Darmowy fragment publikacji:
Strona tytułowa
Juliusz Verne
Czarne Indie
Przełożył i przypisami opatrzył Andrzej Zydorczak
Strona redakcyjna
Pierwsza publikacja elektroniczna wydawnictwa JAMAKASZ
Tytuł oryginału francuskiego: Les Indes noires
© Copyright for the Polish translation by Andrzej Zydorczak, 2012
46 ilustracji: Jules-Descartes Férat
(zaczerpnięte z XIX-wiecznego wydania francuskiego)
Redakcja: Marzena Kwietniewska-Talarczyk
Korekta: Marzena Kwietniewska-Talarczyk, Krzysztof Gucwa
Skład: Andrzej Zydorczak
Konwersja do formatów cyfrowych: Mateusz Nizianty
Patron serii „Biblioteka Andrzeja”:
Polskie Towarzystwo Juliusza Verne’a
Wydanie I ©
Wydawca: JAMAKASZ
Ruda Śląska 2014
ISBN 978-83-64701-00-9
Wstęp
Oddaję do rąk Czytelników kolejny tom Biblioteki Andrzeja, już piątą publikację wydawnictwa
JAMAKASZ, opartą, podobnie jak poprzednie, na XIX-wiecznym wydaniu francuskim.
Jest to dla mnie dość szczególna powieść (podobnie jak kilka innych), jej akcja bowiem dzieje się
w przeważającej części w kopalni węgla kamiennego, a ja już przeszło 40 lat wykonuję zawód geologa
w kopalni „Halemba-Wirek”.
Już po pierwszym przeczytaniu powieści Czarne Indie, w końcu lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku,
pomyślałem, że warto by przetłumaczyć ten utwór na nowo, w pełnej wersji, ponieważ, jak się zorientowałem,
czytając francuski oryginał, w polskim przekładzie jest wiele skrótów, a fachowe słownictwo prawie w nim nie
występuje. W końcu, po przeszło trzech latach, udało mi się osiągnąć wymarzony kiedyś cel i oto przedstawiam
pełną wersję tej jakże interesującej powieści Verne’a, w której autor zawarł swój szacunek do ciężkiej pracy
górników i miłość do ukochanej przez niego Szkocji.
Pragnąłbym bardzo, aby wszyscy, którzy przeczytają tę książkę, docenili mozolny trud, jaki muszą włożyć
ludzie w wydobywanie z podziemi różnych surowców mineralnych, nie tylko węgla kamiennego, i dostrzegli,
ile niebezpieczeństw i zagrożeń czyha na górnika w jego pracy (geolog ma pod tym względem nieco lżej). Cóż
z tego, że rzecz dzieje się w innym państwie i prawie 150 lat temu? Praca górników była i jest wszędzie taka
sama, a mechanizacja (której początki zostały odnotowane w powieści), przynosząca zwiększenie wydobycia
i bezpieczeństwa pracy, pociąga za sobą powstanie innych zagrożeń.
Dlatego też pragnę dedykować tę powieść wszystkim górnikom na całym świecie, a zwłaszcza w Polsce.
Niech żyje nam górniczy stan!
Powieść Czarne Indie ukazała się po raz pierwszy we Francji w 1877 roku (marzec-kwiecień) w dzienniku
„Le Temps”, w odcinkach. W tym samym roku, we wrześniu, pojawiła się w formie książki – jako samodzielna
powieść, a także razem z utworem Chancellor, z 45 ilustracjami J.-D. Férata. Na tym ostatnim wydaniu został
oparty niniejszy przekład.
Polskie tłumaczenie Joanny Belejowskiej ukazało się już w tym samym roku co francuski oryginał,
w czasopiśmie „Przyjaciel Dzieci”, a inny przekład nieznanego tłumacza wyszedł w 1895 roku nakładem
Księgarni Juliana Guranowskiego.
Wszystkie późniejsze wydania bazowały w mniejszym lub większym stopniu na tych dwóch przekła-
dach, głównie jednak Joanny Belejowskiej.
Obecnie wydanie zostało oparte na ostatnim wydaniu, jakie ukazało się w Bibliotece Andrzeja (tom
27). Poprawiono w nim nieliczne błędy i pominięcia oraz dodano ilustrację na stronie przedtytułowej.
Mam nadzieję, że kolejny tom Biblioteki Andrzeja, podobnie jak poprzednie, spotka się z życzliwą
oceną Czytelników, tym bardziej że, wychodząc naprzeciw licznym postulatom, zastosowaliśmy inną niż
wcześniej czcionkę, Toronto zamiast Garamond, ta ostatnia bowiem, chociaż ładna, była zbyt „delikatna”
i druk wychodził zbyt blady.
Życzymy przyjemnej lektury!
Andrzej Zydorczak
Rozdział I
Dwa sprzeczne listy
Pan inżynier J.R. Starr
Edynburg, Canongate 30
Gdyby pan James Starr zechciał jutro przybyć do zespołu kopalń węgla kamiennego Aberfoyle, kopalnia
Dochart, do szybu Yarow, to uzyska wiadomość, która bardzo go zainteresuje.
