; J. Pater, Gawlina Józef Feliks, w: Słownik biograficzny
katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. J. Pater, Katowice 1996, s. 111–112;
Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922–2008, red. nauk. J. My-
szor, współpraca D. Bednarski i in., Katowice 2009, s. 94–95.
7 J. Bańka, Arcybiskup Józef Gawlina, Katowice 1992.
8 J.M. Wiśniewska, Ks. Józef Gawlina organizatorem Katolickiej Agencji Prasowej, „Rocz-
niki Teologiczne” 62,4 (2015), s. 141–178; M. Szczepaniak, Katolicka Agencja Prasowa –
utworzenie i działalność pod kierunkiem księdza Józefa Gawliny, „Polonia Sacra” 19,3 (2015),
s. 177–198.
9 J. Borkowicz, Duszpasterska i charytatywna działalność biskupa polowego Wojska Pol-
skiego Józefa Gawliny w latach 1939–1945, SSHT 1,19/20 (1986/1987), s. 212–228; 2,21 (1988),
s. 191–213.
10 K. Biegun, Arcypasterz Polski Wygnańczej Biskup Polowy WP ks. Józef Feliks Gawlina,
Warszawa 1993; P. Majka, Generał Józef Gawlina. Biskup Polowy, Warszawa 2017.
11 Z. Werra, Działalność duszpasterska w 2. Korpusie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie
gen. Władysława Andersa 1941–1947, Warszawa 2009.
12 R. Zapart, Status prawny Biskupa Polowego Wojska Polskiego Józefa Gawliny i jego relacje
z władzami RP na Uchodźstwie, w: W kręgu badań nad Polonią i duszpasterstwem polonijnym.
Istota i metodologia, red. S. Zych, B. Walicki, Lublin–Sokołów Małopolski 2015, s. 419–435.
32
Wstęp
ność biskupa13. Wcześniej pisali na ten temat świadkowie wydarzeń, mię-
dzy innymi ks. Marcin Chrostowski14, ks. Włodzimierz Cieński15 i ks. Kamil
Kantak16. Z kolei Zbigniew S. Siemaszko opracował problem działalności
religijnej wśród Polaków w ZSRR (1941–1943)17, której bp Gawlina przyglą-
dał się podczas wizytacji w 1942 roku, a prof. Wiesław J. Wysocki zajął się
duszpasterstwem wojskowym Armii Polskiej w ZSRR i w I Armii Wojska
Polskiego18. Ciekawy materiał pozostawił sam biskup polowy, który opub-
likował swoje wrażenia po wizytacji w Związku Sowieckim19. Zostały one
zresztą włączone do Wspomnień20.
W 2014 roku Polska Misja Katolicka w Anglii i Walii oraz Instytut Polski
Akcji Katolickiej upamiętniły 50. rocznicę śmierci bp. Józefa Gawliny specjal-
nym sympozjum oraz wystawą, podczas której po raz pierwszy zaprezento-
wano wiele interesujących fotografii. Staraniem rektora PMK w Anglii i przy
wsparciu Fundacji im. Mateusza B. Grabowskiego wygłoszone podczas kon-
ferencji referaty ukazały się drukiem21.
Z kolei w listopadzie 2014 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu
Śląskiego w Katowicach została zorganizowana debata historyczna, której
13 Biskup Józef Gawlina w Związku Sowieckim, edycja dokumentów i wprowadzenie
J. Myszor, Warszawa 2013.
14 M. Chrostowski, Ks. biskup Gawlina wśród Wojska Polskiego w Rosji. Notatki z podró-
ży, w: Ks. Biskup J. Gawlina wśród Wojska Polskiego w Rosji, nakł. Collegium Marianum,
Brighton [1970], s. 5–16.
15 W. Cieński, Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego (Wspomnienia z lat 1941–
1945 od Związku Radzieckiego do Wielkiej Brytanii), cz. 4, Arcybiskup Józef Gawlina w Związku
Radzieckim, DPZ 37,1 (1986), s. 117–133.
16 K. Kantak, L’Aumônerie Militaire Polonaise en U.R.S.S (1941–1942), w: Sacrum Po-
loniae Millenium. Rozprawy – szkice – materiały historyczne, t. 8–9, Rzym 1962, s. 325–446.
17 Z.S. Siemaszko, Sprawy religijne wśród Polaków w Sowietach (1939–1942), DPZ 39,1
(1988), s. 97–121; tenże, Generał Anders w latach 1892–1942, Londyn–Warszawa 2012,
s. 455–468.
