Darmowy fragment publikacji:
Dekada członkostwa Polski w UE… stanowi próbę rzetelnego podsumowania wiedzy na temat mi-
gracji zagranicznych Polaków 10 lat po przyłączeniu Polski do struktur Unii Europejskiej. W ciągu
tej dekady pojawiły się niedostępne do tej pory dla Polaków możliwości wyjazdu, podjęcia pracy
i zamieszkania poza granicami kraju, z czego skorzystało bardzo wiele osób, zwłaszcza młodych.
Migracja poakcesyjna jest bacznie obserwowana przez polskie społeczeństwo i organy państwa,
stanowi także przedmiot badań naukowych zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Tematem książki są przyczyny nasilonego odpływu ludności, sposób funkcjonowania i tempo za-
korzeniania się Polaków w innych krajach, cechy ludzi opuszczających rodzinne strony oraz skutki
emigracji dla Polski, w tym dla poszczególnych regionów, społeczności lokalnych, a także osób
migrujących i ich rodzin.
Publikacja zawiera syntetyczną i wszechstronną analizę przyczyn, przebiegu i skutków migracji
poakcesyjnej z wielu perspektyw – demogra(cid:24) cznej, ekonomicznej, politycznej i społeczno-
-kulturowej. Do tej pory zagadnienie to nie doczekało się spójnej i interdyscyplinarnej monogra(cid:24) i.
Lukę tę może wypełnić niniejszy tom, stając się zarazem ciekawą i ważną lekturą dla wszystkich
zainteresowanych problematyką współczesnych procesów migracyjnych. Autorami zamiesz-
czonych w nim artykułów są wybitni polscy badacze migracji reprezentujący wiele różnych dyscy-
plin naukowych.
Publikacja powstała dzięki współpracy i wsparciu (cid:24) nansowemu Ośrodka Badań nad Migracjami UW
oraz Komitetu Badań nad Migracjami PAN.
D
E
K
A
D
A
C
Z
Ł
O
N
K
O
S
T
W
A
P
O
L
S
K
I
W
U
E
STUDIA MIGRACYJNE
MIGRATION STUDIES
KOMITET BADAŃ NAD MIGRACJAMI PAN
DEKADA
CZŁONKOSTWA
POLSKI W UE
Społeczne skutki emigracji
Polaków po 2004 roku
redakcja naukowa
Magdalena Lesinska, Marek Okolski,
Krystyna Slany, Brygida Solga
www.wuw.pl/ksiegarnia
DEKADA_CZLONKO OK.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
07.12.2014 14:08
Dekada
(cid:74)(cid:97)(cid:233)(cid:86)(cid:85)(cid:82)(cid:86)(cid:90)(cid:91)(cid:94)(cid:72)
(cid:55)(cid:86)(cid:83)(cid:90)(cid:82)(cid:80)(cid:3)(cid:94)(cid:3)(cid:60)(cid:44)
(cid:58)(cid:87)(cid:86)(cid:233)(cid:76)(cid:74)(cid:97)(cid:85)(cid:76)(cid:3)(cid:90)(cid:82)(cid:92)(cid:91)(cid:82)(cid:80)(cid:3)(cid:76)(cid:84)(cid:80)(cid:78)(cid:89)(cid:72)(cid:74)(cid:81)(cid:80)
(cid:55)(cid:86)(cid:83)(cid:72)(cid:82)(cid:125)(cid:94)(cid:3)(cid:87)(cid:86)(cid:3)(cid:25)(cid:23)(cid:23)(cid:27)(cid:3)(cid:89)(cid:86)(cid:82)(cid:92)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rada Programowa serii „Studia Migracyjne”:
prof. dr hab. Marek Kupiszewski
dr hab. Sławomir Łodziński, prof. UW
dr hab. Wojciech Łukowski, prof. UW (przewodniczący)
prof. dr hab. Dorota Praszałowicz
W serii „Studia Migracyjne” proponujemy:
Paweł Dąbrowski 2014
Praca przymusowa cudzoziemców w Polsce.
Analiza zjawiska w wybranych grupach imigranckich
Magdalena Lesińska, Marek Okólski (red.) 2013
Współczesne polskie migracje: strategie – skutki społeczne – reakcja państwa
Cudzoziemiec niepożądany w polskim prawie o cudzoziemcach
Paweł Dąbrowski 2011
Cezary Żołędowski 2010
Studenci zagraniczni w Polsce.
Motywy przyjazdu, ocena pobytu, plany na przyszłość
Agata Górny, Izabela Grabowska-Lusińska, Magdalena Lesińska,
Marek Okólski (red.) 2010
Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj imigracji
Ewa Kępińska 2008
Migracje sezonowe z Polski do Niemiec.
Mechanizmy rekrutacji, rola rodziny i zróżnicowanie według płci
Aleksandra Grzymała-Kazłowska, Sławomir Łodziński (red.) 2008
Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki
Agata Górny, Piotr Koryś (red.) 2007
Obywatelstwo wielokrotnego wyboru.
Interdyscyplinarne ujęcie kwestii podwójnego obywatelstwa w Polsce
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
STUDIA MIGRACYJNE
MIGRATION STUDIES
KOMITET BADAŃ NAD MIGRACJAMI PAN
Dekada
(cid:74)(cid:97)(cid:233)(cid:86)(cid:85)(cid:82)(cid:86)(cid:90)(cid:91)(cid:94)(cid:72)
(cid:55)(cid:86)(cid:83)(cid:90)(cid:82)(cid:80)(cid:3)(cid:94)(cid:3)(cid:60)(cid:44)
(cid:58)(cid:87)(cid:86)(cid:233)(cid:76)(cid:74)(cid:97)(cid:85)(cid:76)(cid:3)(cid:90)(cid:82)(cid:92)(cid:91)(cid:82)(cid:80)(cid:3)(cid:76)(cid:84)(cid:80)(cid:78)(cid:89)(cid:72)(cid:74)(cid:81)(cid:80)
(cid:55)(cid:86)(cid:83)(cid:72)(cid:82)(cid:125)(cid:94)(cid:3)(cid:87)(cid:86)(cid:3)(cid:25)(cid:23)(cid:23)(cid:27)(cid:3)(cid:89)(cid:86)(cid:82)(cid:92)
(cid:3)(cid:89)(cid:76)(cid:75)(cid:72)(cid:82)(cid:74)(cid:81)(cid:72)(cid:3)(cid:85)(cid:72)(cid:92)(cid:82)(cid:86)(cid:94)(cid:72)
(cid:3)(cid:52)(cid:72)(cid:78)(cid:75)(cid:72)(cid:83)(cid:76)(cid:85)(cid:72)(cid:3)(cid:51)(cid:76)(cid:90)(cid:80)(cid:85)(cid:90)(cid:82)(cid:72)(cid:19)(cid:3)(cid:52)(cid:72)(cid:89)(cid:76)(cid:82)(cid:3)(cid:54)(cid:82)(cid:125)(cid:83)(cid:90)(cid:82)(cid:80)(cid:19)
(cid:50)(cid:89)(cid:96)(cid:90)(cid:91)(cid:96)(cid:85)(cid:72)(cid:3)(cid:58)(cid:83)(cid:72)(cid:85)(cid:96)(cid:19)(cid:3)(cid:41)(cid:89)(cid:96)(cid:78)(cid:80)(cid:75)(cid:72)(cid:3)(cid:58)(cid:86)(cid:83)(cid:78)(cid:72)
Warszawa 2014
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Dr Aleksandra Grzymała-Kazłowska
Dr hab. Maria Zielińska, prof. UZ
Redaktor prowadzący
Ewa Wyszyńska
Redakcja i korekta
Marta Höffner
Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
ISBN 978-83-235-1619-4 (PDF)
© Copyright by Komitet Badań nad Migracjami PAN, Warszawa 2014
© Copyright by Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Warszawa 2014
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014
Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań nad Migracjami PAN
oraz Ośrodek Badań nad Migracjami UW
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
www.wuw.pl
e-mail: wuw@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida
Solga, Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – roz-
ważania wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Izabela Grabowska, Stan wiedzy w Polsce w zakresie współczes-
nych migracji zagranicznych, ze szczególnym uwzględnieniem
badań migracji poakcesyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Marta Anacka, Marek Okólski, Migracja z Polski po akcesji do
Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Marta Anacka, Agnieszka Fihel, Migracje powrotne Polaków . . . 71
Agnieszka Fihel, Brygida Solga, Demograficzne konsekwencje
emigracji poakcesyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Jan Brzozowski, Romuald Jończy, Paweł Kaczmarczyk, Ekono-
miczne skutki migracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Łukasz Krzyżowski, Krystyna Slany, Magdalena Ślusarczyk,
Demograficzne i społeczne aspekty poakcesyjnych migracji
rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Izabela Grabowska, Ewa Jaźwińska, Migracje a transfer jawnych