Harry Ford, syn byłego overmana1 Simona Forda, będzie czekał przez cały dzień na dworcu w Callander
na przybycie pana Jamesa Starra.
Prosi się go o zachowanie w tajemnicy wiadomości o powyższym zaproszeniu.
Taka była treść listu, który James Starr otrzymał wraz z pierwszą pocztą dnia 3 grudnia 18… roku – listu,
który nosił stempel urzędu pocztowego Aberfoyle, miasteczka położonego w hrabstwie Stirling, w Szkocji.
Ciekawość inżyniera została pobudzona do żywego. Nawet mu przez myśl nie przeszło, aby wiadomość
zawarta w liście była jakąś mistyfikacją. Od dawna przecież znał Simona Forda, jednego ze starszych kierow-
ników kopalni w Aberfoyle, której on sam, James Starr, był przez dwadzieścia lat viewerem – jak w kopalniach
angielskich nazywa się dyrektora.
James Starr był silnie zbudowanym mężczyzną, któremu pięćdziesiąt pięć lat nie ciążyło więcej, niż gdyby
nosił na karku czterdzieści. Pochodził ze starej rodziny z Edynburga, której był jednym z najznamienitszych
członków. Jego prace przynosiły zaszczyt czcigodnej korporacji tych inżynierów, którzy powoli wgryzają się
w podziemne warstwy węglonośne Zjednoczonego Królestwa2, zarówno w Cardiff i Newcastle, jak i w poło-
żonych bardziej na południe hrabstwach Szkocji. Przede wszystkim jednak nazwisko Jamesa Starra zyskało
powszechne uznanie w głębinach owych tajemniczych kopalń Aberfoyle, graniczących z kopalniami w Alloa
i obejmujących część hrabstwa Stirling. Tam spędził większą część swego życia. Prócz tego James Starr należał
do Stowarzyszenia Szkockich Antykwariuszy i był tam nawet mianowany prezesem. Należał także do najak-
tywniejszych członków Royal Institution3 i „Przeglądu Edynburskiego”, gdzie często publikował godne uwagi
artykuły, podpisywane własnym nazwiskiem. Jak widzimy, był to jeden z tych praktycznych inżynierów, któ-
rym Anglia zawdzięcza swoją pomyślność. Cieszył się wielkim poważaniem w starej stolicy Szkocji, która nie
tylko pod względem fizycznym, ale i duchowym może zasługiwać na miano „Aten Północy”.
Wiadomo, że Anglicy nadali wszystkim swoim wielkim kopalniom węgla bardzo znamienną nazwę.
Nazywają je bardzo trafnie „Czarnymi Indiami”. Te Indie być może więcej niż Indie Wschodnie4 przyczyniły
się do pomnożenia i tak zadziwiającego bogactwa Zjednoczonego Królestwa. Tam rzeczywiście cała spo-
łeczność górników pracuje dniem i nocą, wyciągając z podziemi brytyjskich węgiel, to drogocenne paliwo,
stanowiące niezbędny element przemysłowego życia.
W tym okresie granica czasu wyznaczająca wyczerpanie się zasobów kopalń węgla, określona przez
specjalistów w tej materii, była bardzo odległa i nie należało się obawiać, że wkrótce zabraknie tego paliwa.
Ciągle jeszcze można było eksploatować bogate złoża węglonośne obu światów. Jeszcze nieprędko powinno
zabraknąć tego paliwa mineralnego fabrykom, wykorzystującym je na tyle różnych sposobów, parowozom,
lokomobilom, parostatkom, gazowniom i tym podobnym. Jednakże w ciągu ostatnich lat zużycie węgla tak
się zwiększyło, że w niektórych złożach zostały wyeksploatowane nawet najmizerniejsze pokłady. Kopalnie
te stały teraz porzucone, a ich opuszczone szyby, puste przekopy oraz chodniki dziurawiły i rysowały ziemię.
Tak właśnie stało się również w przypadku kopalń węgla w Aberfoyle.
Dziesięć lat wcześniej ostatni kubeł wyniósł z tego złoża ostatnią tonę węgla kamiennego. Wszelkie
urządzenia dołowe, a więc maszyny przeznaczone do mechanicznego ciągnięcia po szynach położonych
1
2
3
istniejąca od 1799 roku, powołana w celu kształcenia i badań naukowych, z siedzibą w Londynie.
4
Kolumb odkryte przez siebie ziemie, czyli Amerykę.
Overman (ang.) – nadsztygar, sztygar objazdowy; dalej będzie używana polska nazwa: nadsztygar.
Zjednoczone Królestwo – Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, istniejące w latach 1801-1922.
Royal Institution (ang.) – Królewski Instytut (pełna nazwa: Królewski Instytut Wielkiej Brytanii), organizacja
Indie Wschodnie – rejon Półwyspu Indyjskiego, nazywany tak dla odróżnienia od Indii Zachodnich – jak nazwał
w przekopach, wózki kopalniane tworzące podziemne pociągi, manszafty, czyli podziemne wagoniki osobo-
we, klatki obsługujące szyby wydobywcze, rury, którymi tłoczono sprężone powietrze wprawiające w ruch
wiertarki – krótko mówiąc, wszystko to, co stanowiło wyposażenie techniczne przeznaczone do eksplo-
atacji, zostało wyciągnięte z głębin tego rejonu i porzucone na powierzchni ziemi. Opuszczona kopalnia
przypominała trupa mastodonta5 o fantastycznych rozmiarach, któremu zabrano różne życiodajne organy,
pozostawiając tylko szkielet.
