Darmowy fragment publikacji:
Ligia Tuszyƒska
DIAGNOZA STANU EDUKACJI ÂRODOWISKOWEJ
SPO¸ECZNOÂCI LOKALNYCH
w w y b r a n y c h r e g i o n a c h P o l s k i
EDU ok 01 2/18/08 10:20 AM Page 1
Publikacja prezentuje wyniki badaƒ stanu ÊwiadomoÊci ekologicznej
spo∏eczeƒstwa polskiego w Êwietle prawa ochrony Êrodowiska i polityki
ekologicznej paƒstwa. Przedstawia efekty wspó∏pracy szkó∏ i samorzàdów
w dziedzinie edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych na tle
strategii zrównowa˝onego rozwoju. Celem pracy jest wskazanie
rozwiàzaƒ metodycznych pomocnych w kszta∏towaniu poglàdów
i postaw przyjaznych Êrodowisku wÊród spo∏eczeƒstwa polskiego.
W publikacji wykorzystano wieloletnie doÊwiadczenia zebrane w czasie
prowadzenia licznych projektów edukacyjnych ze studentami biologii
oraz ochrony Êrodowiska, a tak˝e podczas ogólnopolskich konferencji
dla nauczycieli i samorzàdowców. Projekty edukacji Êrodowiskowej
spo∏ecznoÊci lokalnych realizowane by∏y na Wydziale Biologii
Uniwersytetu Warszawskiego oraz w oÊrodkach edukacji ekologicznej
na terenie ca∏ego kraju.
Dr Ligia Tuszyƒska
jest dydaktykiem biologii
i ochrony Êrodowiska na
Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi
wyk∏ady w Podyplomowych Studiach dla nauczycieli.
Koordynuje projekty zwiàzane z edukacjà Êrodowiskowà
spo∏ecznoÊci lokalnych. Organizuje warsztaty ekologiczne dla
nauczycieli, studentów i uczniów w ró˝nych regionach Polski. Ligia Tuszyƒska
jest autorem podr´czników m.in. Metodyka nauczania biologii (2003), Edukacja
ekologiczna dla nauczycieli i studentów (2006) oraz wielu publikacji naukowych
zwiàzanych z ekologià i ochronà Êrodowiska. Kierowa∏a projektem w programie
NFOÂiGW w zakresie opracowania Êrodków dydaktycznych do edukacji
ekologicznej m∏odzie˝y. By∏a organizatorem ogólnopolskich konferencji:
„Edukacja Êrodowiskowa spo∏ecznoÊci lokalnych w Polsce i innych krajach Unii
Europejskiej”, „Edukacja Êrodowiskowa spo∏ecznoÊci lokalnych w spó∏dzielniach
mieszkaniowych i placówkach oÊwiatowych” oraz „Edukacja Êrodowiskowa
spo∏eczeƒstwa wyzwaniem dla nauczycieli i samorzàdowców”.
Ligia Tuszyƒska jest cz∏onkiem Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego, pracuje
w Sekcji Dydaktyki Biologii i Ochrony Ârodowiska.
L
i
g
i
a
T
u
s
z
y
ƒ
s
k
a
D
I
A
G
N
O
Z
A
S
T
A
N
U
E
D
U
K
A
C
J
I
Â
R
O
D
O
W
I
S
K
O
W
E
J
S
P
O
¸
E
C
Z
N
O
Â
C
I
L
O
K
A
L
N
Y
C
H
Cena 32 z∏
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
EDU st 2/18/08 10:16 AM Page 1
Ligia Tuszyƒska
DIAGNOZA STANU
EDUKACJI ÂRODOWISKOWEJ
SPO¸ECZNOÂCI LOKALNYCH
w w y b r a n y c h r e g i o n a c h P o l s k i
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 2
Recenzenci
Prof. dr hab. Krystyna Borecka
Prof. dr hab. Wies∏aw Stawiƒski
Projekt ok∏adki
Wojciech Markiewicz
Ilustracja na ok∏adce
Henri Rousseau, L’Octroi
Redakcja
Jadwiga Dreger
Sk∏ad i ∏amanie
Julia Adamska
Praca naukowa finansowana ze Êrodków bud˝etowych na nauk´
w latach 2005–2008 jako projekt badawczy
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2008
ISBN 978-83-235-0287-6
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Âwiat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dzia∏ Handlowy tel. (0 48 22) 55 31 333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Ksi´garnia Internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 3
Spis treÊci
Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Polityka ekologiczna paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2. Aktualne za∏o˝enia polityki ekologicznej paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2. Diagnoza stanu Êrodowiska w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.1. Uwagi wst´pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2. JakoÊç wód powierzchniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.3. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i ich êród∏a . . . . . . . . . . . . . . 30
2.4. Wp∏yw gospodarki odpadami na stan Êrodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.5. Inne przyczyny degradacji Êrodowiska przyrodniczego . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3. Struktura systemu poj´ç i stan wiedzy w zakresie tytu∏owej
tematyki badaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1. Zakresy znaczeniowe podstawowych terminów i poj´ç . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.2. ÂwiadomoÊç ekologiczna spo∏eczeƒstwa w badaniach
nad zrównowa˝onym rozwojem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4. Geneza ochrony przyrody i edukacji Êrodowiskowej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . 76
4.1. Wa˝niejsze uwarunkowania historyczne rozwoju ochrony przyrody . . . . . . 76
4.2. Poczàtki dzia∏alnoÊci badawczej i edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.3. Europejska Sieç „Natura 2000” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5. Za∏o˝enia metodologiczne i realizacyjne projektu badawczego . . . . . . . . . . . . . 95
6. Bierna i czynna ochrona Êrodowiska w ÊwiadomoÊci obywateli
spo∏ecznoÊci lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.1. Uwagi wst´pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.2. Samoocena badanych w zakresie poziomu ich wiedzy ekologiczno-