i ukrytych komponentów kapitału ludzkiego . . . . . . . . . . . . . . . 169
Katarzyna Andrejuk, Wychowywanie Europejczyków? Migracje
edukacyjne Polaków do Wielkiej Brytanii w kontekście mobil-
ności międzynarodowej studentów z Polski po 2004 roku . . . . . 191
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
Krystian Heffner, Brygida Solga, Zmieniająca się rola migracji
zagranicznych w rozwoju regionów w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 213
Romuald Jończy, Robert Rauziński, Diana Rokita-Poskart, Ekono-
miczno-społeczne skutki współczesnych migracji na przykładzie
Śląska Opolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Sylwia Urbańska, Regionalne i lokalne konteksty migracji – przy-
padek Podlasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Jan Brzozowski, Skutki regionalne i lokalne migracji – przypadek
Małopolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Michał P. Garapich, Wpływ poakcesyjnych migracji na polską
diasporę – zarys problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Henryk Chałupczak, Grażyna Firlit-Fesnak, Magdalena Lesińska,
Brygida Solga, Polityka migracyjna Polski wobec najnowszej
emigracji Polaków po 2004 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
Społeczne skutki emigracji Polaków
po 2004 roku – rozważania wstępne
W chwili gdy oddajemy tę książkę do rąk Czytelnika, poza granicami
Polski mieszkają i utrzymują się ponad 2 mln osób, które mają stały
adres zameldowania w Polsce i przez państwo polskie są uważane za
członków jego populacji. Większość tych ludzi opuściła kraj urodze-
nia po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Najnowsze (z drugiej
połowy 2014 roku) doniesienia z Niemiec i Wielkiej Brytanii – głów-
nych krajów docelowych ostatniej fali emigracji z Polski – dowodzą,
iż odpływ ludności z Polski trwa nadal, a być może nawet ulega nasi-
leniu. Oprócz wspomnianych rzesz Polaków, którzy mimo długotrwa-
łego zamieszkiwania w innym kraju są zaliczani do ludności Polski,
za granicą przebywa również mniej więcej ćwierć miliona osób, które
osiedliły się tam po 1 maja 2004 roku, lecz wymeldowały się z polskiego
adresu i dlatego formalnie przestały być członkami populacji Polski.
Niewątpliwie skala emigracji po akcesji do UE jest więc bardzo duża.
Poza wojnami trudno wskazać na okres o podobnej długości, w którym
przybrałaby ona tak znaczące rozmiary.
Zjawisko to jest bacznie obserwowane przez polskie społeczeń-
stwo i przyciąga coraz większą uwagę organów państwa. Od samego
początku stanowi przedmiot badań naukowych, zarówno w Polsce,
jak i za granicą. Intrygujące są przyczyny tego nasilonego odpływu
ludności, sposób funkcjonowania i tempo zakorzeniania się Polaków
w innych krajach, cechy ludzi opuszczających rodzinne strony, jak rów-
nież skutki emigracji dla Polski, jej regionów, społeczności lokalnych
oraz dla osób migrujących i ich rodzin. Wiele z tych kwestii podejmują
autorzy tego tomu. Zanim jednak oddamy im głos, spróbujemy dokonać
zwięzłego wprowadzenia.
Emigracja nie jest nowym zjawiskiem w dziejach polskiego spo-
łeczeństwa. Pod wpływem głębokich zmian społecznych, w tym
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
przyśpieszonego wzrostu demograficznego, przybrała masowe rozmiary
już w drugiej połowie XIX stulecia. Szczyt odpływu za granicę, wywo-
łanego przez te zmiany, przypadł na pierwsze kilkanaście lat XX wieku.
Inne wielkie fale emigracji miały odmienne przyczyny, mianowicie
były wymuszone przez obie wojny światowe. Kilka lat po zakończeniu
II wojny światowej emigracja z Polski została jednak zredukowana
do niewielkich rozmiarów i – gdyby pominąć nieliczne epizody wy-
łamujące się z tej prawidłowości – utrzymywała się na stosunkowo
nieznacznym poziomie do 1980 roku. W odróżnieniu od większości
krajów położonych w zachodniej części Europy osłabnięcie emigracji
w tym okresie nie było konsekwencją wyczerpywania się potencjału
migracyjnego populacji, ale wynikało ze ścisłej kontroli i reglamento-
wania wyjazdów obywateli za granicę przez państwo lub z trudności
wjazdu czy osiedlenia się w atrakcyjnych krajach docelowych. W latach
80. XX wieku zarówno osłabły ograniczenia swobody podróżowania za
granicę stosowane przez władze PRL, jak i zmniejszyły się przeszkody
w docieraniu na Zachód. Okazało się wówczas, że nadal wielu Polaków
było skłonnych do emigracji. Szacunki wielkości odpływu ludności za
granicę w tym dziesięcioleciu mówią o ponad milionie emigrantów.
Przytłaczająca większość z nich mogła osiedlić się za granicą jedynie
dzięki specyficznym regulacjom stworzonym przez kraje przyjmu-
jące, takim jak: liberalne zasady przyznawania statusu wysiedleńca
(w RFN), statusu uchodźcy, czy też pobytu tolerowanego oraz tworzenie
dla uciekinierów obozów przejściowych, w których mogli oni ubiegać
się o wizy imigracyjne do krajów zamorskich.
Zmiany polityczne w Polsce w 1989 roku i powrót na łono wspól-
noty państw demokratycznych oznaczały także usunięcie wszelkich
trudności w wyjazdach za granicę. Po latach stygmatyzowania emi-
gracji przez aparat propagandowy państwa na osiedlaniu się Polaków
za granicą przestało ciążyć odium „zdrady” czy „ucieczki”. Jednakże,
mimo trwałego zniesienia wobec obywateli Polski obowiązku wizowego
przez większość państw atrakcyjnych dla potencjalnych emigrantów,
nie nastąpiła „eksplozja emigracyjna”. Zostały bowiem zaniechane
preferencyjne praktyki w traktowaniu imigrantów z Polski, stosowane
w latach 80. XX wieku w RFN, USA, Kanadzie i kilku innych kra-
jach, jednocześnie Polacy nie uzyskali w tych państwach prawa do
swobodnego zamieszkiwania, poszukiwania pracy czy podejmowania
samodzielnej działalności gospodarczej. Nasiliły się wówczas migracje
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
9
czasowe o charakterze cyrkulacyjnym, które przybierały postać migra-
cji niepełnej. Zjawisko to polegało na wykorzystaniu łatwości przekra-
czania granic i dostosowaniu się do dostępnych możliwości uzyskiwania
dochodów w zamożniejszych krajach położonych na zachód od Polski.
Zarobkowano na różne sposoby – uprawiając drobny handel, podejmu-
jąc prace okazjonalne lub sezonowe albo zatrudniając się w „szarej
strefie”. Stosunkowo niskie wynagrodzenia zagraniczne po transferze
do Polski nabierały realnie wysokiej wartości ze względu na korzystne
różnice w kosztach utrzymania. Pozwalały na poprawę warunków życia
członków rodziny w Polsce, ale nie dawały im możliwości osiedlenia się
w kraju, w którym te dochody uzyskiwano. Migracja niepełna stała się
podstawową formą mobilności zagranicznej ludności Polski, zastępując
w dużym stopniu emigrację. Mieszkańcom kilku regionów – zwłaszcza
z uwagi na długie tradycje migrowania – w sposób szczególny udało
się wykształcić szerokie i prężnie działające sieci migracyjne, które
ułatwiały podejmowanie decyzji o wyjeździe i w efekcie spowodowały,
że skala migracji była w tych regionach wyraźnie większa niż w innych.
