Darmowy fragment publikacji:
Paulina Tobiasz-Lis – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych
Katedra Geografii Regionalnej i Społecznej, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31
RECENZENT
Ewa Klima
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
TŁUMACZENIE STRESZCZENIA
Krzysztof Stec
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Danuta Bąk
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Stämpfli Polska Sp. z o.o.
Zdjęcie wykorzystane na okładce autorstwa Aleksandry Tobiasz
Praca naukowa finansowana ze środków dotacji celowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego na prowadzenie badań naukowych służących rozwojowi młodych naukowców w 2015 r.,
jako realizacja projektu pt. Społeczna percepcja dynamiki przestrzeni miejskiej. Przykład Łodzi
© Copyright by Paulina Tobiasz-Lis, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07251.15.0.M
Ark. wyd. 7,2; ark. druk. 9,0
ISBN 978-83-8088-379-6
e-ISBN 978-83-8088-380-2
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
tel. (42) 665 58 63
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
Spis treści
Wprowadzenie
Rozdział I
Teoretyczne podstawy rozważań nad czasem
1.1. Wybrane koncepcje i rodzaje czasu w filozofii i naukach społecznych
1.2. Ujęcie czasu w geografii. Od badań przestrzeni w czasie do czasoprzestrzeni
1.3. Wymiary czasu w przestrzeni miasta
1.3.1. Pomiędzy ewolucją krajobrazu a codziennym rytmem miasta
1.3.2. Czas w trialektycznej przestrzeni miasta
Rozdział II
Zapisywanie czasu w przestrzeni miasta. Łódź postrzegana
2.1. Od rolniczego miasteczka do miasta wielkiego przemysłu
2.2. Transformacja w Łodzi. Czas gwałtownych zmian
2.3.
Przyszłość Łodzi w planach rozwoju miasta
Rozdział III
Wizualizacja czasu w przestrzeni miasta. Łódź wyobrażana
3.1. Obraz Łodzi w planach miasta
3.2. Obraz Łodzi na widokówkach
3.3. Symbole czasu w przestrzeni miasta
3.2.1. Właściwości i funkcje widokówek
3.2.2. Symbole miasta i „znaki czasu”
3.2.3. Pomiędzy trwaniem a zmianą ‒ ulica Piotrkowska w Łodzi
7
21
21
25
29
29
33
35
35
42
48
53
53
60
60
62
66
68
6
Spis treści
Rozdział IV
Odczytywanie i interpetacja czasu w przestrzeni miasta.
Łódź przeżywana
4.1. Społeczna interpretacja dynamiki miasta
4.1.1. Wzrost i upadek
4.1.2. Nierówne tempo miasta
4.1.3. Bezruch
4.2. Powrót do przeszłości – pamięć miejsc
4.3. Sposoby orientacji w czasie
4.3.1. Cykliczność miasta
4.3.2. Miasto inne niż zwykle
Zakończenie
Literatura
Materiały źródłowe
Spis tabel, rysunków i fotografii
Załączniki
Time in the city. The case of Łódź (Summary)
79
79
79
88
94
97
98
98
101
105
109
114
117
121
123
Wprowadzenie
Miasto to więcej niż miejsce w przestrzeni,
to dramat w czasie.
[Geddes 1905: 115]
Rozważania na temat czasu, który jest podstawowym atrybutem rze-
czywistości i ludzkiego poznania, trwają od stuleci i nadal nie tracą na
znaczeniu. Istotny wzrost zainteresowania problematyką czasu, obser-
wowany w ostatnich dziesięcioleciach, bywa interpretowany jako efekt
„przesilenia kulturowego”, „presji współczesności”, odczucia szybko
zmieniającej się rzeczywistości, będącej rezultatem tempa przemian cy-
wilizacyjnych, wszechobecności czasu i powszechności związanych z nim
procesów [Tarkowska 1987]. Doświadczamy fundamentalnej zmiany
w rozumieniu czasu, od pojmowania go jako relatywnie wolnego i linear-
nego do szybkiego i chwilowego.