Z całego wyposażenia pozostały jedynie długie drewniane drabiny dochodzące do podziemi kopalni,
ułożone w szybie Yarow – jedynym, który od czasu ustania wszelkich prac pozwalał na dostęp do niżej poło-
żonych przekopów w kopalni Dochart.
Na zewnątrz zabudowania, które niegdyś stanowiły osłonę robót powierzchniowych, wskazywały jesz-
cze miejsca, gdzie znajdowały się szyby wspomnianej kopalni, całkowicie porzuconej, podobnie jak inne,
które wszystkie razem stanowiły zespół kopalń Aberfoyle.
To był doprawdy smutny dzień, kiedy po raz ostatni górnicy opuszczali kopalnię, w której spędzili tyle
Inżynier James Starr zebrał kilka tysięcy pracowników, którzy tworzyli tę dzielną i odważną społecz-
ność kopalnianą. Rębacze, wozacy, maszyniści, podsadzkarze, budowacze, sztygarzy oddziałowi, szybiarze,
wywrotniczowie, kowale, cieśle, słowem wszyscy, w tym także kobiety, dzieci i starcy, robotnicy dołowi i po-
wierzchniowi, zebrali się na obszernym placu przy budynkach kopalni Dochart, dawniej zapełnionym po
brzegi wydobytym węglem.
Ci zacni ludzie, których konieczność życiowa zmuszała do odejścia – ich, którzy przez długie lata prze-
kazywali z ojca na syna robotę w starych kopalniach Aberfoyle – oczekiwali teraz, przed opuszczeniem
na zawsze swoich miejsc pracy, na ostatnie pożegnanie inżyniera. Zarząd kopalń jako formę dodatkowego
wynagrodzenia wypłacił im pieniądze z zysku za ostatni rok. Doprawdy, nie była to duża kwota, ponieważ
zyski ze sprzedaży zaledwie odrobinę przewyższyły koszty eksploatacji, ale pozwalała im przetrwać do czasu,
gdy znajdą zatrudnienie bądź to w sąsiednich kopalniach, bądź też na folwarkach czy w fabrykach hrabstwa.
James Starr stał wyprostowany przed drzwiami wielkiej przybudówki o spadzistym dachu, pod którym
tak długo pracowały potężne maszyny parowe obsługujące szyby wydobywcze. Otaczali go Simon Ford,
nadsztygar kopalni Dochart, mający wówczas pięćdziesiąt pięć lat, oraz kilku innych kierowników robót.
James Starr zdjął kapelusz. Górnicy, stojąc z odkrytymi głowami, zachowywali głębokie milczenie.
Ta scena pożegnania miała wzruszający charakter, choć nie brakowało jej też wzniosłości.
– Moi przyjaciele – odezwał się inżynier – nadeszła chwila naszego rozstania. Kopalnie węgla w Aber-
foyle, w których przez tyle lat razem uczyliśmy się wspólnej pracy, już się wyczerpały. Niestety, nasze poszu-
kiwania nie doprowadziły do odkrycia nowych pokładów i oto z szybu kopalni Dochart został wyciągnięty
ostatni kawałek węgla kamiennego!
I na poparcie swoich słów James Starr wskazał górnikom bryłę węgla, leżącą na dnie kopalnianego wóz-
lat.
ka.
– Ten kawałek węgla, moi przyjaciele – podjął na nowo James Starr – to jakby ostatnia kropla krwi, która
krążyła kiedyś w żyłach naszej kopalni! Zachowamy go tak, jak zachowaliśmy pierwszą bryłę węgla wycią-
gniętą przed stu pięćdziesięciu laty z pokładów Aberfoyle. W okresie, który upłynął między wyciągnięciem
na powierzchnię ziemi tych dwóch brył, przewinęło się przez nasze kopalnie wiele pokoleń pracowników!
Teraz jednak wszystko się skończyło! Ostatnie słowa, jakie kieruje do was wasz inżynier, są słowami poże-
gnania. Żyliście z tej kopalni, jednocześnie własnymi rękoma opróżniając ją z zasobów. Praca była ciężka, ale
przynosiła wam zyski. Niestety, nasza wielka górnicza rodzina rozproszy się po świecie i jest mało prawdo-
podobne, że kiedyś jeszcze się spotkamy. Ale nie zapominajcie, że długo żyliśmy razem, i że górnicy z Aber-
foyle zawsze poczuwali się do obowiązku udzielania sobie wzajemnej pomocy. Wasi byli przełożeni również
o was nie zapomną, z całą pewnością nie! Jeśli tyle lat pracowało się razem, nie można nagle stać się obcym
dla drugiego człowieka. Będziemy się starali wami opiekować i przekażemy nasze rekomendacje wszystkim
uczciwym ludziom, u których znajdziecie pracę. Żegnajcie, przyjaciele, i niech wam Bóg dopomoże!