18 W.J. Wysocki, Duszpasterstwo wojskowe w Armii Polskiej w ZSRR i w I Armii Wojska
Polskiego, w: Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Ziółek i in.,
Lublin 2004, s. 571–592.
19 J. Gawlina, Organizacja duszpasterstwa wojskowego i cywilnego w Rosji, w: Z. Kotkow-
ski, J.F. Gawlina, Biskup polowy ks. Józef Gawlina, Bagdad–Londyn 1964, s. 11–20; tenże,
Moja wizytacja Polaków w Rosji, w: Ks. Biskup J. Gawlina wśród Wojska Polskiego…, s. 3–5;
tenże, Z teki sowieckiej Biskupa Polowego, Jerozolima–Bagdad–Kair–Teheran 1943.
20 Zob. tenże, Wspomnienia…, s. 232–267.
21 A. Suchcitz, Źródła do biografii w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego
w Londynie, w: Arcybiskup Józef Gawlina. Biskup Polowy Wojska Polskiego, red. A. Siomkajło,
Londyn 2015; s. 15–32; J. Kowalska, Ordynariat Biskupa Polowego Wojska Polskiego w Archi-
wum Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii, w: tamże, s. 33–42; J. Myszor, Duszpasterz
żołnierzy i wygnańców w Związku Sowieckim, w: tamże, s. 43–62; Sz. Wesoły, Gorliwość dusz-
pasterska. Wspomnienie, w: tamże, s. 63–86.
Wstęp
33
uczestnicy zwrócili uwagę na nieznane dotąd fakty z życia Gawliny. Owo-
cem tej konferencji była książka z artykułami między innymi prof. Jerzego
Myszora, ks. Stefana Wylężka, dr. Andrzeja Suchcitza, prof. Wiesława J. Wy-
sockiego, dr. hab. Adama Dziuroka i dr. Jacka Żurka22. W zbiorze znalazło
się wiele niepublikowanych wcześniej materiałów źródłowych.
Ksiądz Józef Bakalarz TChr opracował co prawda działalność emigracyj-
ną Gawliny, ale dokonał tego w sposób hasłowy23. Z kolei na KUL-u powsta-
ła na podstawie pisma „Duszpasterz Polski Zagranicą” dysertacja poświęco-
na aktywności duszpastersko-emigracyjnej Gawliny24.
Wywodzący się z Górnego Śląska Józef Gawlina od pierwszych lat po
święceniach kapłańskich należał do bliskich współpracowników Augusta
Hlonda, któremu powierzono budowę struktur diecezji katowickiej. Hlond,
dostrzegając uzdolnienia organizatorskie Gawliny, zaprosił go do ścisłej
współpracy. Opublikowana korespondencja między hierarchami pomaga
zrozumieć motywy, które skłoniły prymasa Polski do wskazania bp. Gawli-
ny jako swego zastępcy w sprawach duszpasterstwa Polaków pozostających
po 1945 roku poza granicami kraju25.
Zapewne głos prymasa Hlonda miał istotne znaczenie, gdy wezwa-
no Gawlinę do Warszawy, by tworzył zręby Katolickiej Agencji Prasowej.
Po mianowaniu go w 1933 roku biskupem polowym Wojska Polskiego Gaw-
lina przez sześć lat uczestniczył w wielu ważnych wydarzeniach patrio-
tycznych i narodowych. Ściśle, choć posiadając autonomię, współpracował
z władzami Rzeczypospolitej i wraz z rządem we wrześniu 1939 roku udał
się na emigrację. Trudno pisać, że „opuścił” kraj, gdyż obserwując kolejne
25 lat jego życia, można odnieść wrażenie, że nigdy nie zostawił Polski, bo
nieustannie żył sprawami ojczyzny. Polska, do której najpierw z powodu
wojny, a potem z woli komunistycznej władzy nie mógł do końca życia
22 S. Wylężek, Kuria biskupa polowego w Archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Anglii
i Walii, w: Nieznane karty z życia biskupa Józefa Gawliny w świetle dokumentów, red. nauk.