Podstawą filozoficznych rozważań nad pojęciem czasu jest ujęcie go
w ciąg chronologiczny obejmujący przeszłość, teraźniejszość i przyszłość,
które stają się możliwe do odróżnienia dzięki pamięci, aktualnemu po-
strzeganiu i oczekiwaniom. Koncepcja czasu w układzie trójczłonowym:
„było – jest – będzie”, została przedstawiona obrazowo za pomocą dwóch
stożków zwróconych do siebie wierzchołkami i stykających się w jednym
punkcie (klepsydra). Dolny stożek symbolizuje przeszłość, górny przy-
szłość, a punkt ich zetknięcia teraźniejszość [Borowiec 2013]. Pomimo
tej asymetryczności ulotnego „teraz”, w trójczłonowej koncepcji czasu
jest to najbardziej realna orientacja czasu i najpełniej doświadczana zmy-
słowo, a jednocześnie niezbędne ogniwo dla rozpatrywania zdetermino-
wanej przeszłości i niezdeterminowanej przyszłości, co jest szczególnie
istotne w refleksji nad czasem w psychologii i socjologii.
Psychologia czasu bada indywidualne różnice zachowań tempo-
ralnych, orientacji w czasie, czy horyzontu czasowego poszczególnych
jednostek. Podkreśla się znaczenie poziomu inteligencji, osobowości,
charakteru codziennych zajęć, czy zaangażowania i motywacji, które im
8
towarzyszą. Różnie odczuwa i postrzega upływ czasu nawet ten sam czło-
wiek w zależności od doznawanych emocji, wykonywanych działań, czy
innych okoliczności zewnętrznych. Badania psychologów podkreślają
też, że ludzie są dalecy od linearnego pojmowania czasu [Bajcar 2000].
W pracach socjologicznych wyróżnić można dwa nurty badań pro-
wadzonych nad kategorią czasu. Z jednej strony jest to problematyka
budżetów czasu, czasu wolnego i czasu pracy, gdzie chodzi o ilościowy
pomiar jednostek czasu przeznaczanych na różne rodzaje codziennych
aktywności pojedynczych osób lub całych grup społecznych. Należy pod-
kreślić, iż ten nurt badań nawiązuje do szkoły geografii czasu rozwinię-
tej w latach 70. XX wieku przez T. Hägerstranda, który wraz ze swoim
zespołem pracował nad użytkowaniem czasu i organizacją ekologiczną
szwedzkiego społeczeństwa. Badania te, związane z dominującym wów-
czas fizykalistycznym podejściem do społeczeństwa, nie mówią jednak
nic na temat specyfiki czasu jako elementu kultury, świadomości spo-
łecznej, sposobów myślenia i wartościowania. W tym przypadku jest to
czas jednorodny, podzielny, równo płynący, czas fizyki klasycznej i po-
tocznej świadomości ukształtowanej w nowożytnej kulturze zachodniej,
mierzony zegarem i kalendarzem. Z drugiej strony są w socjologii ba-
dania podejmujące kategorię czasu jako przedmiot analizy, autonomicz-
ny problem – nie tylko wymiar zjawisk społecznych, ale zjawisko samo
w sobie. Czas jest wówczas rozumiany jako zjawisko społecznie i kultu-
rowo zmienne, wielostronnie uwarunkowane, nieredukowalne do pro-
stych wskaźników ilościowych i ilościowej charakterystyki. Uwzględnia
się społeczne treści, konwencje, wartości i znaczenia wiązane z czasem
w życiu społecznym. Czas jest kategorią społecznie subiektywną, różnie
doświadczaną i przeżywaną w konkretnych kontekstach społecznych.
Następuje swoiste przejście od pojęcia czasu jako miary do pojęcia cza-
su jako wartości, przejście od czasu ekonomicznego do czasu antropo-
logicznego. Takie ujęcie socjologicznej problematyki czasu zdaje się być
znacznie bardziej złożone od problematyki psychologicznej. Zbiorowy,
a nie jednostkowy charakter czasu społecznego opisuje się wskazując na
jego intersubiektywność, wspólnotę doświadczeń i sposobów myślenia
o czasie. Wyodrębnia się czas morfologiczno-ekologiczny, odpowiada-
jący środowisku zewnętrznemu, przyrodniczemu i technicznemu, czas
modeli, reguł, znaków, ról społecznych i postaw zbiorowych, symboli,
idei i wartości społecznych. Wyniki wielu prac socjologicznych szuka-
jących związków pomiędzy sposobami doświadczania i percepcji czasu
a sytuacjami społecznymi, czy przynależnością do określonych grup spo-
łecznych, pokazują, że każdy rodzaj struktury społecznej inaczej warto-
ściuje różne obszary czasu, operuje innym czasem i żyje w innym czasie
[szerzej: Tarkowska 1987].