To powiedziawszy, James Starr uściskał najstarszego robotnika kopalni, w którego oczach w tym momen-
cie pojawiły się łzy. Następnie nadsztygarzy poszczególnych rejonów podeszli do inżyniera, aby uścisnąć mu
dłoń, podczas gdy górnicy wymachiwali czapkami i głośno wołali:
– Żegnaj, Jamesie Starr, nasz dyrektorze i przyjacielu!
5
Mastodont (Mastodon) – ssak z rzędu trąbowców, żyjący od oligocenu do plejstocenu, podobny do słonia.
Chwila pożegnania musiała pozostawić niezatarte wspomnienie w sercach tych zacnych górników. Mimo
to jednak zasmuceni ludzie powoli opuszczali rozległy plac. Wokół Jamesa Starra zrobiło się nagle zupełnie
pusto. Czarna ziemia dróg prowadzących do kopalni Dochart zadudniła ostatni raz pod nogami górników i po
tym hałaśliwym ożywieniu, które do tej pory wypełniało kopalnie w Aberfoyle, zapanowała wokół kompletna
cisza.
Jeden tylko człowiek pozostał przy Jamesie Starrze. Był to nadsztygar Simon Ford, trzymający za rękę swego
syna Harry’ego, piętnastoletniego chłopca, który już od kilku pracował na dole w kopalni.
James Starr i Simon Ford znali się dobrze, a znając się, nawzajem się cenili.
– Żegnaj, Simonie – rzekł inżynier.
– Żegnaj, panie Jamesie – odpowiedział nadsztygar – albo raczej niech mi wolno będzie powiedzieć: Do
widzenia!
Dochart!
– Tak, do widzenia, Simonie! – powtórzył James Starr. – Wiesz przecież, że zawsze będę się cieszył, gdy
znów się z tobą spotkam i będę mógł pogadać o tym, co przeżyliśmy razem w naszej staruszce Aberfoyle.
– Wiem o tym, panie Jamesie.
– Mój dom w Edynburgu stoi zawsze dla ciebie otworem!
– Ech, do Edynburga jest bardzo daleko! – odparł nadsztygar, potrząsając głową. – Tak! Daleko od kopalni
– Daleko, Simonie?! Gdzie zatem chciałbyś zamieszkać?
– Nawet tutaj, panie Jamesie! Nie opuścimy kopalni, naszej starej mamki tylko dlatego, że nie może już nas
karmić! Moja żona, mój syn i ja urządzimy się jakoś tutaj, ponieważ ciągle jesteśmy jej wierni!
– Żegnaj więc, Simonie – zakończył inżynier, którego głos, wbrew jego woli, zdradzał wzruszenie.
– Nie, powtarzam panu: Do widzenia, panie Jamesie, a nie „żegnaj!” – odparł żywo nadsztygar. – Słowo
Simona Forda, że znów się pan pokaże w Aberfoyle!
Inżynier nie chciał pozbawiać nadsztygara tego ostatniego złudzenia. Serdecznie przytulił młodego Har-
ry’ego, który ze wzruszeniem wpatrywał się w niego uważnym wzrokiem. Po raz ostatni uścisnął dłoń Simona
Forda i ostatecznie opuścił teren kopalni.
To się zdarzyło dziesięć lat temu; lecz pomimo życzenia nadsztygara, że któregoś dnia na pewno się spo-
tkają, James Starr nie miał o nim żadnych informacji.
I oto, po dziesięciu latach rozłąki, otrzymał list od Simona Forda, który zachęcił go do ponownego przyby-
cia bez zwłoki do porzuconych kopalń węgla w Aberfoyle.
Co to była za wiadomość, która miała go zainteresować? Kopalnia Dochart, szyb Yarow! Jakież wspomnie-
nia z przeszłości wywołały w jego duszy te dwie nazwy! Tak, to był wspaniały okres – czas pracy, czas walki
z naturą – najlepsze chwile w życiu inżyniera!
James Starr powtórnie przeczytał list. Roztrząsał go na wszystkie strony. Ubolewał mocno, że Simon Ford
nie dopisał choćby jednej linijki wyjaśnienia. Pragnąłby, żeby ten list był mniej lakoniczny.
Czy było to możliwe, aby stary nadsztygar odkrył jakiś nowy pokład węgla zdatny do eksploatacji? To do-
prawdy nieprawdopodobne!
James Starr przypomniał sobie, jak starannie i drobiazgowo przebadano kopalnie w Aberfoyle, zanim
jeszcze ustały wszelkie prace. Nawet sam kierował ostatnimi wierceniami, nie natrafiając na żaden nowy
pokład w tej ziemi, zrujnowanej przez zbyt intensywną eksploatację. Próbowano nawet odnaleźć węglo-
nośne skały pod warstwami stanowiącymi dolną granicę złoża, to jest pod czerwonymi piaskowcami de-
wońskimi, lecz bez rezultatu. James Starr opuścił więc kopalnię z bezwzględnym przekonaniem, że nie ma
w niej już ani kawałka cennego paliwa.