J. Myszor przy współudziale D. Bednarskiego, Katowice 2015, s. 13–15; A. Suchcitz, Ar-
chiwalia do biografii arcybiskupa Józefa Gawliny w Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Si-
korskiego w Londynie, w: tamże, s. 17–36; W.J. Wysocki, Przyczynek do informacji o źródłach
dotyczących abp. Gen. Józefa Feliksa Gawliny, w: tamże, s. 33–36; J. Myszor, Józef Gawlina –
biskup (ad personam) polskich żołnierzy, wygnańców i emigrantów (1942–1964), w: tamże,
s. 47–94; A. Dziurok, Arcybiskup Józef Gawlina w świetle akt aparatu bezpieczeństwa PRL – re-
konesans archiwalny, w: tamże, s. 95–110; J. Żurek, Wyszyński a Gawlina w aktach wywiadu –
doniesienie, w: tamże, s. 111–130.
23 J. Bakalarz, Arcybiskup Józef Gawlina jako duchowy opiekun Polonii, SPol 5 (1982),
s. 103–125.
24 M. Zygadło, Działalność duszpastersko-emigracyjna arcybiskupa J. Gawliny w świetle
„Duszpasterza Polskiego Zagranicą”, Lublin 1982 [mps].
25 Korespondencja Augusta Hlonda i Józefa Gawliny w latach 1924–1948, wyd. i oprac.
J. Myszor i J. Konieczny, Katowice 2003.
34
Wstęp
powrócić, pozostała w jego sercu. W czasie II wojny światowej był jej rzecz-
nikiem wobec Stolicy Apostolskiej, potem organizował duszpasterstwo woj-
skowe na Zachodzie przy Polskich Siłach Zbrojnych, a także jako jedyny bi-
skup katolicki został wpuszczony do Związku Sowieckiego, by zwizytować
polską armię. W końcu wraz z armią gen. Andersa przeszedł szlak bojowy.
Na dłuższy czas zatrzymał się w Londynie, jako bliski współpracownik pol-
skiego rządu na uchodźstwie, a od 1946 roku zamieszkał na stałe w Rzymie.
Wyznaczenie ram czasowych niniejszej pracy narzucają decyzje papie-
skie i kościelne dekrety, które kilkakrotnie poszerzały i precyzowały zakres
misji bp. Gawliny. Wyjeżdżał on z Polski we wrześniu 1939 roku z jurysdyk-
cją biskupa polowego Wojska Polskiego. Jeszcze jesienią tego samego roku
dzięki Piusowi XII jego władza została poszerzona i odtąd obejmowała nie
tylko żołnierzy polskich (i ich rodziny) będących w kraju, ale również tych,
którzy znaleźli się poza jego granicami. Jurysdykcja ta została uzupełnio-
na 3 października 1942 roku, gdy mianowano go ordynariuszem katolików
polskich opuszczających Rosję. W lutym 1945 roku w zastępstwie interno-
wanego prymasa Hlonda powierzono mu opiekę nad wszystkimi emigran-
tami i wygnańcami polskimi poza krajem. Z kolei w czerwcu 1945 roku
ustanowiono go ordynariuszem Polaków w Niemczech i Austrii. W końcu,
trzy miesiące po śmierci prymasa Hlonda, w styczniu 1949 roku, mając na
uwadze sytuację polityczną w Polsce, Pius XII mianował go Protektorem
Wychodźstwa Polskiego. Zadania te, zlecone wcześniej prymasowi Polski,
Gawlina z wielkim oddaniem pełnił do ostatnich chwil życia.
Zdaniem autora tytuł „opiekun Polaków na emigracji” w sposób najbar-
dziej trafny określa misję wyznaczoną bp. Gawlinie. Łacińskie słowo protec-
tor tłumaczone jest jako „ten, kto osłania, obrońca, opiekun”26. Zostało ono
użyte w dekrecie ustanawiającym najpierw Hlonda, a następnie Gawlinę
odpowiedzialnymi za polską emigrację. Do tego tytułu wielokrotnie na-
wiązywał w różnych dokumentach i wypowiedziach sam biskup. Pius XII
w 25. rocznicę sakry Gawliny napisał: „My zaś mianowaliśmy cię w r. 1949
Opiekunem Emigracji Polskiej”, a prymas kard. Stefan Wyszyński w tekście
opublikowanym po śmierci Gawliny stwierdził, że „obarczony po wojnie
obowiązkami Opiekuna Duchowego Emigracji Polskiej, czuwał nad nią jak
nad źrenicą oka swego”. Nie wydaje się, by konieczne było zawężanie tego
tytułu do zwrotu „opiekun duchowy”, ponieważ dogłębna analiza dokonań
Gawliny oraz odbiór, z jakim się spotykała jego misja, wyraźnie wskazują,
że choć był on w pierwszym rzędzie przyjmowany jako biskup, pasterz Ko-
ścioła, to w wielu momentach stawał się przywódcą i protektorem w sensie
bardziej ogólnym.