Wprowadzenie9
Antropologów i etnografów interesuje pojęcie czasu i wyobrażenia
z nim związane jako element kultury społeczeństw. Prowadzono bada-
nia stosunku ludzi do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz spo-
sobów doświadczania czasu i jego mierzenia [Leach 1950, 1956, 1961;
Lévi-Strauss 1969, 1970]. Wyniki potwierdzają, że kwestie trwania i prze-
mijania, następstwa i zmiany, cykliczne i linearne sposoby rozumienia
czasu pojawiają się we wszystkich społeczeństwach ludzkich, tyle że z od-
miennie rozłożonymi akcentami. Koncentrowano się przede wszystkim
na rekonstrukcji pojęcia czasu w społeczeństwach pierwotnych, wydo-
bywając jego specyficzne cechy poprzez przeciwstawianie ich koncep-
cjom i wyobrażeniom czasu właściwym nowożytnym społeczeństwom
industrialnym. Efektem takiego porównania jest opozycja dwóch typów
czasu: linearnego – ilościowego czasu współczesnych społeczeństw, i cy-
klicznego – jakościowego czasu społeczeństw pierwotnych.
Wyrazem myślenia o rzeczywistości, a zatem i o czasie, jest język –
w wąskim rozumieniu system znaków i podstawowy środek komunika-
cji, w szerokim – element kultury. Fakt ten otwiera możliwości analizy
znaczenia pojęcia „czas” lingwistom. Wyniki badań prowadzanych nad
podobieństwami i różnicami znaczenia poszczególnych słów w różnych
językach prowadzą do wniosku, iż określenia czasu, takie jak: teraz, przed,
po, trwanie i chwila, stanowią przykład pojęć uniwersalnych, uniwersal-
ny alfabet, nazwany przez A. Wierzbicką [2007] „naturalnym metajęzy-
kiem semantycznym”. Zdaniem B. L. Whorfa [1982], pojmujemy czas
jako pewną przestrzeń o ściśle wyznaczonych rozmiarach lub jako ruch
w tej przestrzeni. Językowo ujęty czas może być zatem długi lub krótki.
Używamy określeń: odcinek czasu, czy kawał czasu, a w odniesieniu do
ruchu mówimy, że czas biegnie, płynie, czy ucieka. Różnorodne metafory
stosowane w językach do tworzenia „portretu” czasu, który jest zjawi-
skiem nieprzestrzennym, pozbawionym formy, niedostępnym zmysłom,
prowadzą do odmiennych konceptualizacji tego pojęcia [Burzyńska, Li-
bura 2000].
Architekci i urbaniści utożsamiają czas z ruchem symbolizującym
życie przestrzeni, zwłaszcza miejskiej, jej ewolucję, wewnętrzną energię.
Czas uznawany tutaj za czwarty wymiar przestrzeni powoduje, że wszyst-
kie trójwymiarowe i trójkierunkowe przemiany są także czterowymiaro-
we i czterokierunkowe, zależne od czasu, jego upływu, czy tempa. Można
je obserwować na przykładzie rozwoju terytorialnego miast, wymiany ich
wewnętrznych struktur, zanikania starych i pojawiania się w nich nowych
elementów. Miasto jest bogatą, ruchomą i zmienną w czasie „mozaiką do-
tyczącą skali, wielkości, wieku, formy i charakteru elementów, kolażu barw
i światła, ruchu i czasu – swoistym urbanistycznym perpetuum mobile bę-
dącym efektem przenikania się, zazębiania różnych okresów historycznych
Wprowadzenie10
i warstw kulturowych [Pęckowska 2012: 83–84]. Architektów interesuje
także nieruchome, stabilne i trwałe tło dla życia społecznego toczącego
się w mieście, będące podstawą orientacji człowieka w przestrzeni, dające
mu poczucie bezpieczeństwa i symbolicznej osłony.
Konsekwentna refleksja zarówno nad istotą czasu, jak i przestrzeni
w badaniach geograficznych miała miejsce w drugiej połowie XX wie-
ku, będąc, podobnie jak w innych naukach społecznych, rezultatem
istotnych zmian filozoficzno-metodologicznych, które doprowadziły do
reinterpretacji podstawowych kategorii rzeczywistości. Dominujące-
mu wcześniej podejściu naturalistycznemu przeciwstawiono podejście
humanistyczne, a koncepcję obiektywistycznej natury rzeczywistości,
niezależnej od ludzkich wyobrażeń, skonfrontowano z podejściem kon-
struktywistycznym, podkreślającym, że rzeczywistość jest społecznie
wytworzona.