Warunki te zmieniły się zasadniczo z chwilą wstąpienia Polski do
UE, które poprzedzone było procesem stopniowej integracji z insty-
tucjami świata zachodniego, nasileniem wymiany gospodarczej z kra-
jami Europy Zachodniej, a także głębokimi zmianami wewnętrznymi
w Polsce. Spośród tych przemian wewnętrznych, spowodowanych przez
transformację ustrojową i ważnych dla zrozumienia mechanizmów mi-
gracji, warto wymienić – z jednej strony – ograniczenie opiekuńczości
państwa i sprywatyzowanie znacznej części majątku produkcyjnego,
rozwój indywidualnej przedsiębiorczości, a zarazem ukształtowanie
się „trudnego” rynku pracy, z wysokim bezrobociem o charakterze
strukturalnym i niewielką mobilnością zatrudnionych wewnątrz kraju,
z drugiej zaś – duże zmiany o charakterze formacyjnym wśród młodego
pokolenia, związane z oddziaływaniem globalnej rewolucji informacyj-
nej i globalnych treści kulturowych, wzrostem aspiracji edukacyjnych
(oraz poziomu wykształcenia) i konsumpcyjnych, a także z doświad-
czaniem trudności w rozpoczynaniu samodzielnego dorosłego życia.
Polska rozpoczynała swój pełnoprawny udział we wspólnotach
europejskich w sytuacji wyraźnego ożywienia gospodarczego w kraju,
potwierdzonego malejącym bezrobociem. Jednak już kilka lat wcze-
śniej bardziej przedsiębiorczy i skłonni do ryzyka Polacy lokowa-
li się w gospodarce zamożnych krajów UE jako samozatrudnieni lub
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
przedsiębiorcy, a dziesiątki tysięcy innych z powodzeniem znajdowały
zatrudnienie w szarej strefie lub przyjeżdżały wykonywać prace sezo-
nowe, co często było uregulowane dwustronnymi umowami między-
państwowymi. Wydawało się, że wstąpienie do UE nie wywoła silnego
wzmożenia migracji pracowniczej z Polski, nie mówiąc o masowym
osiedlaniu się Polaków za granicą. Potwierdzało to wiele prognoz opra-
cowanych w szanowanych instytutach europejskich. Przewidywano
w nich, co najwyżej, chwilowe nasilenie napływu obywateli nowych
państw członkowskich, głównie o charakterze krótkotrwałym, eks-
ploracyjnym. Rząd brytyjski, który starannie przeanalizował skutki
polskiej akcesji dla gospodarki Zjednoczonego Królestwa, oceniał, że
ze wszystkich nowo wstępujących do UE krajów przybędzie w sumie
kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Dało to asumpt do podjęcia decyzji o otwar-
ciu własnego rynku pracy bez możliwego do zastosowania ochronnego
okresu przejściowego. Na podobny krok nie odważył się wówczas żaden
inny duży kraj Wspólnoty Europejskiej.
Stało się jednak inaczej, jak wynika z oceny przytoczonej na samym
wstępie. Tylko z Polski wyjechały zrazu dziesiątki tysięcy, a w sumie
w pierwszych kilku latach setki tysięcy ludzi. Głównie do jednego z naj-
odleglejszych i wcześniej stosunkowo rzadko penetrowanych przez pol-
skich migrantów zarobkowych krajów UE – Wielkiej Brytanii. Liczba
wyjazdów z Polski w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy po 1 maja
2004 roku rosła niezwykle szybko. Migracje zdawały się przybierać
rozmiary exodusu, a polskie media (w latach 2006 i 2007), powołując
się na rzekomych ekspertów, podawały liczby emigrantów w przedziale
od 2 do 4 mln (znacznie przesadzone). Po kilku latach od wstąpienia do
UE okazało się, że poakcesyjny odpływ ludności, który wcześniej miał
przeważnie formę cyrkulacyjną (głównie migracji niepełnej), zmienia
się w emigrację, czyli długotrwałe przebywanie za granicą, mimo że
w kraju ojczystym zachodziły pomyślne zjawiska ekonomiczne, m.in.
nadal zmniejszało się bezrobocie, w wielu sektorach rosło zatrudnienie,
a także następował wzrost wynagrodzeń. Co więcej, choć na arenie
międzynarodowej Polska była doceniana za sukcesy gospodarcze, to
dla migrantów nie stały się one wystarczającą zachętą do powrotu do
kraju, i to nawet w czasie recesji w miejscach ich pobytu.
Dzięki procesowi integracji z UE migracje Polaków znalazły się
jednocześnie w centrum procesu globalizacji, którego konsekwencją
są ważne zmiany społeczne, ekonomiczne, polityczne i kulturowe.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
11
Jedną z cech globalizacji jest kompresja świata, wyrażająca się m.in.
w ułatwionym przemieszczaniu się ludzi, osłabieniu przeszkód admi-
nistracyjnych oraz niwelowaniu dystansów za sprawą coraz lepszych
możliwości transportowych i komunikacyjnych. Z perspektywy glo-
balnego wymiaru migracji nasilająca się mobilność międzynarodo-
wa ludności stanowi nie tylko wyzwanie dla Polski, ale też szansę
na spełnienie indywidualnych celów życiowych Polaków w światowej
i europejskiej przestrzeni. Ich migracje wpisują się zatem w globalne
trendy między narodowych przemieszczeń o niespotykanej dotąd inten-
sywności. Wyraźnie uwidacznia się fenomen tzw. migracji płynnych,
których cechą jest nieprzewidywalność, bycie „tu i tam” oraz celo-
we niezamykanie sobie żadnych opcji przez osobę migrującą. Młodzi
Polacy stają się coraz bardziej mobilni, wielokulturowi, a przebywając
za granicą, potrafią budować więzi polityczne, ekonomiczne, społeczne
i kulturowe – zarówno z krajem napływu, jak i z krajem pochodze-
nia. Współcześni migranci identyfikują się nie tylko z krajem, z któ-
rego pochodzą, ale także z krajem, w którym zamieszkują. Oznacza
to, że integrują się zarówno ze sferą instytucjonalną oraz społeczną
miejsca napływu, z jego wzorami i regułami życia, jak i z krajem
pochodzenia, poprzez budowanie sieci powiązań społecznych, kulturo-
wych i ekonomicznych, które mają duży wpływ na środowisko lokalne
i jego gospodarkę.
Polscy „migranci poakcesyjni” okazali się zbiorowością różnorodną
i dynamiczną. Otwarty dla nowych państw członkowskich brytyjski
rynek pracy, charakteryzujący się dużą liczbą wolnych miejsc pracy,
przyciągnął wielu młodych, stosunkowo dobrze wykształconych Po-
laków. W pierwszych kilku latach po akcesji w przeważającej mierze
byli to mężczyźni, często pochodzący z małych miast i wsi, z regio-
nów, których mieszkańcy we wcześniejszym okresie mieli stosunkowo
niewielki udział w migracjach zagranicznych. Wielu młodych ludzi
wyjeżdżało do Wielkiej Brytanii, Irlandii i innych krajów wkrótce po
zdobyciu formalnego wykształcenia (lub nawet w trakcie edukacji)
i często nie próbowali oni szczęścia na krajowym rynku pracy.
Oprócz młodych mężczyzn, najczęściej absolwentów techników, ale
często również wyższych uczelni, migracje były podejmowane przez lu-
dzi starszych, w wieku 30–50 lat, wśród których przeważali absolwenci
zasadniczych szkół zawodowych. Wielu z nich kontynuowało strate-
gie zapoczątkowane przed wstąpieniem Polski do UE, a nawet przed
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
transformacją ustrojową. Ich najważniejszymi krajami docelowymi
były przede wszystkim Niemcy, a także Holandia, Włochy i Norwegia.
W migracjach zagranicznych uwidoczniła się również silna obec-
ność kobiet, które coraz częściej migrowały z przyczyn indywidualnych,
a nie tylko rodzinnych, samodzielnie podejmując przy tym decyzję
o wyjeździe za granicę. Po kilku latach wśród migrantów z Polski
z większą częstością zaczęły pojawiać się właśnie kobiety oraz dzie-
ci. Migracje sprzyjały wyłonieniu się rodzin transnarodowych oraz
podejmowaniu decyzji o pozostaniu za granicą i łączeniu członków
rodziny. Okazało się, że specyfika życia poza granicami Polski po-
zytywnie wpływa na formowanie związków i podejmowanie decyzji
prokreacyjnych. Polskie emigrantki rodziły i rodzą coraz więcej dzieci
za granicą. Tam bowiem właśnie trwa nasilający się proces budowania
nowych związków lub łączenia członków istniejących rodzin.