26 A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań–Warszawa–Lublin 19583, s. 552.
Wstęp
35
Osiągnięcie zarysowanych w projekcie pracy celów wymagało przebada-
nia wielu materiałów. Trzon pracy osadzony został na dostępnych źródłach.
Niebagatelną ich część stanowią Dzienniki bp. Gawliny. Zachowało się kilka-
naście zeszytów zapisków. Najbardziej interesujące z punktu widzenia bada-
cza okupacyjnych starań Gawliny, zmierzających do roztoczenia opieki nad
Polakami poza granicami kraju, a także powojennego duszpasterstwa emi-
gracyjnego są Dzienniki powstałe w latach 1939–1964. Podczas ich lektury au-
tor zdawał sobie sprawę z subiektywnego spojrzenia na rzeczywistość piszą-
cego wspomnienia. Zawierają one jednak informacje, których próżno szukać
w innych źródłach. Ich niepodważalna wartość polega na tym, że większość
stronic Dzienników była zapełniana na bieżąco. Dzienniki z lat okupacyjnych
są przygotowywane do druku przez ks. prof. Myszora i niebawem ujrzą
światło dzienne. Z kolei o działalności biskupa emigracyjnego po 1945 roku
informują nas Dzienniki 17, 18 i 19 (taką numerację przyjęto w Archiwum
Archidiecezjalnym w Katowicach, gdzie przechowywany jest obszerny zbiór
spuścizny po bp. Józefie Gawlinie). Autor przeanalizował przede wszystkim
te Dzienniki (zapiski z lat 1947–1964), gdyż w 2004 roku zostały opublikowa-
ne Wspomnienia Gawliny, w zasadzie oparte na wcześniejszych notatkach27.
W 2017 roku ks. Michał Kłakus wydał korespondencję bp. Gawliny
z ks. Kazimierzem Kwaśnym, rektorem PMK w Paryżu28. Placówka ta była
jedną z prężniej działających na polu pracy duszpasterskiej wśród Polonii.
Stąd częste kontakty biskupa z jej rektorem, a w listach mnóstwo faktów
dotyczących nie tylko PMK we Francji. Zaznaczyć należy, że w Paryżu czę-
sto odbywały się spotkania Gawliny z rektorami PMK krajów europejskich.
Cennym przewodnikiem po archiwaliach związanych z aktywnością Koś-
cioła katolickiego na wychodźstwie i duszpasterstwem polonijnym stał się
przygotowany przez prof. Jana Żaryna Raport o stanie badań nad dziejami Kościo-
ła rzymskokatolickiego na wychodźstwie w latach 1945–1966 (1989)29. Podobnego
rekonesansu po zasobach Archiwum Akt Nowych (zwłaszcza archiwaliach
związanych z Urzędem do spraw Wyznań) dokonał ks. dr hab. Dominik Za-
miatała CMF30.
27 J. Gawlina, Wspomnienia… Kończą się na początku maja 1947 r.
28 Duszpasterstwo polskie we Francji w świetle korespondencji arcybiskupa Józefa Gawli-
ny i księdza Kazimierza Kwaśnego w latach 1949–1963, edycja dokumentów, wstęp i oprac.
M. Kłakus, Katowice–Trans en Provence 2017.
29 J. Żaryn, Raport o stanie badań nad dziejami Kościoła rzymskokatolickiego na wychodź-
stwie w latach 1945–1966 (1989), w: Polska emigracja polityczna 1939–1990. Stan badań,
red. S. Łukasiewicz, Warszawa 2016, s. 472–528.
30 D. Zamiatała, Duszpasterstwo polonijne w latach 1945–1989 w dokumentach Urzędu
do Spraw Wyznań – rekonesans po zasobie archiwalnym Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
w: W kręgu badań nad Polonią i duszpasterstwem polonijnym. Istota i metodologia, red. S. Zych
i B. Walicki, Lublin–Sokołów Małopolski 2015, s. 145–163.