Odnosząc się do omówionego powyżej kontinuum temporalnego
i tezy o różnicy geografii i historii polegającej na tym, że pierwsza odwo-
łuje się do teraźniejszości, a druga do przeszłości, F. Braudel zauważył,
że teraźniejszość także interesuje historyków, gdyż „teraźniejszość jest
historią”. Z kolei geograficzne wyjaśnianie dotyczy nie tylko „tak szczu-
płego pasma czasu teraźniejszego, lecz obejmuje czas ludzki w pełnym
wymiarze” [Braudel 1971: 226]. Geografia to jego zdaniem „oko historii”,
czyli sposób oglądania i rozumienia świata, ludzi, społeczeństw, a także
ich wielorakich problemów [Jędrzejczyk 2008].
W perspektywie geografii kategoria czasu jest zagadnieniem szcze-
gólnie ważnym i jednocześnie bardzo złożonym, ponieważ wspólnie
z przestrzenią stanowi podstawowy wymiar rzeczywistości, w której
funkcjonuje człowiek. Czasu nie można, tak jak przestrzeni, wyrazić
w sposób graficzny, jest on jednak – tak jak przestrzeń – podstawowym
składnikiem życia społecznego. Ludzie żyją w określonej „czasoprze-
strzeni”, która składa się z co najmniej kilku wzajemnie nakładających
się perspektyw: od perspektywy makro – czasu epoki, czasu kultur, przez
perspektywę mezo – pokoleń, po perspektywę mikro – czasu osobistego
i funkcjonowania z dnia na dzień. Ludzie kształtują i użytkują przestrzeń,
w myśl aktualnych idei i wzorców, jednocześnie doświadczając i odczy-
tując symbole zapisane w niej w przeszłości. W ten sposób w przestrze-
ni następuje akumulacja czasu i przestrzeń utrwala czas, otwierając pole
zainteresowań dla geografów i geografii, która może stanowić syntezę
wszystkich wcześniej scharakteryzowanych perspektyw.
Geografia czasu dotyczy „chronogeografii” (czasoprzestrzeni), a mia-
nowicie „istnienia indywidualnego” w skali dnia, roku albo całego życia
(biogeografii). W kategoriach geografii czasu można nakreślić fizyczną
egzystencję i szlaki życiowe zarówno ludzi, jak i wytworów ich działalno-
Wprowadzenie11
ści, co umożliwia również śledzenie ewolucji krajobrazu, tj. jego genezy,
zmian, oceny przez mieszkańców i innych użytkowników. Nałożenie na
siebie tych dwóch wymiarów: przestrzeni i czasu, pozwala na uchwy-
cenie dynamiki rzeczywistości. Miasta, jako dzieło człowieka, przecho-
dzące rozmaite przemiany, pozwalają wyodrębnić kolejne warstwy czasu
odciśniętego w ich przestrzeni, a tym samym mogą stanowić szczególny
przedmiot szerokiej, interdyscyplinarnej refleksji nad jego złożoną istotą.
Oddzielenie czasu od przestrzeni, które postulował Immanuel Kant1, jest
tutaj niemożliwe [Thrift 1977, za: Węcławowicz 1983].
Przedmiotem pracy jest czas w przestrzeni miasta, traktowany sze-
roko jako: 1) podstawowy atrybut miejskiej rzeczywistości i ludzkiego
poznania, 2) ciągłość i przemijanie określonych struktur przestrzennych
stanowiących „lustro” kolejnych pokoleń, budujących tożsamość miej-
sca i tożsamość mieszkańców, 3) specyficzny rytm codziennego i nieco-
dziennego funkcjonowania miasta i jego użytkowników. Rozważana w tej
książce problematyka dotyczy zatem zarówno ewoluowania kształtu mia-
sta będącego wyrazem wzajemnego oddziaływania na siebie przestrzeni
i czasu, jak i ludzi, którzy codziennie miasto postrzegają, a czas, podob-
nie jak przestrzeń, przekłada się na ich określone wrażenia i wyobrażenia
czasoprzestrzenne.
Celem głównym pracy jest ocena znaczenia czasu, który materializuje
się w przestrzeni miasta. Dla realizacji powyższego celu zidentyfikowa-
no wymiary czasu, ukazano sposoby obrazowania i odczytywania cza-
su w trakcie codziennych miejskich praktyk, a także określono postawy
mieszkańców wobec przeszłości, teraźniejszości i przyszłości zapisanej
w materialnej formie miasta.