-Êrodowiskowej i zainteresowanie ochronà Êrodowiska przyrodniczego . . . 102
6.3. Poglàdy spo∏eczne na dzia∏alnoÊç samorzàdów lokalnych
w zakresie edukacji Êrodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.4. AktywnoÊç spo∏ecznoÊci lokalnych w dzia∏aniach Êrodowiskowych . . . . . 111
7. Edukacja ekologiczna w programach urz´dów wybranych
gmin polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
7.1. Program edukacji ekologicznej dla miasta sto∏ecznego Warszawy . . . . . . . 117
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 4
4 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
7.2. Edukacja ekologiczna w programach ochrony Êrodowiska
wybranych gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.3. Ocena poziomu ÊwiadomoÊci Êrodowiskowej spo∏eczeƒstwa
na podstawie wywiadów przeprowadzonych w wybranych
gminach trzech regionów Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
7.3.1. Województwo mazowieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
7.3.2. Województwo podkarpackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
7.3.3. Region pomorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
7.4. Procedury konstruowania programu edukacji ekologicznej
dla spo∏ecznoÊci lokalnej
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
8. Edukacja ekologiczna w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
8.1. Za∏o˝enia programowe i sposoby ich realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
8.2. Edukacja Êrodowiskowa w norweskich i niemieckich
programach szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
8.3. Przygotowanie nauczycieli do prowadzenia edukacji Êrodowiskowej . . . . 146
8.4. Metody aktywizujàce w edukacji ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
9. Projekt jako strategia edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych . . . . . . 156
9.1. Szko∏a – partner urz´du gminy w dzia∏aniach edukacyjnych
na rzecz Êrodowiska przyrodniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
9.2. Realizacja przyk∏adowych projektów edukacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . 164
10. G∏ówne uwarunkowania realizacyjne edukacji Êrodowiskowej
spo∏ecznoÊci lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
10.1. Uwarunkowania strategiczne edukacji Êrodowiskowej w Polsce . . . . . . . . 174
10.2. Udzia∏ spo∏ecznoÊci lokalnych w Dekadzie Edukacji
dla Zrównowa˝onego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Dokumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Strony internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Za∏àczniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Ankieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Wywiad kwestionariuszowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
List of Figures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
List of Tables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
List of Photographs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 5
Table of Contents
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Poland’s Ecological Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1. Historical Outline . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2. The Current Basis of Poland’s Ecological Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2. An Analysis of the State of Poland’s Environment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.1. Introductory Remarks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2. Surface Water Quality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.3. Atmospheric Air Pollution and its Sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.4. The Influence of Waste Management on the State of the Environment . . . 34
2.5. Other Causes of Environmental Deterioration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3. The Conceptual Framework Used in this Field of Research
and the Current State of Knowledge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1. Semantic Ranges of Basic Terms and Concepts
3.2. The Ecological Consciousness of Polish Society in Studies
on Sustainable Development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4. The Origins of Nature Conservation and Environmental
Education in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4.1. Key Historical Influences on the Development of Nature Conservation . . 76
4.2. The Beginnings of Research and Educational Activity . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.3. “Natura 2000” European Network . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5. Methodological and Practical Principles Underlying this Study . . . . . . . . . . . . 95
6. Passive and Active Environmental Protection in the Consciousness
of the Members of Local Communities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.1. Introductory Remarks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.2. How Respondents Assessed their Level of Knowledge concerning
the Environment and Ecology and their Level of Interest