W niniejszym tomie Czytelnik znajdzie głębszą analizę przyczyn
fenomenu wielkiej emigracji poakcesyjnej oraz opis dynamiki i zróż-
nicowania tego zjawiska ze względu na obszary pochodzenia migrują-
cych, ich cechy społeczno-demograficzne oraz miejsca docelowe, do
których kierował się strumień polskich migrantów. Jednak najwięcej
miejsca poświęcono w nim skutkom tego zjawiska dla polskiego spo-
łeczeństwa, postrzeganym z kilku perspektyw – demograficznej, eko-
nomicznej i społeczno-kulturowej. W debacie publicznej ujawniają się
negatywne i pozytywne stanowiska wobec migracji, ale niejednokrotnie
uderzają opinie, które mają charakter „paniki społecznej”, wskazującej
na dalekosiężne skutki trwałego odpływu ponad miliona osób, prze-
ważnie stosunkowo młodych i dobrze wykształconych. Bez wątpienia,
konsekwencje migracji poakcesyjnych są zjawiskiem niezwykle zło-
żonym i zróżnicowanym, trudnym do jednoznacznego ustalenia, ale
wpisującym się w dynamikę przemian ponowoczesnego świata.
Demograficzne konsekwencje poakcesyjnych migracji były chyba
najczęściej podnoszone w debatach społecznych i politycznych, a potę-
ga liczb i faktów oddziaływała ze zdwojoną siłą na opinie i zachowania
Polaków. Masowy odpływ ludzi z Polski, zwłaszcza w sytuacji, gdy
przyrost naturalny bliski jest zeru, budzi zrozumiały niepokój opinii
społecznej. Ogromne przemieszczenia ludności zbiegają się przecież
w czasie z niezwykle niskim przyrostem naturalnym, spowodowanym
niską – zarówno w perspektywie historycznej, jak i w skali międzynaro-
dowej – rozrodczością, daleką od poziomu zapewniającego zastępowanie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
13
liczebne generacji rodziców przez generacje ich potomstwa. Dostępne
szacunki, przy przyjęciu założenia, że emigranci nie powrócą do kra-
ju, wskazują na możliwy dalszy spadek urodzeń o mniej więcej 10 .
Odpływ osób młodych oraz zmniejszenie strumienia urodzeń pogłębią
proces depopulacji i starzenia się populacji Polski, w perspektywie
długofalowej wpłyną też na wielkość podaży siły roboczej, a przede
wszystkim na zdolność finansów publicznych do zaspokojenia potrzeb
ludzi w podeszłym wieku i do wprowadzenia zmiany w systemach za-
bezpieczeń społecznych (głównie emerytalnych). W przypadku braku
znaczących powrotów do kraju emigracja wywoła w niedalekiej przy-
szłości nie tylko swego rodzaju „wyrwę pokoleniową”, obejmującą oso-
by urodzone na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, ale również pociągnie
za sobą trwały ubytek demograficzny wśród nadchodzących pokoleń.
W kontekście zagadnień demograficznych podnoszona jest więc kwe-
stia powrotów do kraju i odzyskiwania utraconych zasobów ludzkich.
Ostatnie lata pokazują jednak, że strumień migracji powrotnych słabnie
i wydaje się, że wśród emigrantów coraz częstsze są strategie ukierun-
kowane na osiedlenie się za granicą. Możliwości wykorzystania powra-
cających emigrantów jako czynnika odmładzającego strukturę popula-
cji kraju lub osłabiającego jej starzenie stają się zatem coraz mniejsze.
Migracje są też wyzwaniem w obszarze realizacji tradycyjnie okre-
ślonych norm i wartości łączących się z troską o ludzi starszych i opieką
nad nimi. Owe normy i wartości nakazują wypełnianie tych powinno-
ści i zobowiązań dzieciom lub bliskim członkom rodziny, zwłaszcza
kobietom. Jednak w obliczu masowych migracji młodych ludzi uwi-
dacznia się syndrom „deficytu” opieki dzieci nad starzejącymi się
rodzicami, co zmusza państwo do szukania nowych rozwiązań w tym
zakresie i przesunięcia ważnego wyzwania ze sfery prywatnej w sferę
polityk publicznych.
W debatach równie często jak demograficzne konsekwencje migra-
cji poruszane są także konsekwencje ekonomiczne. W perspektywie
krótkookresowej, z jednej strony, wskazuje się na doraźne rozładowanie
„ciśnienia populacyjnego”, spowodowanego wchodzeniem na rynek
pracy licznych młodych roczników, i w efekcie na obniżenie stopy
bezrobocia, swobodny transfer absolwentów z sektora edukacyjnego
na rynek pracy i ich aktywizację zawodową. Z drugiej zaś strony czę-
sto podnosi się koszty deprecjacji kwalifikacji zawodowych polskich
pracowników i zmarnowanych inwestycji edukacyjnych w związku
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
z podejmowaniem przez nich za granicą pracy poniżej wyuczonych
kwalifikacji. W długim okresie akcentowana jest z kolei możliwość
utraty poważnych zasobów siły roboczej, o ile nie zwiększy się skala
powrotów.
Uwaga badaczy i różnych kręgów społecznych ogniskuje się rów-
nież na wpływie migracji na zarobki w poszczególnych sektorach go-
spodarki oraz na oddziaływaniu zagranicznych transferów ekonomicz-
nych na rozwój gospodarstw domowych, podniesienie poziomu życia
rodzin, społeczności lokalnych, regionów oraz całego kraju. Roczna
kwota pieniędzy przesyłanych do Polski przez migrantów w niewielkim
jednak stopniu przekracza 1 PKB. Mimo stosunkowo dużego napływu
tych środków do rodzin migrantów i niektórych skupisk ludności ich
wpływ na rozwój gospodarczy w Polsce jest ograniczony. W dużym
stopniu wynika to też z przeważnie konsumpcyjnego, a nie inwesty-
cyjnego charakteru ich przeznaczenia. Niemniej analizy regionalne
tych kwestii pokazują, że na niektórych obszarach wpływ pieniędzy
migracyjnych na rozwój w skali mikro oraz w układach regionalnych
może być znaczący. Jakkolwiek zbilansowanie skutków migracji jest
trudne, to właśnie na poziomie regionalnym i lokalnym stwierdza się
także, że negatywne efekty migracji często przeważają nad pozytyw-
nymi, zwłaszcza w perspektywie długoterminowej.
Migracje poakcesyjne silnie oddziałują też na sferę społeczno-
-kulturową, która dotyczy całej gamy zachowań, praktyk, norm i warto-
ści Polaków, tak w kraju, jak i poza jego granicami (np. wpływ diaspory
na rozwiązania formalno-prawne w Polsce). Oddziaływanie w tej sfe-
rze zmienia się na tyle dynamicznie, że jego pełny opis i wyjaśnienie
wymagają ciągłej obserwacji i systematycznych badań, rozpoznawać
bowiem należy nie tylko obiektywne, ale też subiektywne skutki prze-
mieszczeń, które znajdują odzwierciedlenie w doświadczeniach, przeży-
ciach czy powstawaniu nowych wzorów zachowań. Na specjalną uwagę
zasługują zwłaszcza te konsekwencje migracji, które przejawiają się
w sferze życia rodzinnego, intymnego oraz w obszarze konstruowania
nowych wzorów funkcjonowania rodzin ponad granicami. Intensywne
migracje zmieniają obraz względnie homogenicznej polskiej rodziny,
jej formy i treści życia rodzinnego. Wpływają, co już zasygnalizowano,
na pojawienie się fenomenu rodzin transnarodowych i związanych
z tym nowych praktyk rodzinnych. Migracja, zwłaszcza czasowa, stała
się sposobem na życie, w którym okresy „bycia razem” przeplatają
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
15
się ze znacznie dłuższymi okresami „bycia osobno”. Uwidoczniły się
w związku z tym nowe wyzwania łączące się z funkcjonowaniem ta-
kich rodzin, pełnionymi w nich rolami rodzinnymi, organizacją opieki
nad dziećmi i starszymi rodzicami oraz problemami emocjonalnymi
i edukacyjnymi dzieci z rodzin migranckich. Wzrost udziału kobiet
w migracjach zintensyfikował dyskusję na temat rodzin transnaro-
dowych i ról rodzinnych tradycyjnie przypisanych kobietom. Mimo
ogromnego wysiłku, jaki migrujące kobiety wkładają w utrzymanie
ekonomiczne rodziny, zarządzanie nią i kierowanie, sprawowanie opieki
nad członkami rodziny (często „na odległość”), ich migracje zostają
uwikłane w obciążający je dyskurs emocjonalno-normatywny.