36
Wstęp
Autor dotarł do następujących placówek archiwalnych i przebadał ich
zasoby pod kątem interesujących go zagadnień: Archiwum Centralnego
Ośrodka Duszpasterstwa Emigracyjnego w Rzymie, Papieskiego Instytutu
Studiów Kościelnych w Rzymie, Archiwum PMK w Anglii i Walii, Archi-
wum Instytutu i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie, Archiwum
Archidiecezjalnego w Katowicach, Archiwum Archidiecezji Warszawskiej
w Warszawie, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Archiwum In-
stytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Archiwum Polskiej Misji Katolic-
kiej we Francji. Dotarł także do źródeł dotyczących kontaktów bp. Gawliny
z poszczególnymi PMK: Archiwum Franciszkanów w Katowicach-Panewni-
kach, Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie, Archiwum Pol-
skiej Misji Katolickiej w Melbourne.
Szczególnie cenne dokumenty obrazujące aktywność Józefa Gawliny
zachowały się w Rzymie, gdzie znajdowała się siedziba opiekuna Polonii.
Kilka lat temu abp Szczepan Wesoły umożliwił autorowi skorzystanie z ar-
chiwum Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa Emigracyjnego, które mie-
ści się przy kościele św. Stanisława w Rzymie31. Część zbiorów, zgodnie
z informacją abp. Wesołego, została po śmierci Gawliny przewieziona do
Poznania przez jego sekretarza ks. Walerego Przekopa32. Na zbiory te skła-
da się przede wszystkim obfita korespondencja opiekuna emigracji z kurią
rzymską, biskupami poszczególnych diecezji, w których posługiwali polscy
duszpasterze, księżmi oraz instytucjami i osobami świeckimi zaangażowa-
nymi w życie emigracyjne. W ostatnich latach dokonano inwentaryzacji
i digitalizacji wybranych archiwaliów. Projekt był współfinansowany przez
Fundację Królowej Jadwigi, działającą przy Uniwersytecie Papieskim Jana
Pawła II w Krakowie, i Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dzięki
uprzejmości odpowiedzialnych za projekt pracowników Wydziału Historii
i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII, zwłaszcza dr. Józefa Skrabskiego, moż-
liwe było nadanie poszczególnym dokumentom sygnatur zgodnych z przy-
jętymi podczas inwentaryzacji.
31 Prof. Jan Żaryn jeszcze przed udostępnieniem zbiorów był słusznie przekonany
o ich ogromnej wartości. Przygotowując raport o polskich archiwaliach dotyczących ak-
tywności Kościoła na emigracji, stwierdził: „Co może zawierać ta część rzymskiej kolekcji?
Zaraz po wojnie abp Gawlina zaczął jeździć po całym świecie, do polskich ośrodków
duszpasterskich, by spotykać się z wiernymi. Otrzymywał zatem olbrzymią koresponden-
cję, która do 1964 r. odnosiła się faktycznie do wszystkich kwestii dotyczących wychodź-
stwa, od duszpasterskich, przez bytowe, po personalne. Zapewne w rzymskim archiwum
znajdują się zatem raporty i korespondencja z kapłanami rozsianymi po całym świecie,
a także korespondencja abp. Gawliny z kolejnymi prymasami Polski oraz przedstawiciela-
mi polskich władz na uchodźstwie”. Zob. J. Żaryn, Raport o stanie badań…, s. 495.
32 Zbiory prywatne, List abp. Szczepana Wesołego do autora z 28 stycznia 2011 r.
Wstęp
37
W Papieskim Instytucie Studiów Kościelnych w Rzymie autor odna-
lazł korespondencję ambasadora Kazimierza Papéego, materiały dotyczące
pracy Centralnego Komitetu Obchodu Tysiąclecia Chrztu Polski oraz inne
rozproszone materiały odnoszące się do bp. Gawliny. Wśród nich należy
wyróżnić Dziennik biskupa z czasu wizytacji w Związku Sowieckim33. Wiele
cennych wskazówek otrzymał autor od kierującego placówką o. Hieronima
Fokcińskiego SJ.
Część materiałów dotyczących aktywności biskupa polowego podczas
II wojny światowej, w tym kwestia jego jurysdykcji nad osobami cywilnymi,
stosunek do niego rządu polskiego na uchodźstwie oraz jego praca powo-
jenna na rzecz polskiej emigracji, pochodzi z zasobów Archiwum Instytutu
Polskiego i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie oraz Archiwum
Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii. Kwerenda, ze względu na duże
rozproszenie materiałów związanych z badanym zagadnieniem, była nie-
zwykle żmudna, ale owocna. Zaznaczyć należy, że Archiwum PMK w Anglii
i Walii jest jeszcze w znacznej mierze nieopracowane. To dla badacza trud-
ność, ale i szansa na odnalezienie wciąż nieznanych dokumentów. Autor wy-
raża wdzięczność rektorowi PMK w Anglii, ks. Stefanowi Wylężkowi, oraz
dyrekcji Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie za
umożliwienie skorzystania z obu archiwów. Nieocenioną pomocą w poszu-
kiwaniach w obu tych placówkach służyła autorowi p. Jadwiga Kowalska.