W pracy dokonano próby syntetycznego ujęcia problematyki czasu,
która jest przedmiotem zainteresowań przedstawicieli szeroko pojętych
nauk społecznych. Wydaje się bowiem, że geograficzna kategoria „czaso-
przestrzeni” może stanowić wspólną dla różnych dyscyplin płaszczyznę
badania czasu.
Poza walorem poznawczym, praca może mieć także istotny walor
praktyczny, wskazując na rolę właściwego planowania i projektowania
przestrzeni w taki sposób, aby zachować odpowiednią równowagę po-
między dobrze zachowanymi elementami świadczącymi o jej przeszłości,
współczesnych wzorcach i kierunkach rozwoju w przyszłości.
1 Czas i przestrzeń to kategorie, które wykorzystał Immanuel Kant, aby podzielić całą
wiedzę o świecie. W myśl tego podziału, geografia obejmuje wszystko to, co odnosi się
do przestrzeni, historia zaś to, co odnosi się do czasu. Dychotomia ta nie tylko delimi-
towała obszar badań tych dyscyplin przez kolejne dwa stulecia, ale także generowała
ich metody badawcze.
Wprowadzenie12
Problem czasu doświadczanego, zapisywanego i odczytywanego przez
mieszkańców w przestrzeni miasta, podjął w swojej pracy, o przewrot-
nym tytule What time is this place?, K. Lynch [1972]. Można zaryzyko-
wać stwierdzenie, że stanowi ona uzupełnienie o wymiar czasu tematyki
wcześniejszej książki tego Autora, The image of the city [1960], która doty-
czyła wyobrażeń przestrzeni miasta i zmieniła spojrzenie na to zagadnie-
nie w studiach miejskich, podejmowanych przez przedstawicieli różnych
dyscyplin naukowych: architektów, geografów, socjologów, psychologów,
zwracając ich uwagę na kwestie doświadczania, postrzegania, zapamię-
tywania i odwzorowywania przestrzeni przez jej użytkowników. Autor
sam zauważył, że wiele równoległych twierdzeń, które sformułował na te-
mat społecznych reprezentacji przestrzeni miasta, można przypisać także
społecznym reprezentacjom czasu w tej przestrzeni.
It is evident that we should think of environmental image that is both
spatial and temporal, a time-place […]. Places are seen in the mind as chan-
ging or apparently static; their character and activity vary rhytmically; they
connect with the past and the future. [Lynch 1972: 242]2
Niniejsza książka będzie podobnym dopełnieniem badań nad wy-
obrażeniami przestrzeni Łodzi, prowadzonych nieprzerwanie od 2000
roku w ramach różnych projektów naukowych [Mordwa 2003; Szkurłat
2006; Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2007; Tobiasz-Lis 2010, 2013; Tobiasz-
-Lis, Wójcik 2014]. Na podstawie sukcesywnie zbieranego materiału
empirycznego zauważono, że mieszkańcy Łodzi wyjątkowo szybko reje-
strują i reagują na wszelkie działania dotyczące zmian przestrzeni miej-
skiej. Jednocześnie w swoich wyobrażeniach wielokrotnie odwołują się
do przeszłości miasta, kulturowego dziedzictwa, a także definiują swoje
oczekiwania względem przyszłości Łodzi. Wydaje się zatem, że trójczło-
nowa koncepcja czasu „było – jest – będzie”, która okazała się być jednym
z wymiarów wyobrażeń o przestrzeni miasta, zasługuje w tym przypadku
na odrębne, szersze opracowanie.
Praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia.
W pierwszej części książki skoncentrowano się na problematyce teore-
tyczno-metodologicznej, prezentując różne konceptualizacje pojęcia
„czasu” i omawiając rozwój badań nad czasem, przede wszystkim w geo-
grafii społecznej, ale także w dziedzinach pokrewnych, które stanowią tło
dla przedstawianych dalej wyników empirycznych badań nad relacjami
przestrzeni i czasu w mieście.
2
„Powinniśmy myśleć o obrazie miasta zarówno w kategoriach przestrzennych, jak
i czasowych, o «czasoprzestrzeni» […]. Miejsca są postrzegane jako zmieniające się
lub pozornie statyczne; ich charakter zmienia się rytmicznie; łączą przeszłość i przy-
szłość”. [Lynch 1972: 242] (tłum. P. Tobiasz-Lis).