W toczących się dyskusjach o konsekwencjach migracji na uwagę
zasługuje zagadnienie wykorzystywania w kraju tzw. kapitału migra-
cyjnego osób powracających. Kapitał ten rozumie się jako kwalifikacje,
umiejętności i kompetencje nabyte przez migrantów za granicą, a na-
stępnie transferowane do Polski i w niej pożytkowane. Warto zaznaczyć,
że oprócz negatywnych ustaleń dotyczących korzystania z bogactwa
doświadczeń migrantów (np. trudności w znalezieniu pracy po powro-
cie do kraju) wskazuje się, iż dzięki transferowi kapitału migracyjnego
wykuwany jest sukces osobisty i zawodowy (np. założenie firmy) lub
pojawiają się korzystne zmiany w praktykach społecznych i kulturo-
wych (np. nieskrępowany kontakt z instytucjami, posługiwanie się
językiem obcym, otwarte relacje z innymi).
Konsekwencje poakcesyjnego odpływu ludności przejawiają się
również silnie w perspektywie lokalnej i regionalnej. Po wstąpieniu
Polski do UE zaszły istotne przekształcenia w przestrzennym wymiarze
tego procesu. Do województw, które charakteryzowały się ugruntowaną
tradycją odpływu migracyjnego i dobrze rozwiniętymi sieciami powią-
zań migracyjnych, dołączyły regiony, gdzie do tej pory wyjazdy za gra-
nicę były stosunkowo rzadkie. Tym samym migracje stały się istotnym
czynnikiem rozwoju w coraz większej liczbie polskich regionów.
Nowego znaczenia nabiera zatem także regionalny kontekst pro-
cesów migracyjnych oraz tworzenie polityki migracyjnej kraju, która
powinna uwzględniać regionalne uwarunkowania tych procesów. Fala
wyjazdów za granicę, będąca konsekwencją wejścia do UE, stała się
kluczowym czynnikiem wpływającym na dynamiczny rozwój polityki
migracyjnej w Polsce. Konieczność dostosowania prawa i systemu
instytucjonalnego do wymogów unijnych, ale przede wszystkim realia,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
czyli masowy odpływ ludności, sprawiły, że politycy oraz przedstawi-
ciele administracji centralnej i regionalnej zainteresowali się proble-
matyką migracji. Świadczą o tym szeroki dyskurs medialny i publiczny
na temat migracji poakcesyjnej i jej konsekwencji oraz silne akcenty
migracyjne w kolejnych kampaniach wyborczych i programach partii
politycznych. Uznanie migracji za znaczący temat w sferze politycznej
nasiliło się jeszcze w okresie recesji gospodarczej w większości krajów
UE i oczekiwanych powrotów migrantów do Polski. Dowodzą tego licz-
ne dokumenty rządowe i specjalny program adresowany do rodaków
za granicą, planujących powrót do ojczyzny. Jedną z pośrednich, ale
bez wątpienia ważnych konsekwencji emigracji Polaków i rosnącego
zapotrzebowania na pracę w określonych sektorach (jak rolnictwo czy
budownictwo) stała się liberalizacja przepisów dotyczących przyjazdu
cudzoziemców i ich funkcjonowania na krajowym rynku pracy.
Niniejsza monografia w pewien sposób nawiązuje do dyskusji
na temat tzw. dylematu akcesyjnego, w której rozważa się, czy migra-
cje poakcesyjne – poprzez odpływ nadwyżki siły roboczej, a następnie
będące ich efektem migracje powrotne – są czynnikiem umożliwiają-
cym modernizację kraju, czy raczej ograniczającym konieczne reformy
na skutek utraty kapitału ludzkiego. Ustalenie tego jest ważne zarówno
z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia, a więc podejmowa-
nia odpowiednich działań w odpowiedzi na powstałe w wyniku odpływu
ludności nowe zjawiska i problemy. Dylemat ten odnieść można do
dwóch konkurencyjnych hipotez, które w syntetyczny sposób opisują
przyczyny i skutki migracji poakcesyjnych.
Pierwszą z nich jest hipoteza „migracji rozgęszczającej”, zgodnie
z którą obecna fala migracji poakcesyjnych daje szanse na korzystne
zmiany w alokacji zasobów pracy w polskiej gospodarce. Dzięki niej ma
się dokonać przemieszczenie ludności z obszarów peryferyjnych, o re-
latywnym niedoborze kapitału finansowego i nadwyżce siły roboczej,
na obszary zasobne w kapitał i wykazujące wysokie zapotrzebowanie
na dodatkowych pracowników. Następująca po emigracji fala migracji
powrotnych będzie się wiązała ze zmianą alokacji siły roboczej w sto-
sunku do okresu sprzed odpływu, tzn. migranci powrócą do kraju, ale
do innych miejsc niż te, z których wyjechali. Będą to obszary cechujące
się dynamicznym rozwojem i pojemnym rynkiem pracy. Należy także
oczekiwać, że powracający będą dysponowali dodatkowymi kompe-
tencjami kulturowymi, a także nabytym w kraju emigracji kapitałem
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
17
fizycznym i społecznym, który wykorzystają z korzyścią dla polskiej
gospodarki. Ostatecznie warunkiem koniecznym do uzyskania efektu
modernizacyjnego w wyniku migracji rozgęszczającej będzie jednak
wprowadzenie korzystnych polityk publicznych, które powinny być
efektywnie realizowane w przestrzeni „uwolnionej” dzięki odpływowi
nadwyżek siły roboczej.
Drugą jest hipoteza „pętli pułapki migracyjnej”, zgodnie z którą
młodzi emigranci, nie mogąc realizować swoich aspiracji zawodowych
i społecznych w kraju, niejako zostali zmuszeni do wyjazdu zarobko-
wego za granicę. Jednak za granicą nierzadko również mają problem ze
zdobyciem pracy odpowiadającej ich kwalifikacjom, dobrze opłacanej
i w pełni satysfakcjonującej. W związku z tym często decydują się na
migrację powrotną, szczególnie w okresie dekoniunktury gospodarczej
w krajach, do których uprzednio wyemigrowali. Niemniej wykony wanie
w czasie długiego pobytu za granicą pracy poniżej kwalifikacji lub
niezwiązanej z posiadanym wykształceniem sprawia, że mają kłopoty
z powtórną integracją na krajowym rynku pracy. Co za tym idzie,
część powracających do kraju młodych Polaków nie widzi dla siebie
perspektyw rozwoju i ponownie wyjeżdża lub zamierza wyjechać. Tym
samym osoby te znajdują się w swoistej „pętli pułapki migracyjnej”
– bez szans na satysfakcjonującą pracę w kraju są skazane na pracę
poniżej kwalifikacji za granicą.
Ukazanie różnorodności i złożoności konsekwencji najnowszych mi-
gracji Polaków dla społeczeństwa było celem przyświecającym pracom
nad raportem Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk.
Adresatami tego dokumentu były instytucje i organizacje, które w spo-
sób aktywny i innowacyjny mogą wpływać na ograniczanie negatywnych
skutków migracji i powiększanie płynących z nich korzyści, rozwiązy-
wanie problemów wynikających z dużej skali migracji oraz konstruowa-
nie polityki odpowiadającej potrzebom kraju i aspiracjom życiowym
Polaków. Raport zatytułowany Społeczne skutki poakcesyjnych migra-
cji ludności Polski, ogłoszony w czerwcu 2014 roku, został opracowany
przez grono wybitnych polskich znawców problematyki migracyjnej,
a jego podłożem były szczegółowe ekspertyzy, których pokłosiem
jest większość rozdziałów zamieszczonych w niniejszej publikacji.
Monografia ta jest zbiorem tekstów, których autorzy odnoszą się do
wiodącego tematu, czyli wpływu fali migracji Polaków po 2004 roku
na polskie państwo i społeczeństwo, z perspektywy różnych dyscyplin
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
naukowych. W szczególności celem nadrzędnym stawianym sobie przez
autorów jest identyfikacja wielowymiarowych skutków poakcesyjnych
migracji zagranicznych, w tym konsekwencji demograficznych, eko-
nomicznych, społecznych i kulturowych, które można obserwować na
poziomie krajowym, regionalnym oraz lokalnym.
W tekście otwierającym monografię Izabela Grabowska dokonuje
przeglądu stanu wiedzy w Polsce w zakresie współczesnych migracji
zagranicznych, ze szczególnym uwzględnieniem badań migracji po-
akcesyjnych. Autorka najpierw zakreśla obszar dotychczas podejmo-
wanych badań i studiów migracyjnych, a następnie przedstawia stan
wiedzy o badaniach nad migracjami w Polsce, odnosząc się także do
analiz europejskich i globalnych. W tekście zwraca także uwagę na
wyzwania stojące przed badaniami migracyjnymi w Polsce i szanse
ich powodzenia w relacji do bieżących dyskursów naukowych.