Ponadto przebadano wiele dokumentów przechowywanych w Archi-
wum Archidiecezjalnym w Katowicach (Akta Personalne bp. Józefa Gaw-
liny, Spuścizna ks. Józefa Bańki i Spuścizna abp. Szczepana Wesołego).
Z kolei ukazaniu relacji Wyszyński – Gawlina posłużyły dokumenty z Ar-
chiwum Archidiecezji Warszawskiej (zespół Sekretariat Prymasa Polski) oraz
Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. W Katowicach autor mógł za-
wsze liczyć na pomoc pracowników Archiwum Archidiecezjalnego (pani
dyrektor dr hab. Haliny Dudały oraz jej współpracowników), a w Warsza-
wie dotarcie do źródeł znajdujących się w Sekretariacie Prymasa Wyszyń-
skiego ułatwił dr hab. Paweł Skibiński.
Wiele tekstów na temat aktywności duszpasterskiej bp. Gawliny znalaz-
ło swe odzwierciedlenie w prasie polonijnej. Biskup osobiście dbał o to, by
w kronice zamieszczanej w piśmie „Duszpasterz Polski Zagranicą” pojawia-
ły się relacje ze wszystkich ważnych wydarzeń. Również inne pisma po-
wiązane z poszczególnymi PMK informowały o działalności Gawliny (mię-
dzy innymi „Gazeta Niedzielna”, „Bóg i Ojczyzna”, „Tygodnik Katolicki”,
„Orzeł Biały”, „Sodalis”, „Wiadomości. Biuletyn Polskiej Misji Katolickiej
w Anglii i Walii”).
33 Papieski Instytut Studiów Kościelnych [dalej: PISE], sygn. A.12.1, Dziennik
bp. J. Gawliny.
38
Wstęp
W opracowaniu materiału autor posłużył się metodą analityczno-synte-
tyczną. Na układ rozprawy w dużej mierze wpłynęła dostępność materia-
łów. Praca została podzielona na pięć rozdziałów w układzie problemowym.
Autor uznał za stosowne rozpocząć monografię od skrótowego przypo-
mnienia postaci bp. Gawliny. Zaraz po tym omówił kwestię przedwojennej
pracy biskupa jako ordynariusza polowego oraz okoliczności, w których
przyszło mu w czasie II wojny światowej przyjmować na swe barki odpo-
wiedzialność za duszpasterstwo coraz szerszych kręgów polskich obywateli,
którzy byli zmuszeni opuścić ojczyznę. Wyjaśnione zostały również uwarun-
kowania mające wpływ na pozostanie Gawliny na obczyźnie po 1945 roku.
W rozdziale drugim autor przybliżył kwestie związane z instytucją
Protektora Polskiej Emigracji i wyartykułował przyczyny ustanowienia
bp. Gawliny, w miejsce prymasa, opiekunem Polaków na emigracji. Decyzje
papieskie, wpierw z lutego 1945 roku, a następnie z 28 stycznia 1949 roku,
miały fundamentalne znaczenie dla misji wykonywanej przez hierarchę.
Zwrócono uwagę na jego współpracę z kurią rzymską, hierarchami lokal-
nych Kościołów oraz skomplikowane relacje z prymasem Polski kard. Ste-
fanem Wyszyńskim.
Prawidłowe funkcjonowanie duszpasterstwa emigrantów domagało się
stworzenia struktur i wyznaczenia osób odpowiedzialnych za całokształt
pracy na danym terenie. Biskup Gawlina jasno zdawał sobie z tego sprawę
i priorytetowo traktował nawiązanie kontaktu z rektorami już istniejących
PMK oraz zbudowanie od podstaw nowych struktur w krajach, gdzie było
to potrzebne i możliwe. W kolejnych częściach opracowania autor ukazał
sytuację w poszczególnych państwach, w których działały PMK: najpierw
te istniejące już przed 1949 rokiem, a następnie te budowane od podstaw.
Punkt wyjściowy dla każdego kraju stanowi prezentacja pochodzenia pol-
skiej emigracji, istniejącego duszpasterstwa oraz duchownych tam zaanga-
żowanych. Zasadniczą zaś częścią jest ukazanie roli bp. Gawliny w rozwija-
niu bądź tworzeniu i prawidłowym funkcjonowaniu poszczególnych PMK.