– Nie! – powtarzał sobie. – Nie! Jak można przypuszczać, że to, czego nie odkryły prowadzone przeze mnie
poszukiwania, mogło zostać znalezione przez Simona Forda? Wszelako stary nadsztygar dobrze wie, że tylko
jedna rzecz na świecie może mnie mocno zainteresować, a to zaproszenie, które mam zachować w tajemnicy,
wzywa mnie do kopalni Dochart!
James Starr wciąż wracał do tego tematu.
Poza tym inżynier znał Simona Forda jako zdolnego górnika obdarzonego szczególnym instynktem
w swoim fachu. Nie widział się z nim od czasu, gdy zamknięto rejony eksploatacyjne Aberfoyle. Nie wiedział
nawet, co się stało ze starym nadsztygarem. Nie umiał powiedzieć, czym się obecnie zajmował ani gdzie miesz-
kał razem z żoną i synem. Wiedział tylko, że naznaczono mu spotkanie w szybie Yarow i że Harry, syn Simona
Forda, przez cały następny dzień będzie go oczekiwał na dworcu kolejowym w Callander. Z całą pewnością
chodziło o zwiedzenie dołu kopalni Dochart.
– Pojadę! Pojadę! – powtarzał sobie James Starr, czując wzmagające się podniecenie, w miarę jak zbliżała
się chwila odjazdu.
Zacny inżynier należał do tej kategorii pasjonatów, których umysły są w ciągłym wrzeniu, jak czajnik
umieszczony na gorejącym płomieniu, czajnik, w którym myśli czasami tak wrą, że aż kipią, a innym razem
zaledwie pyrkają na małym ogniu. Otóż tego dnia myśli Jamesa Starra wprost kipiały.
Ale właśnie wtedy zdarzyło się coś bardzo nieoczekiwanego. To była kropla zimnej wody, która momental-
nie skondensowała wszystkie opary w jego mózgu.
Otóż wieczorem, około szóstej, lokaj Jamesa Starra przyniósł drugi list, dostarczony przez trzeciego ku-
riera.
wyćwiczoną we władaniu piórem.
Ów list znajdował się w zwykłej, grubej kopercie, a wypisany na niej adres wskazywał rękę niezbyt
James Starr rozerwał kopertę. Zawierała jedynie kartkę papieru, pożółkłą od starości, która prawdopodob-
nie została wyrwana z jakiegoś starego, już nieużywanego zeszytu.
Na tym papierze skreślono tylko jedno zdanie, które brzmiało:
Nie warto, aby inżynier James Starr ruszał się z miejsca, albowiem list Simona Forda stał się teraz bez-
przedmiotowy.
Podpisu nie było.
Rozdział II
W drodze
Bieg myśli Jamesa Starra został nagle zatrzymany, gdy inżynier przeczytał drugi list, tak bardzo sprzecz-
ny z pierwszym.
„Co to wszystko znaczy?” – zapytał sam siebie.
James Starr wziął do ręki rozdartą kopertę. Znajdował się na niej, podobnie jak na poprzedniej, stempel
pocztowy z Aberfoyle. Pochodziła zatem z tego samego miejsca w hrabstwie Stirling, najwyraźniej jednak
nie napisał tego listu stary górnik. Było też jednak oczywiste, że autor drugiego listu znał sekret nadsztygara,
ponieważ wyraźnie odwoływał wystosowane do inżyniera zaproszenie, aby przybył do szybu Yarow.
Czyżby pierwszy list naprawdę nie miał już znaczenia? Czy ktoś pragnął przeszkodzić Jamesowi Starro-
wi w zbytecznym albo pożytecznym wyjeździe? Czy to nie był raczej nieprzychylny zamiar pokrzyżowania
planów Simona Forda?
Po głębokim namyśle James Starr doszedł do takiego właśnie wniosku. Sprzeczność pomiędzy dwoma
listami wzbudziła w nim jeszcze żywsze pragnienie udania się do kopalni Dochart. Poza tym, jeżeli mimo
wszystko to był tylko jakiś żart, najlepiej było się o tym przekonać osobiście. James Starr najwyraźniej dawał
więcej wiary pierwszemu listowi niż drugiemu – to znaczy bardziej prośbie takiego człowieka, jakim był
Simon Ford, niż opinii jego anonimowego przeciwnika.
„Doprawdy, jeżeli ten nieznajomy stara się wpłynąć na moją decyzję – mówił do siebie – to znaczy, że
wiadomość Simona Forda musi być niezwykle ważna! Jutro zjawię się na tym spotkaniu o ustalonej godzi-
nie!”.
Gdy nadszedł wieczór, James Starr rozpoczął przygotowania do wyjazdu. Ponieważ mogło się zdarzyć,
że jego nieobecność przedłuży się o kilka dni, zawiadomił listownie sir W. Elphistona, prezydenta Royal
Institution, że nie będzie mógł być obecny na najbliższym posiedzeniu Towarzystwa. W ten sam sposób
uwolnił się od kilku innych spraw, które miał załatwić w bieżącym tygodniu. Następnie, wydawszy swemu
służącemu polecenie spakowania torby podróżnej, położył się spać, bardziej być może podniecony niż ta
sprawa na to zasługiwała.