Marta Anacka i Marek Okólski w tekście Migracja z Polski po
akcesji do Unii Europejskiej analizują zróżnicowane uwarunkowania
migracji w okresie poakcesyjnym w kontekście określonych przemian
politycznych, instytucjonalnych, zjawisk w sferach społecznej i eko-
nomicznej. Dane dotyczące skali migracji z Polski autorzy oparli na
wynikach spisów powszechnych ludności (z 2002 i 2011 roku), Badań
Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), szacunkach Głównego
Urzędu Statystycznego oraz podstawowych źródłach pochodzących
z krajów docelowych. Autorzy zwracają ponadto uwagę na fundamen-
talną zmianę, jaka w okresie poakcesyjnym dokonała się w geografii
polskich migracji – w odniesieniu zarówno do krajów docelowych, jak
i regionów pochodzenia emigrantów w Polsce. Charakteryzują rów-
nież formy migracji Polaków, wskazując na dominujący zarobkowy
charakter migracji oraz na coraz powszechniejsze migracje w celu
łączenia rodzin i – dużo rzadsze – migracje edukacyjne. Wskazują też
na znaczącą zmianę struktury migracji w okresie poakcesyjnym pod
względem płci, wykształcenia, miejsca pochodzenia oraz wieku.
Pytanie, które zadawali sobie badacze migracji w Polsce od po-
czątku pojawienia się poakcesyjnej fali wyjazdów, dotyczyło trwałości
emigracji po 2004 roku, w tym możliwości i czynników warunkujących
migracje powrotne. Pytanie to stało się niezwykle aktualne w trakcie
ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego, który przyczynił się do
decyzji wielu rodaków o zakończeniu pobytu za granicą i powrocie do
ojczyzny. Fenomen migracji powrotnych Polaków w ostatnich latach
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
19
analizują w rozdziale poświęconym temu zjawisku Marta Anacka
i Agnieszka Fihel. Przedstawiają one szacunki skali powrotów po 2004
roku, opracowane na podstawie polskich i europejskich danych sta-
tystycznych, jak również społeczno-demograficzną charakterystykę
populacji powracających, w tym główne kraje pobytu i motywy decy-
zji o powrocie. W podsumowaniu swoich analiz autorki wskazują na
niejednoznaczne saldo korzyści i kosztów związanych z migracjami
powrotnymi. Masowa skala powrotów łączyłaby się z jednej strony
z problemem reintegracji dużej liczby nowych pracowników na polskim
rynku pracy, z drugiej zaś – z pozytywnym wpływem na niekorzyst-
ne zmiany w strukturze demograficznej populacji Polski, związane
ze starzeniem się społeczeństwa.
W tekście Demograficzne konsekwencje emigracji poakcesyjnej
Agnieszka Fihel i Brygida Solga rozpatrują zmianę stanu i struktury
ludności Polski, jaka dokonała się pod wpływem migracji zagranicz-
nych, a następnie analizują zmniejszenie się strumienia urodzeń oraz
intensyfikację procesu starzenia się populacji. Za źródła informacji
posłużyły autorkom wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności
i Mieszkań 2011 oraz rejestr ludności PESEL, a także dane pocho-
dzące z krajów docelowych polskiej emigracji. W analizie skutków
demograficznych ujawniających się na poziomie regionalnym autorki
zwracają uwagę na sytuację w województwie opolskim, które charakte-
ryzuje się największym stosunkiem emigrantów do zamieszkałej w nim
obecnie ludności.
Ekonomiczne skutki migracji przedstawiają Jan Brzozowski, Ro-
muald Jończy i Paweł Kaczmarczyk. Analizują oni wpływ mobilności
Polaków na krajowy rynek pracy w perspektywach krótko-, średnio-
i długookresowej. Podejmują temat selektywnego odpływu kapitału
ludzkiego, w szczególności migracji osób z wyższym wykształceniem
oraz specjalistów medycznych, a także zagadnienia brain drain i brain
waste w aspekcie emigracji i pozostania w kraju. Kolejnym obszarem
konsekwencji ekonomicznych migracji poakcesyjnych, na który zwra-
cają uwagę autorzy, jest wielkość transferu środków dewizowych do
kraju oraz ich oddziaływanie na gospodarkę kraju i polskie regiony,
a także wpływ migracji na sferę fiskalną i ubezpieczeniową.
Łukasz Krzyżowski, Krystyna Slany i Magdalena Ślusarczyk sku-
piają się na wątku, który od zapoczątkowania emigracji poakcesyjnej
wzbudzał wiele dyskusji tak wśród badaczy migracji, jak i w mediach,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
mianowicie na wpływie współczesnych migracji na przemiany więzi
społecznych, relacji w rodzinie i relacji międzygeneracyjnych. Autorzy
identyfikują i analizują wpływ wyjazdów za granicę na dezintegrację
rodziny (rozwody) i zmiany relacji opiekuńczych, w szczególności tych,
które dotyczą opieki nad dziećmi. Zadania te przejmują coraz częściej
dziadkowie zastępujący nieobecnych w kraju rodziców. Pojawiają się
także nowe zjawiska, takie jak rodzina transnarodowa, funkcjonująca
na co dzień ponad granicami państwowymi ze względu na czasową
lub stałą emigrację jednego lub kilku członków rodziny, czy związki
i małżeństwa mieszane z udziałem polskich migrantek i migrantów,
które stają się coraz powszechniejszym modelem społecznych relacji.
Autorzy zwracają także uwagę na zmiany w definiowaniu podstawo-
wych pojęć, m.in. macierzyństwa czy rodziny, jakie zaszły w związku
z masowymi procesami migracyjnymi i wielokulturowością. W tekście
tym nie tylko podjęto ważny temat, ale również dokonano analizy da-
nych statystycznych oraz wyników aktualnych badań (także własnych)
oraz przyjrzano się wpływowi migracji na relacje społeczne z wielu
perspektyw, w tym migrantki-matki czy dziecka, które często są po-
mijane w badaniach procesów migracyjnych.
Innym tematem, także dosyć rzadko eksplorowanym w badaniach
dotyczących polskich migrantów, jest związek między migracjami
a transferem jawnych i ukrytych komponentów kapitału ludzkiego.
Izabela Grabowska i Ewa Jaźwińska stawiają w swoim tekście pyta-
nie, jak wyjazd za granicę wpływa na pozyskiwanie, rozwój i transfer
tych komponentów kapitału ludzkiego, które same autorki określają
jako „ukryte, podskórne, nieobserwowalne, nieoczywiste”. Wskazują,
że pozyskanie „miękkiego” kapitału ludzkiego podczas pobytu i pracy
za granicą (czyli praktycznych umiejętności, takich jak łatwość komu-
nikacji, elastyczność i etyka pracy) jest kluczowe w przypadku polskich
migrantów poakcesyjnych, zwłaszcza z uwagi na fakt, że wielu z nich
pracuje poniżej swoich kwalifikacji formalnych. Czerpiąc z literatury
oraz bazując na własnych badaniach, autorki analizują różne kompo-
nenty kapitału ludzkiego, nabywane przez migrantów w trakcie pobytu
za granicą i transferowane między krajem wysyłającym a przyjmu-
jącym. Rozważają także możliwy wpływ nabytego kapitału ludzkiego
na dalszą karierę zawodową po powrocie do Polski.
Jednym z częstych powodów migracji Polaków, jako nowych oby-
wateli UE, stało się podjęcie studiów na zagranicznych uczelniach.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
21
Po 2004 roku nastąpił dynamiczny wzrost liczby polskich studentów na
uczelniach państw członkowskich. Najwięcej Polaków studiuje obecnie
w Wielkiej Brytanii, Niemczech i we Francji. Temat wyjazdów eduka-
cyjnych Polaków w kontekście europeizacji systemu edukacji wyższej
podejmuje Katarzyna Andrejuk, skupiając uwagę na procesie oddolnej
europeizacji (nabywania europejskiej tożsamości przez migrujących)
oraz selektywności mobilnych studentów. W tekście zatytułowanym
Wychowywanie Europejczyków? Migracje edukacyjne Polaków do
Wielkiej Brytanii w kontekście mobilności międzynarodowej studen-
tów z Polski po 2004 roku, opierając się na dostępnych danych oraz
wynikach własnych badań prowadzonych wśród polskich studentów
w Londynie, autorka wskazuje na ograniczony zasięg europeizacji, tak
w wymiarze przestrzennym (migrujący studenci skupiają się głównie
w wielkich metropoliach), jak i podmiotowym (migrujący studenci
rekrutują się najczęściej z mobilnych rodzin, mają duże kompetencje
językowe i wcześniejsze doświadczenia z wielokulturowością).