Zaakcentowane zostały indywidualne i charakterystyczne dla danej misji
sposoby działania oraz problemy i wyzwania, z jakimi przyszło się zmie-
rzyć rektorom ściśle współpracującym z protektorem. Biskup Gawlina spra-
wował opiekę duszpasterską również nad Polakami w krajach, w których
nie powstały PMK, dlatego naszkicowano też sytuację duszpasterstwa emi-
gracyjnego w tych państwach i możliwości oddziaływania na nie biskupa
polskich emigrantów.
W rozdziale czwartym omówione zostały formy aktywności bp. Gaw-
liny. Osobne paragrafy poświęcono jego współpracy z duchowieństwem
zaangażowanym w pracę wśród Polaków na obczyźnie, oddziaływaniu na
organizacje polonijne oraz istotnej roli wizytacji duszpasterskich. Podkreślo-
no także znaczenie wystąpień publicznych hierarchy.
Wstęp
39
W ostatniej części monografii autor zwraca uwagę na najważniejsze
punkty programu duszpasterskiego biskupa polonijnego, pochodzące z jego
wystąpień publicznych, listów pasterskich, odezw, apeli i głoszonych przy
różnych okazjach homilii i konferencji.
Uzupełnieniem treści rozprawy i potwierdzeniem wielkiej aktywności
bp. Gawliny są tabele zawierające wykaz wizytowanych krajów, PMK wraz
z rektorami, hierarchów, z którymi się spotykał w ramach wypełniania swej
misji, oraz publikowanych wystąpień. Dołączono także kilkadziesiąt doku-
mentów źródłowych, pochodzących z różnych archiwów i obrazujących
działalność biskupa polskiej emigracji.
Szczególne podziękowania za mobilizację do opracowania monografii
autor pragnie złożyć abp. Szczepanowi Wesołemu. Niniejsza pozycja jest
dedykowana temu zmarłemu w sierpniu 2018 roku hierarsze. Autor wyraża
również podziękowania wszystkim, którzy ułatwiali mu docieranie do ma-
teriałów związanych z bp. Gawliną. Za cenne krytyczne uwagi dziękuje ks.
prof. Jerzemu Myszorowi, dr. Jackowi Żurkowi oraz ks. dr. hab. Józefowi
Szymańskiemu, który podjął się recenzji wydawniczej.
INDEKS OSOBOWY*
Adamski Stanisław bp 49, 100, 102,
105–106, 179, 198, 308, 338–339, 347,
367, 513
Agagianian Grégoire Pierre XV (François)
kard. 365
Alter Karl Joseph abp 151, 357
Anders Władysław gen. 31–32, 34, 61–
62, 83–84, 86, 89, 92, 110, 123, 201,
218, 234, 247, 255, 263, 268, 282, 294,
318, 380, 428, 509
Andersen 452
Andreotti Giulio 512
Antczak Ed. 457
Antczak M. 457
Antoniutti Ildebrando abp 149, 151, 356
Apcar John Baptist bp 156
Aragone Juan Francisco abp 245
Arciszewski Franciszek CM 255, 259,
280, 485
Arciszewski Tomasz 428
Atkielski Roman Richard bp 253
Baeten Jozef Willem Maria bp 361
Baggi Sebastiano kard. 148, 154, 237,
Bajcer Franciszek ks. 175–176, 266, 287,
362–363
353
Bakanowski Władysław CR 178
Bakose Athanase Jean Daniel abp 165, 365
Baliński-Jundziłł Jan 95–97
Banasińska Kira 270
Banaszak Antoni ks. 90, 170, 277–278,
288, 475–477
Baraniak Antoni abp 41, 132, 158, 273,
323, 375, 399, 478, 511–512
Barasiński 457
Barros Câmara Jaime de kard. 150, 152,
154, 238–239, 356, 362
Bartel Józef SVD 247
Bates zob. Biadaszkiewicz Edward (Bates)
CR
Baudoux Maurice abp 357
Bayar Celâl 269
Bayer Bolesław CM 238, 459
Bayerlein-Mariański Józef SVD 231
Bea Augustin kard. 144
Beaupin Eugène 452
Beaussart Roger-Henri-Marie abp 360,
452, 483
Bednarski Feliks OP 86, 90
Bednorz Herbert bp 23, 41, 102, 106,
390, 504, 512–513
Belleau Henri bp 155
Bełch Stanisław ks. 91, 94, 208, 300,
321–322
Bendisz Johana 455
Benedykt XV papież 140, 143
Beovich Matthew abp 359
Berutti Cristoforo M. OP 144
Bernacki Zbigniew ks. 95, 185
Bernard św. 317
Bernardini Filippo abp 149, 209–210,
212, 361, 441
* W zestawieniu nie uwzględniono abp. Józefa Gawliny.