Wprowadzenie13
Rozdziały drugi, trzeci i czwarty stanowią część empiryczną pracy,
opracowaną w myśl konstruktywistycznego stanowiska wobec rzeczy-
wistości, która jest społecznie wytworzona i interpretowana przez czło-
wieka. Odwołano się przede wszystkim do badań miasta jako fenomenu
społecznego i kulturowego, promowanych przez tzw. kalifornijską szko-
łę geografii kultury. Jej współtwórca i jeden z czołowych przedstawicieli,
E. Soja [1999, za: Wójcik 2014] opracował model trialektyki przestrzeni
(trialectics of spatiality) będącej podstawą dla rozważań o mieście w trzech
kontekstach indywidualnego i zbiorowego istnienia (trialectics of being), tj.
trwania i czasu (historicality), przestrzeni i miejsca (spatiality) oraz spo-
łecznej reprodukcji (sociality). Na tym tle E. Soja wprowadził trzy odmiany
przestrzeni (rys. 1), które stały się podstawą dla wielowątkowej interpreta-
cji czasu w części drugiej, trzeciej i czwartej niniejszej pracy.
Rys. 1. Model trialektyki przestrzeni
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Soja [1999],
za: Wójcik [2014]
Przestrzeń pierwsza – przestrzeń postrzegana (perceived) – odnosi się
do sposobów kształtowania i doświadczania przestrzeni przez człowieka
i jest wyrazem związku pomiędzy układami społecznymi i przestrzenią.
Tak interpretowana przestrzeń zmienia się w czasie i na podstawie cha-
rakterystycznych cech krajobrazowo-fizjonomicznych miasta przedprze-
mysłowego, przemysłowego i poprzemysłowego, obiektywnie można
wyodrębnić w niej kolejne warstwy będące świadectwem przeszłości, te-
raźniejszości i przyszłości.
Przestrzeń druga – przestrzeń wyobrażana (conceived) – ma charakter
bardziej subiektywny niż przestrzeń pierwsza, jest konstruowana społecz-
nie w wyniku nadania jej wymiaru symbolicznego. Ma charakter przed-
stawień przestrzennych – „myśli o przestrzeni”, „obrazów o przestrzeni”,
które opowiadają o zmianach miasta w czasie. W książce analizowano
Wprowadzenie14
zmieniający się w czasie obraz Łodzi, prezentowany wizualnie w formie
map i widokówek wydawanych od początku jej dynamicznego rozwoju
jako miasta przemysłowego. Omówiono także takie miejsca w przestrze-
ni miasta, które zdaniem mieszkańców stanowią symboliczny zapis prze-
szłości, „opowiadają historię miasta”, kształtują tożsamość miasta i jego
mieszkańców.
Przestrzeń trzecia – przestrzeń przeżywana (lived) – mieści się w po-
jęciu „codzienności” jako podstawa różnych praktyk indywidualnego ży-
cia. Doświadczanie czasu w mieście, sposoby orientacji w czasie, systemy
rachuby czasu, stosowane do tego miary, wyobrażenia na temat przemi-
jania i trwania, następstwa i zmiany w kontekście miejskiej przestrzeni,
są istotnym elementem codzienności. Doświadczanie, które jest pojęciem
wieloznacznym, będzie tutaj rozumiane jako zapis w świadomości prze-
żytych zdarzeń, sytuacji, kontaktów z przestrzenią miejską i wiedza wy-
niesiona z własnych, wcześniejszych działań, zachowań czy przeżyć.
Każdej odmianie przestrzeni, zdaniem Autorki, można przypisać rów-
noległą interpretację czasu (rys. 2). Jak już wcześniej wspomniano, spro-
wadzenie rzeczywistości do kategorii czasoprzestrzeni powoduje, iż wy-
miarów tych nie da się od siebie oddzielić. Rysunek 2 ilustruje prostotę,
a jednocześnie wielowątkowość zagadnień poruszanych w pracy. Proste
jest tutaj nałożenie na siebie wymiarów czasu i przestrzeni, choć ich trój-
dzielna natura już komplikuje przedmiot badań i każe spojrzeć na niego
z co najmniej trzech perspektyw. Kolejne wątki pojawiają się, kiedy w tej
złożonej czasoprzestrzeni zaczniemy poszukiwać takich właściwości cza-
su, jak: tempo, cykliczność, powtarzalność, ciągłość, zmienność, trwanie,
wieczność, przemijanie, które tworzą liczne opozycje, np.: chwila i trwanie.
Rys. 2. Przestrzeń miasta i czas jako podstawowe wymiary
rzeczywistości społecznej
Źródło: opracowanie własne
Wprowadzenie
Pobierz darmowy fragment (pdf)