Krystian Heffner i Brygida Solga w tekście zatytułowanym Zmie-
niająca się rola migracji zagranicznych w rozwoju regionów w Pol-
sce wskazują na istotne przekształcenia w przestrzennym wymiarze
migracji w okresie poakcesyjnym. Zwracają uwagę na wyzwania stojące
zarówno przed regionami o ugruntowanej tradycji odpływu migracyj-
nego i z dobrze rozwiniętymi sieciami powiązań migracyjnych, jak
i przed tymi, które z masowymi migracjami zetknęły się dopiero po
2004 roku. Autorzy skupiają uwagę na regionalnym kontekście proce-
sów migracyjnych oraz postulują rozwijanie takiej polityki migracyjnej,
jaka uwzględniać będzie regionalne uwarunkowanych tych procesów.
Kolejne trzy rozdziały monografii to studia przypadków, które odno-
szą się do regionów charakterystycznych z punktu widzenia procesów
migracyjnych w Polsce. Tę część otwiera tekst poświęcony ekono-
miczno-społecznym skutkom współczesnych migracji na przykładzie
Śląska Opolskiego, autorstwa Romualda Jończego, Roberta Rauziń-
skiego i Diany Rokity-Poskart. Autorzy przedstawiają w nim przebieg
procesów migracji zagranicznych w tym regionie, zwracając uwagę na
etniczny charakter migracji, silne tradycje wyjazdów zagranicznych
oraz istotne zmiany strukturalne emigracji po 2004 roku. Określają
skalę migracji stałej i czasowej w okresie przed- i poakcesyjnym oraz
szeroko analizują konsekwencje emigracji zarobkowej z województwa
opolskiego. W tym ostatnim obszarze zwracają uwagę na skutki
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
ekonomiczne oraz oddziaływanie migracji na regionalny rynek pracy,
konsekwencje natury demograficznej oraz określone zmiany społeczne
i kulturowe.
Temat społecznych skutków migracji dla Podlasia podejmuje
Sylwia Urbańska w rozdziale poświęconym wschodniemu regionowi
Polski. Z jednej strony jest on jednym z najsłabiej rozwiniętych regio-
nów w kraju, z drugiej zaś – ma bardzo długą tradycję emigracyjną.
Podlasie cechuje się zatem trudną sytuacją ekonomiczną i jednocze-
śnie obecnością silnie rozwiniętych sieci migracyjnych, co skłania
mieszkańców tego regionu do inicjacji lub kontynuowania procesów
migracyjnych. Autorka zwraca uwagę, że do wyjazdów tradycyjnych
(wpisanych od dawna w historię Podlasia) dołączył nowy typ migracji,
mianowicie wyjazdy młodszego pokolenia, zwłaszcza kobiet. Przez
nowych migrantów wyjazdy za granicę są postrzegane dwojako – jako
konieczność, ale i szansa. Generalnie, mimo zdobytego wykształcenia
osoby młode uważają, że mają nikłą szansę na zdobycie pracy w Polsce,
i decydują się na wyjazd za granicę. W przypadku kobiet migracja od-
grywa także rolę emancypacyjną, umożliwiając wyrwanie się z często
patriarchalnych i konserwatywnych społeczności.
Kolejny region migracyjny analizuje Jan Brzozowski w tekście
Skutki regionalne i lokalne migracji – przypadek Małopolski. Autor
ukazuje w nim skalę migracji poakcesyjnych z tego regionu, kierunki
wyjazdów oraz skład strumienia emigracyjnego. Szczególną uwagę
poświęca migracjom powrotnym oraz problematyce wpływu migracji
zagranicznych i reemigracji na rozwój regionalny w obszarze rynku
pracy, przedsiębiorczości migrantów i zmian społecznych oraz kultu-
rowych, które dokonują się pod wpływem mobilności zagranicznej.
W tym rozdziale punktem wyjścia rozważań na temat skutków emigra-
cji poakcesyjnej w województwie małopolskim są hipotezy „migracji
rozgęszczającej i „pętli pułapki migracyjnej”.
Analiza społecznych skutków poakcesyjnej fali migracji, skupiona
przede wszystkim na konsekwencjach masowych wyjazdów dla polskie-
go państwa i społeczeństwa oraz dla samych migrantów, pozostałaby
niepełna bez uwzględnienia w niej wpływu na polską diasporę, czyli
wielogeneracyjną populację Polaków osiadłych poza granicami ojczy-
zny. Temat ten podjął Michał P. Garapich, który jako członek polskiej
diaspory w Wielkiej Brytanii naocznie obserwuje zmiany zachodzące
w niej pod wpływem napływu rzesz nowych migrantów po 2004 roku.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Społeczne skutki emigracji Polaków po 2004 roku – rozważania wstępne
23
W tekście zatytułowanym Wpływ poakcesyjnych migracji na polską
diasporę – zarys problematyki autor zwraca uwagę na niezwykłą zło-
żoność i kontekstualność zjawiska diaspory i jej tożsamości, a także
na problemy pojawiające się w analizie wzajemnych relacji między
grupami polskich migrantów pochodzących z różnych fal migracyjnych.
Podejmuje również próbę przedstawienia wpływu migracji poakcesyj-
nych na formalne instytucje polonijne, przestrzeń publiczną i system
reprezentacji na przykładzie trzech krajów: Wielkiej Brytanii, Niemiec
i Włoch. Wcześniej istniała już w nich zorganizowana i liczna polska
diaspora, lecz w ostatnim dziesięcioleciu stały się one celem masowego
napływu polskich migrantów.
Monografię zamyka rozdział, w którym przedstawiono analizę
polityki migracyjnej Polski wobec najnowszej emigracji Polaków po
2004 roku. Henryk Chałupczak, Grażyna Firlit-Fesnak, Magdalena
Lesińska i Brygida Solga zwracają uwagę, że wejście Polski do UE
nie tylko przyniosło masową falę wyjazdów, ale także okazało się ka-
mieniem milowym w rozwoju polityki migracyjnej i przyczyniło się
do wypracowania założeń doktrynalnych, struktury instytucjonalnej
oraz praktycznych działań. Polityka migracyjna po 2004 roku była
adresowana do obywateli polskich – zarówno migrantów potencjalnych
(rozważających wyjazd z kraju), jak i realnych (już przebywających za
granicą). Przedmiotem szczegółowych rozważań autorów są działania
państwa podjęte wobec migracji powrotnych na poziomie centralnym
i regionalnym, polityka społeczna oraz wzajemne powiązania między
polityką społeczną, jako dziedziną polityki publicznej, a procesami
migracyjnymi. Autorzy formułują wniosek, że choć działania państwa
wobec migracji poakcesyjnej miały charakter reaktywny (były opraco-
wywane w odpowiedzi na zachodzące procesy), to jednak ich skalę oraz
treść należy ocenić pozytywnie w świetle ograniczonych możliwości
wpływania przez państwo na przebieg procesów migracyjnych wła-
snych obywateli, którzy korzystają ze swobody przepływu osób między
państwami członkowskimi UE.
Z oczywistych względów monografia ta nie wyczerpuje całego
bogactwa wątków i zagadnień związanych ze społecznymi skutkami
migracji poakcesyjnych. Nie uwzględniono w niej zjawiska napływu
cudzoziemców do Polski. Mając pełną świadomość istnienia wza-
jemnego powiązania i oddziaływania na siebie emigracji i imigra-
cji, doszliśmy do wniosku, że niniejsza publikacja powinna dotyczyć
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Magdalena Lesińska, Marek Okólski, Krystyna Slany, Brygida Solga
przede wszystkim konsekwencji odpływu z Polski, ponieważ wpro-
wadzenie tematu napływu cudzoziemców mogłoby zmienić akcenty
prezentowanych w niej analiz i utrudnić osiągnięcie zamierzonego
celu. Imigracja jest wielowymiarowym i złożonym zjawiskiem, co
w tym miejscu skazałoby nas na – siłą rzeczy – pobieżną analizę, która
nie oddałaby jego istoty. Ze względu na niedostateczny stan wiedzy
nie omówiono także niezwykle ważnego problemu zdrowia migrantów.