in Environmental Protection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.3. Community Opinions concerning the Activities of Local
Government in relation to Environmental Education . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.4. The Level of Involvement of Local Communities
in Environmental Activities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 6
6 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
7. Education in the Programs of Selected Polish Administrative Districts . . . . . 117
7.1. Warsaw’s Ecological Education Program . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
7.2. Ecological Education in the Environmental Protection Programs
of Selected Administrative Districts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.3. An Evaluation of the Level of Environmental Awareness in Poland
on the Basis of Surveys Conducted in Selected Districts . . . . . . . . . . . . . 123
7.3.1. Mazowieckie Voivodship . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
7.3.2. Podkarpackie Voivodship . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
7.3.3. Pomorskie Region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
7.4. Procedures for Developing an Ecological Education Program
for Local Communities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
8. Ecological Education in Schools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
8.1. Theoretical Basis and Methods of Implementation . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
8.2. Environmental Education in the Programs of Norwegian
and German Schools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
8.3. The Training of Teachers to Conduct Environmental Education . . . . . . 146
8.4. Motivational Methods in Ecological Education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
9. Projects as a Strategy for Environmental Education
in Local Communities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
9.1. The School as a Partner for Local Government
in Environmental Education Activities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
9.2. Implementing Model Educational Projects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
10. Key Factors in Implementing Environmental Education
in Local Communities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
10.1. Strategic Issues relating to Environmental Education in Poland . . . . . . . 174
10.2. The Participation of Local Communities in the Decade
of Education for Sustainable Development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Literature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Appendices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Questionnaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Questionnaire Interview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
List of Figures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
List of Tables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
List of Photographs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 7
Wst´p
W literaturze pedagogicznej terminem „edukacja Êrodowiskowa” okre-
Êlane jest kszta∏cenie Êrodowiska spo∏ecznego, natomiast przez „eduka-
cj´ ekologicznà” rozumie si´ nauczanie o Êrodowisku przyrodniczym.
Przyrodnicy, szczególnie biolodzy, edukacj´ Êrodowiskowà postrzegajà
jako nauczanie o Êrodowisku przyrodniczym.
W oficjalnych dokumentach dotyczàcych szkolnictwa, samorzàdów
i funduszy na ochron´ Êrodowiska cz´Êciej wyst´puje termin edukacja
ekologiczna. Poj´cie edukacja ekologiczna na sta∏e znalaz∏o te˝ miejsce
w j´zyku, którym pos∏ugujà si´ media. Celem edukacji – tak Êrodowi-
skowej, jak ekologicznej – jest podnoszenie poziomu ÊwiadomoÊci spo-
∏eczeƒstwa w dziedzinie ochrony Êrodowiska oraz kszta∏towanie postaw
przyjaznych Êrodowisku.
Edukacja Êrodowiskowa jest wi´c poj´ciem szerszym, gdy˝ obejmu-
je zarówno edukacj´ spo∏ecznà, jak i ekologicznà.
Zamieszanie terminologiczne, które wkrad∏o si´ do j´zyka polskie-
go, wynika∏o z niefortunnego przet∏umaczenia angielskiego poj´cia
environmental education jako „edukacja ekologiczna” i tak te˝ zosta∏o
zapisane w dokumentach dotyczàcych ochrony Êrodowiska. Angielskie
environmental education nale˝a∏o przet∏umaczyç jako „edukacja Êrodo-
wiskowa”.
W tej publikacji obydwa terminy sà u˝ywane zamiennie. Z pewno-
Êcià edukacja Êrodowiskowa jest dziedzinà interdyscyplinarnà, dotyczy
bowiem zarówno spo∏eczeƒstwa, jak i przyrody oraz wielu aspektów
wp∏ywu cz∏owieka na Êrodowisko. Tak rozumiana edukacja Êrodowi-
skowa jest równie˝ edukacjà dla zrównowa˝onego rozwoju.
KoniecznoÊç kszta∏cenia dla rozwoju zrównowa˝onego wynika z kil-
ku przes∏anek:
– lata 2005–2014 og∏oszone zosta∏y przez Sekretarza Generalnego
ONZ dekadà edukacji na rzecz rozwoju zrównowa˝onego,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 8
8 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
– wa˝ne miejsce w programie Ba∏tyckiej Agendy 21 (Baltic 21) zajmu-
je sektor Edukacja, realizowany na poziomach: szkolnictwo pod-
stawowe i Êrednie, szkolnictwo wy˝sze i edukacja nieformalna1.