Nazajutrz już o piątej rano James Starr wyskoczył z łóżka, ubrał się ciepło, gdyż padał zimny deszcz,
i opuścił swój dom przy Canongate6, aby udać się na nabrzeże Granton i złapać parowiec, który w trzy godzi-
ny miał go zawieźć w górę rzeki Forth, aż do Stirling.
Canongate – ulica Kanoniczna; główna i najsławniejsza ulica starego Edynburga, obecnie część końcowa ciągu ulic
Być może po raz pierwszy w życiu James Starr przejeżdżając przez Canongate, nie odwrócił się, by spoj-
rzeć na Holyrood, pałac dawnych władców Szkocji. Nie widział stojących przed bramami wjazdowymi straż-
ników odzianych w stare szkockie uniformy, złożone ze spódnicy z zielonego materiału, pledu w kratę i torby
z koźlej skóry z długą sierścią, zwisającej wzdłuż uda. Chociaż inżynier był fanatykiem twórczości Waltera
Scotta, jakim jest każdy prawdziwy syn starej Kaledonii7, mimo że zawsze to czynił, tym razem nie rzucił
okiem na zajazd, w którym zatrzymał się Waverley8 i do którego krawiec przyniósł ów słynny mundur po-
lowy z tartanu9, z taką naiwnością podziwiany przez wdowę Flockhart. Nie pokłonił się nawet przed małym
placykiem, na którym szkoccy górale rozładowywali swoje strzelby po zwycięstwie Pretendenta10, nie bacząc
6
Royal Mile, prowadzących od zamku Edynburg do pałacu Holyrood.
7
tej wyspy, która nie została podbita przez Rzym; zamieszkana przez Kaledończyków, skutecznie opierała się zarówno najaz-
dom Rzymian, jak i kolejnym falom Celtów; obecnie poetycka nazwa Szkocji.
8
mieściła się w domu czterdziestoletniej wdowy Flockhart.
9
będące dawniej oznaką szkockich klanów.
10
jakobitów jako Jakub III (w Anglii) i VIII
(w Szkocji); próbował odzyskać władzę, wzniecając powstania w roku 1715 i 1745, w których liczny udział wzięli szkoccy
górale.
Kaledonia – kraina historyczna na północy Wielkiej Brytanii (w większości dzisiejsza Szkocja); była jedyną częścią
Waverley – tytułowy bohater powieści Waltera Scotta, sławnego pisarza szkockiego, którego kwatera w Edynburgu
Pretendent – książę Jakub Franciszek Edward Stuart (1688-1766), pretendent do tronu Szkocji i Anglii z ramienia
Tartan – szkocka tkanina wełniana w różnobarwną kratę; także wzór w kratę, w jaki są tkane wełniane materiały,
na to, że mogli zabić Florę MacIvor11. Więzienny zegar wznosił pośrodku ulicy swój zniszczony cyferblat.
Inżynier spojrzał na niego jedynie po to, aby się upewnić, czy nie spóźni się na parowiec. Trzeba też dodać,
że w Nelher-Bow nie zauważył domu wielkiego reformatora Johna Knoksa12, jedynego człowieka, którego
nie zdołały uwieść uśmiechy Marii Stuart. Przebywszy High Street, popularną ulicę, drobiazgowo opisaną
w powieści Opactwo13, szybkim krokiem ruszył w kierunku gigantycznej Bridge Street, łączącej trzy wzgórza
Edynburga.
Kilka minut później James Starr przybył na dworzec Waverley14 i po trzydziestu minutach wysiadł z po-
ciągu w Newhaven, ładnej wiosce rybackiej, położonej o jedną milę od Leith, gdzie znajduje się port morski
Edynburga. W tej chwili przypływ przykrywał czarne i skaliste nadbrzeżne plaże. Najbliższe fale obmywały
estakadę, rodzaj molo utrzymującego się na łańcuchach. Na lewo stał przycumowany do nabrzeża Granton
jeden z tych statków, które pełnią służbę na rzece Forth pomiędzy Edynburgiem a Stirling.
W tej chwili komin „Księcia Walii” wyrzucał w górę kłęby czarnego dymu, a jego kocioł głucho chrapał.
Na dźwięk dzwonu, w który uderzono tylko kilka razy, spóźnieni podróżni przyspieszyli kroku. Był to tłum
kupców, farmerów, pastorów – tych ostatnich łatwo można było rozpoznać po krótkich spodniach, długich
togach i cienkich, białych koloratkach opasujących ich szyje.
James Starr nie należał do ostatnich, którzy wsiedli na statek. Zwinnie wspiął się na pokład „Księcia Wa-
lii”. Chociaż padał gwałtowny deszcz, żaden z pasażerów nie zamierzał szukać schronienia w salonie parowca.
Wszyscy stali nieruchomo, opatuleni w podróżne okrycia. Kilku z nich od czasu do czasu pociągało z butelek
dżin lub whisky, nazywając tę czynność „ubieraniem się od wewnątrz”.
Rozległ się ostatni dźwięk dzwonu, zwolniono cumy15 i „Książę Walii” skręcił do wyjścia z małego base-
nu, chroniącego go przed falami z Morza Północnego.