Wśród tematów, które nie znalazły się w niniejszej monografii, nale-
ży także wymienić rolę Kościoła w migracji, rozwój duszpasterstwa
migracyjnego oraz przemiany w praktykach religijnych w kontekście
migracji poakcesyjnej.
Mimo upływu pierwszych 10 lat członkostwa Polski w strukturach
UE migracje nadal wydają się Polakom atrakcyjne. Jednak u progu
kolejnej dekady być może nie powinno się już określać tych wędrówek
mianem „migracji poakcesyjnych”, ale po prostu trzeba je nazwać
europejską mobilnością? Jest to w końcu naturalny proces społeczny,
w którym Polska i Polacy uczestniczą od zawsze, czerpiąc z niego
określone korzyści i ponosząc pewne straty.
Mamy nadzieję, iż przygotowana książka, dzięki wysiłkowi i wspar-
ciu tak wielu badaczek i badaczy zajmujących się interesującą nas
problematyką, będzie pomocna w nauczaniu demografii, ekonomii,
socjologii, a także w prowadzeniu poszczególnych segmentów zajęć
dydaktycznych w szeroko pojętych naukach humanistycznych, społecz-
nych i ekonomicznych. Książka może stać się także swoistym drogo-
wskazem, pomagającym w tworzeniu polityk publicznych, m.in. polityki
migracyjnej, w społeczeństwie demokratycznym i obywatelskim.
Ufamy, że oddajemy w ręce Czytelników publikację aktualną, cie-
kawą i ważną, która przyczyni się do zdobycia nowej wiedzy o współ-
czesnych procesach migracyjnych bądź do uzupełnienia wiedzy już
posiadanej oraz będzie stanowić inspirację w dążeniu do lepszego ich
zrozumienia.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Izabela Grabowska
Stan wiedzy w Polsce w zakresie
współczesnych migracji zagranicznych,
ze szczególnym uwzględnieniem badań
migracji poakcesyjnych
1. Wprowadzenie
Dziesięć lat po rozszerzeniu Unii Europejskiej (UE) o Polskę i inne
kraje Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) można podtrzymać tezę
Mirjany Morokvasic (2004) o „zakorzenieniu w mobilności” (settled in
mobility), zwłaszcza społeczeństwa polskiego, co sugeruje, że mobil-
ność stała się immanentną cechą społeczną, którą interesują się przed-
stawiciele wielu dyscyplin naukowych. Stephen Castles, Hein de Haas
i Mark J. Miller w piątej edycji Age of Migration (2013) pokazują, że mi-
gracje czasowe i cyrkulacyjne w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku
osiągnęły punkt kulminacyjny i stały się bardziej płynne, mniej okre-
ślone ze względu na nieograniczoność czasu pobytu w wielu miejscach
docelowych. Nie da się ukryć, że począwszy od 2000 roku, problematy-
ka migracji w obrębie różnych dyscyplin1 przeżywa swoisty boom ba-
dawczy (parafrazując Stevena Vertoveca 20072). Można nawet mówić,
że tak silna obecność kwestii migracyjnych lokuje ten obszar studiów
pomiędzy dyscyplinami (interdyscyplinarność/transdyscyplinarność),
tworząc studia migracyjne, których wartością jest przyglądanie się pro-
blemom badawczym per se, a nie przez teoretyczne i metodologiczne
okulary danej dyscypliny. W ostatniej dekadzie za przykład takiego po-
dejścia należy uznać powstanie międzynarodowych, interdyscyplinar-
nych sieci badań migracyjnych, np. największej z nich: IMISCOE RN
1 Dzisiaj mówi się o socjologii migracji, antropologii migracji, ekonomii
migracji itd.
2 Vertovec (2007) w swoim tekście odnosi się do boomu w antropologii migracji.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
Izabela Grabowska
(Integration, Migration and Social Cohesion Research Network)3,
ale także Metropolis, Migration Information Source, European Migra-
tion Network, European Urban Knowledge Network, Migration Policy
Group. Do tej listy można również dodać raportowanie w ramach sieci
SOPEMI-OECD, które jest najstarszą formą integracji międzynarodo-
wych ekspertów migracyjnych różnych dyscyplin, powstałą w XX wieku.
Przykładami boomu badań migracyjnych w obrębie określonych
dyscyplin są komitety badań migracyjnych w międzynarodowych
towarzystwach naukowych, takich jak European Sociological Association,
International Sociological Association, International Anthropological
Association. Pokazuje to wzrost znaczenia badań nad migracjami –
głównie w Europie, ale także na świecie.
Celem tego rozdziału jest refleksja i przegląd stanu badań migra-
cyjnych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem okresu po wejściu
Polski do UE w maju 2004 roku, w kontekście badań nad migracjami
prowadzonych w Europie i na świecie. Rozdział składa się z czterech
integralnie ze sobą powiązanych części. Pierwsza to wprowadzenie,
w którym zakreślony został obszar badań i studiów migracyjnych,
druga to przegląd stanu wiedzy w zakresie badań migracyjnych
i integracyjnych w Europie i na świecie, trzecia to przegląd stanu
wiedzy na temat badań nad migracjami w Polsce, zwłaszcza w okre-
sie poakcesyjnym, na tle badań europejskich i globalnych. Ostatnia
część jest poświęcona wyzwaniom i szansom badań migracyjnych
w Polsce w relacji do bieżących dyskursów naukowych: (1) w sferze
„poza etnicz nymi okularami” (w roli paradygmatu metodologicznego);
(2) „społeczeństwa postmigracyjnego” (w roli paradygmatu koncepcyjno-
-teoretycznego); oraz (3) realizowania badań migracyjnych na potrzeby
„polityk opartych na wiedzy” (evidence based policy).
2. Stan wiedzy w zakresie badań migracyjnych
i integracyjnych w Europie i na świecie
W tej części rozdziału uwzględnionych zostanie kilka najważniej-
szych przeglądów badań migracyjnych: (1) Thomasa Faista, Towards
3 Jeśli chodzi o polskie ośrodki badań migracyjnych, to Ośrodek Badań nad
Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego należy do IMISCOE RN od 2007 roku.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Stan wiedzy w Polsce w zakresie współczesnych migracji...
27
a Political Sociology of Transnationalisation. The State of the Art in
Migration Research (2004); (2) Peggy Levitt, Transnational Migra-
tion. Taking Stock and Future Directions (2001); (3) Rinusa Penninxa
i współautorów (2008), Migration and Integration in Europe. The State
of Research; (4) przygotowane w 2007 roku dla OECD opracowanie:
Gaining from Migration. Towards a New Mobility System (Dayton-
Johnson i in. 2007). Same tytuły tych przeglądów badań poświęconych
migracjom sugerują co najmniej trzy perspektywy: perspektywę kraju
przyjmującego, perspektywę ponadnarodową Unii Europejskiej oraz
perspektywę transnarodową. Warto też zauważyć, że w światowym
przeglądzie badań migracyjnych jest niedobór analiz uwzględniających
perspektywę krajów wysyłających. W Europie taką próbę podjęli w tym
samym czasie uczeni z Albanii (Vulnettari 2007) i Polski (Kicinger,
Weinar 2007)4.
Problematyka obecności migrantów w społeczeństwach przyjmu-
jących i zmiany w ich postrzeganiu – jako nie tylko pracowników, ale
też aktywnych uczestników życia społecznego: miast, sąsiedztw, szkół,
miejsc użyteczności publicznej itd. – oraz intensywność transnaro-
dowych kontaktów migrantów dominują we współczesnych studiach
migracyjnych, jeśli ujmie się je globalnie.
Levitt (2001) i Faist (2004) pokazują rosnące znaczenie badań
nad przestrzenią transnarodową w różnych częściach świata: Levitt
w przypadku migracji do USA, Faist w przypadku migracji europej-
skich, które wpisują się w szerszą perspektywę badań nad procesami
globalizacyjnymi. Oboje mówią, że od lat 90. XX wieku nastąpiło prze-
sunięcie paradygmatu w badaniach migracyjnych – od paradygmatu
skoncentrowanego na jednej z perspektyw: państwa przyjmującego,
w mniejszym stopniu państwa wysyłającego, do koncentracji na prze-
strzeni pomiędzy nimi. Sugeruje to także zmianę podejścia do badań
nad migracjami powrotnymi, które również stają się płynne, zawie-
Pobierz darmowy fragment (pdf)