540
Indeks osobowy
Bertoli Paolo kard. 149, 361
Bertram Adolf kard. 46, 115
Biadaszkiewicz Edward CR 480
Bieda Ignacy SJ 276
Bieniek Juliusz bp 102, 105–106, 504
Bińkowski Bronisław ks. 430
Bober-Bobrowski Kazimierz ks. 270
Bobola Andrzej św. 81
Bobrowski Franciszek SAC 215, 218
Bocheński Adam 211
Bocheński Innocenty Maria OP 170,
172, 174–176, 209–213, 300, 327, 353,
443–444, 461, 474
Bogdan Franciszek SAC 90
Boland Thomas Aloysius abp 358
Bombas Ludwik ks. 163, 167, 170–172,
175–176, 203–208, 353, 389, 460–462,
466, 474–476, 480–481
Bona Stanislaus Vincent bp 251, 253,
357
Borecky Isidor bp 151, 253, 356
Borgia ks. 54
Borowicz Antoni ks. 287
Borucki prof. 94
Borzęcka Celina bł. 93
Bourne Francis kard. 198–199
Bór-Komorowski Tadeusz gen. 428, 512
Bracci Francesco kard. 143–144
Brandys Jan ks. 60, 75
Brems Josef Ludwig OPraem 222
Broel-Plater Leon ks. 91, 172, 174–176,
195–196, 261–263, 285, 289, 328, 353,
417–418
Bronarski Alfons 211
Bronny Ludwik CM 176, 240–241, 288,
353, 455
Bross Stanisław ks. 158–159, 478–479
Brzezina Karol OMI 191
Brzozowski Władysław ks. 237
Buchberger Michael bp 361
Bucholtz OSPE 261
Bučys Petras Pranciskus bp 364
Buczko Iwan bp 78, 143
Bujaczek ks. 287
Burczyk Herman SDB 218
Bürger Feliks SDB 246
Burian Bolesław ks. 300
Burke Joseph Aloysius bp 358
Burzak Piotr SDB 247, 307, 446, 449, 451
Burzio Giuseppe abp 248
Buys Leonard CSsR 220
Byliński Stanisław ks. 444, 448
Bzdyl Piotr marysta 146–147
Caggiano Antonio kard. 151–152, 233,
356, 361, 450
Camagni Ernesto bp 54
Camargo Barros José de bp 239
Caminhi Pero Vaz de 459
Campbell Donald Alphonsus abp 204,
Carboni Romolo abp 147–150, 154, 258,
206
263, 359, 363
Carli Luigi Maria abp 511–512
Carroll Francis Patrick abp 253, 357,
Cashman David John bp 360
Castillo Hernández Lucas Guillermo abp
359, 363
153, 362
Cedzich Franciszek SVD 246
Cegielska 456
Cegiełka Franciszek SAC 172, 180–181,
388, 411–412
Chappoulie Henri-Alexandre bp 452
Chaptal Emmanuel bp 179
Charrière François bp 209, 444
Chiappero Pier Giorgio bp 156, 365
Chiarlo Carlo kard. 78, 149–150, 239, 356
Chmielewski Czesław ks. 163, 167, 171–
173, 176, 215–218, 312, 327, 353, 389,
416, 457–458, 474–475, 510
Chojnacki Stefan MIC 445, 447
Chopin Fryderyk 176
Choromański Zygmunt bp 162, 323, 375
Churchill Winston 200
Chwaliszewski Marcin ks. 113
Chylaszek Franciszek CM 238
Cichoń Marian SCJ 211
Cichos Teodor SDB 199
Cicognani Amleto Giovanni kard. 143,
149, 154, 252, 358, 363
Cieński Włodzimierz ks. 32, 60, 75,
96, 136, 139, 170, 287, 289, 300, 322,
480–481
Ciepły Józef OMI 483
Clarizio Emanuele ks. 98
Indeks osobowy
541
Claudel Paul 452
Cobben Willem Petrus Barthol
Pobierz darmowy fragment (pdf)