Firth of Forth – tak brzmi nazwa zatoki położnej między brzegami hrabstwa Fife na północy, a granicami
hrabstw Linlihgow, Edynburg i Haddington na południu16. Tworzy ją estuarium niezbyt dużej rzeki Forth, coś
w rodzaju Tamizy czy Mersey o głębokich wodach, która spływając z zachodnich zboczy góry Ben Lomond,
wpływa do morza pod Kincardine.
Podróż od nabrzeża Granton do krańca zatoki byłaby krótka, gdyby konieczność zawijania do stacji poło-
żonych na obu brzegach zatoki nie zmuszała do licznych skrętów. Na obrzeżach Forth, pośród drzew rosnących
na urodzajnej ziemi rozłożyły się liczne miasteczka, wioski i osady. James Starr, ukryty pod szeroką kładką
przerzuconą pomiędzy dwiema osłonami kół napędowych, nie zamierzał przyglądać się temu porysowanemu
strugami deszczu krajobrazowi. Bardziej pochłaniało go obserwowanie zaniepokojonym wzrokiem, czy nie
jest obiektem zainteresowania któregoś z pasażerów. Być może anonimowy autor drugiego listu znajdował się
na statku. Inżynier nie napotkał jednak żadnego podejrzanego spojrzenia.
Opuszczając nabrzeże Granton, „Książę Walii” skierował się ku wąskiemu przejściu wciskającemu się po-
między dwa cyple: South Queensferry i North Queensferry, poza którym to przejściem Forth tworzy rodzaj je-
ziora dostępnego dla statków o stu tonach wyporności. Spomiędzy gęstych mgieł na krótkie chwile ukazywały
się w tle ośnieżone szczyty gór Grampian.
Wkrótce pasażerowie parowca stracili z oczu wioskę Aberdour, wyspę Colm z wznoszącymi się na jej
szczycie ruinami klasztoru z XII wieku, resztki zamku Barnbougle, dalej Donibristle, gdzie został zamordowa-
ny zięć regenta Murraya, a następnie ufortyfikowaną wysepkę Garvie. Parowiec, przepłynąwszy przez cieśninę
Queensferry, zostawił na lewo zamek Rosyth, gdzie dawniej zamieszkiwała linia Stuartów spokrewniona z mat-
ką Cromwella, przesunął się koło Blackness Castle, również ufortyfikowanego, zgodnie z jednym z paragrafów
traktatu Unii17, i popłynął wzdłuż nabrzeży małego portu Charleston, dokąd zwożą wapno z wapienników
lorda Elgina. W końcu dzwon „Księcia Walii” oznajmił przystań Crombie Point.
11
Flora MacIvor – siostra Fergusa MacIvora (Fergusa MacGregora), jednego z bohaterów powieści Waverley.
12
John Knox (1514-1572) – szkocki reformator religijny; jeden z przywódców powstania protestantów przeciw kato-
likom po śmierci Jakuba V; w latach 1554-1559 przebywał w Genewie, gdzie miał bliski kontakt z J. Kalwinem; po powrocie
do kraju założył Kościół Szkocji oparty na zasadach zbliżonych do kalwinizmu.
13
14
15
16
17
Opactwo – inna powieść Waltera Scotta.
Waverley – obecnie największa pod względem powierzchni stacja kolejowa Szkocji.
Cuma – lina służąca do przytwierdzania statku do nabrzeża.
Obecnie na południe od tej zatoki leżą hrabstwa: Falkirk, West Lothian, Edynburg i Midlothian.
Traktat Unii (Act of Union, 1707) – ustawa łącząca Królestwo Anglii z Królestwem Szkocji.
Panowała bardzo zła pogoda. Deszcz, pędzony gwałtownym wiatrem, rozdrabniał się i przelatywał jak
trąby powietrzne.
James Starr nie potrafił się pozbyć pewnego niepokoju. Czy syn Simona Forda przybędzie na umówione
spotkanie? Wiedział z doświadczenia, że górnicy, przyzwyczajeni do głębokiego spokoju w kopalniach, mniej
chętnie niż robotnicy i rolnicy stawiają czoła wielkim atmosferycznym zaburzeniom. Z Callander do kopalni
Dochart i szybu Yarow trzeba było się liczyć z przebyciem czterech mil18. To były przyczyny, które w pewnej
mierze mogły spowodować spóźnienie się syna starego nadsztygara. Inżynier bardziej jednak niepokoił się
myślą, że spotkanie naznaczone w pierwszym liście zostało odwołane w następnym. To było, prawdę mówiąc,
jego największą troską.
W każdym razie, gdyby Harry’ego Forda nie było na stacji w Callander, gdy dotrze tam pociąg, James
Starr był zdecydowany udać się sam do kopalni Dochart, a nawet, gdyby zaszła taka potrzeba, do wioski
Aberfoyle. Tam niewątpliwie otrzymałby wiadomości o Simonie Fordzie i dowiedziałby się, w jakim miej-
scu przebywał obecnie stary nadsztygar.
Tymczasem „Książę Walii” kontynuował podróż, pozostawiając za sobą wielkie fale, wzburzane mocnymi
łopatkami kół napędowych. Nie było widać ani wybrzeży po dwóch stronach rzeki, ani wioski Crombie, ani
Torryburn, Torry House, Newmills, Carriden House, Kirkgrange ani Salt-Pans po prawej stronie. Mały port
Bowness oraz port Grangemouth, utworzony przy ujściu kanału Clyde, zniknęły w wilgotnej mgle. Culross,
stary gród i ruiny opactwa Citeaux, Kinkardine i jego warsztaty budowlane, przed którymi zatrzymał się paro-
wiec, Ayrth Castle i jego kwadratowa wieża z XIII wieku, Clackmannan i jego pałac zbudowany przez Roberta
Bruce’a nie były nawet widoczne poza skośnymi strumieniami deszczu.
„Książę Walii” zatrzymał się w przystani Alloa, aby wysadzić kilku pasażerów. Jamesowi Starrowi ścisnęło
się serce, kiedy po dziesięciu latach przepływał blisko tego małego miasteczka, centrum eksploatacji wielkich
kopalń węgla kamiennego, które zawsze żywiły liczną rzeszę pracowników. Wyobraźnia poprowadziła go do
podziemi, gdzie jeszcze do tej pory z wielkim pożytkiem dźwięczały oskardy górników. Kopalnie Alloa, prawie
graniczące z kopalniami Aberfoyle, cały czas wzbogacały hrabstwo, podczas gdy w sąsiednich złożach, od tylu
lat wyczerpanych, nie pracował już ani jeden pracownik!
Opuściwszy Alloa, parowiec podążał licznymi zakrętami, jakie tworzy rzeka Forth na przestrzeni dzie-
więtnastu mil. Szybko płynął pomiędzy rozległymi lasami rozciągającymi się po obu stronach rzeki. Na jedną
chwilę, gdy nieco się rozpogodziło, ujrzano ruiny opactwa Cambuskenneth, którego powstanie datuje się na
XII stulecie. Następnie ukazał się zamek Stirling i królewskie miasto o tej samej nazwie, gdzie rzeka Forth,
przecięta dwoma mostami, nie nadaje się do żeglugi dla statków posiadających wysokie maszty.
Zaledwie „Książę Walii” zacumował, inżynier zwinnie wyskoczył na nabrzeże. Pięć minut później dotarł
na dworzec kolejowy w Stirling, a po godzinie jazdy pociągiem wysiadł na stacji w Callander, dużej wiosce
położonej na lewym brzegu Teith.
Przed dworcem czekał młody człowiek, który natychmiast podszedł do inżyniera.
Był to Harry, syn Simona Forda.
18
Mila – tu: angielska mila lądowa, równa 1609 m.
Rozdział III
Podziemie Zjednoczonego Królestwa
Aby lepiej zrozumieć tę historię, postaramy się teraz opowiedzieć czytelnikowi w kilku zdaniach o po-
chodzeniu węgla kamiennego.
W czasie dawnych epok geologicznych, kiedy ziemska sferoida19 znajdowała się jeszcze w fazie formowania,
otaczała ją gruba warstwa atmosfery, całkowicie przepojona wodnymi oparami i nasycona kwasem węglowym20.
Pary stopniowo kondensowały się w postaci deszczów przypominających potop, jakby zostały wyrzucone z mi-
liona miliardów butelek wody selcerskiej21. Jakoż ten nasycony dwutlenkiem węgla płyn, który spadał potokami
na ciastowatą, mało skonsolidowaną ziemię, podatną na nagłe albo też powolne deformacje, był podtrzymywany
w takim półpłynnym stanie zarówno przez żar słońca, jak i przez wewnętrzne ciepło masy ziemskiej. W tym cza-
sie ciepło wewnętrzne nie było jeszcze zmagazynowane w centrum globu. Skorupa ziemska, niezbyt gruba i tylko
częściowo stwardniała, pozwalała żarowi na wydostawanie się przez jej szczeliny i pory. Z tego wynikała feno-
menalna wegetacja – bez wątpienia taka, jaka być może powstała na powierzchni wewnętrznych planet naszego
układu, Wenus albo Merkurego, które znajdują się bliżej promiennej gwiazdy niż nasza Ziemia.
Grunt kontynentów, jeszcze niezbyt zbity i ustalony, pokrył się olbrzymimi lasami. Dwutlenek węgla, tak
przydatny do rozwoju królestwa roślinnego, występował w bardzo dużych ilościach. Rośliny rozwijały się buj-
nie w formie drzewiastej, a w ogóle nie było roślin trawiastych. Wszędzie panowały ogromne masywy drzew,
bez kwiatów, bez owoców, o monotonnym wyglądzie, które nie mogły dostarczyć pożywienia żadnej żyjącej
istocie. Ziemia nie była jeszcze gotowa na przyjęcie królestwa zwierząt.
19
20
21
dują się źródła tej wody).
Sferoida ziemska – spłaszczona kula o powierzchni obrotowej podobnej do elipsy, odwzorowująca kształt Ziemi.
Kwas węglowy – dawniejsza, niewłaściwa nazwa dwutlenku węgla.
Woda selcerska – woda mineralna, lecznicza i stołowa (od nazwy miasta Nieder Selters w Niemczech, gdzie znaj-
Pobierz darmowy fragment (pdf)