Poglàdy i postawy Polaków wobec Êrodowiska i ochrony przyrody
zmieniajà si´ pod wp∏ywem otwarcia granic i szeroko rozumianej edu-
kacji prowadzonej przez media oraz liczne instytucje, a przede wszyst-
kim szko∏y. Poprawia si´ ÊwiadomoÊç ekologiczna spo∏eczeƒstwa dzi´ki
wprowadzeniu demokratycznych zasad zarzàdzania Êrodowiskiem.
Przyst´pujàc do Unii Europejskiej, Polska zobowiàza∏a si´ do opraco-
wania narodowej strategii zrównowa˝onego rozwoju oraz do przestrze-
gania zasad ochrony Êrodowiska.
Przepisy prawne w dziedzinie ochrony Êrodowiska zosta∏y ju˝ dosto-
sowane do standardów Unii Europejskiej. Zarówno ustawa o ochronie
Êrodowiska, jak i ustawa o ochronie przyrody nak∏adajà na Polaków
okreÊlone zobowiàzania wobec gospodarowania Êrodowiskiem, co
z kolei zobowiàzuje ró˝ne podmioty gospodarcze i instytucje do szko-
lenia pracowników i edukacji ca∏ego spo∏eczeƒstwa.
Edukacja Êrodowiskowa znajduje swoje miejsce w ró˝nych struktu-
rach – zarówno formalnych, jak i nieformalnych. Istnieje wiele mo˝li-
woÊci oddzia∏ywaƒ edukacyjnych na spo∏ecznoÊci lokalne. Obowiàz-
kiem nauczycieli i wszystkich animatorów edukacji jest wskazywanie
mo˝liwoÊci, rozwiàzaƒ i zasad post´powania zgodnych z ideà zrówno-
wa˝onego rozwoju. Jednym z elementów zrównowa˝onego rozwoju jest
ochrona Êrodowiska i pozostawienie go przysz∏ym pokoleniom w stanie
nie gorszym ni˝ obecnie. Jednym z wa˝niejszych warunków takiego roz-
woju jest podnoszenie poziomu ÊwiadomoÊci ekologicznej mieszkaƒ-
ców lokalnych spo∏ecznoÊci, a to mo˝emy uzyskaç poprzez edukacj´.
Publikacja prezentuje wyniki badaƒ stanu ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒ-
stwa polskiego, wspó∏pracy szkó∏ i samorzàdów w dziedzinie edukacji
Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych na tle strategii zrównowa˝onego
rozwoju, w Êwietle przepisów prawnych i polityki ekologicznej paƒstwa.
Celem publikacji jest wskazanie rozwiàzaƒ metodycznych pomocnych
w kszta∏towaniu poglàdów i postaw przyjaznych Êrodowisku wÊród
spo∏eczeƒstwa polskiego. W publikacji wykorzystano wieloletnie do-
1 J. ˚elazo, J. Mosiej, Wybrane aspekty kszta∏cenia na kierunku ochrona Êrodowiska, w: C.
Rosik-Dulewska, M. G∏owacki (red.), Ochrona Êrodowiska na uniwersyteckich studiach przy-
rodniczych, Wyd. Uniwersytet Opolski, Opole 2007, s. 183–192.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 9
Wst´p 9
Êwiadczenia z zaj´ç dydaktycznych i projektów edukacyjnych prowa-
dzonych ze studentami biologii oraz ochrony Êrodowiska na terenie za-
równo Warszawy, jak i w gminach ca∏ego kraju. Wa˝nym czynnikiem
motywujàcym do zaj´cia si´ tà problematykà by∏a organizacja ogólno-
polskich konferencji dla nauczycieli i samorzàdowców na temat eduka-
cji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych na Wydziale Biologii Uniwer-
sytetu Warszawskiego oraz spotkaƒ edukacyjnych na terenie kraju. Po
konferencjach i przeprowadzonych projektach ukaza∏y si´ publikacje
ksià˝kowe, w których dydaktycy przedmiotów przyrodniczych oraz
ekolodzy i studenci prezentowali wyniki swoich badaƒ, a nauczyciele
i samorzàdowcy dzielili si´ swoimi doÊwiadczeniami w dzia∏aniach edu-
kacyjnych na rzecz Êrodowiska. Niektóre publikacje to:
Warsztaty ekologiczne na Ursynowie, Wydzia∏ Biologii UW, Warsza-
wa 2004,
Edukacja Êrodowiskowa spo∏ecznoÊci lokalnych w Polsce i w innych
krajach Unii Europejskiej, Wyd. UW 2005,
Edukacja Êrodowiskowa spo∏ecznoÊci lokalnych w spó∏dzielniach
mieszkaniowych i w placówkach oÊwiatowych, Wyd. UW 2006,
Edukacja Êrodowiskowa wyzwaniem dla nauczycieli i samorzàdowców,
w: „Problemy Ekologii” nr 5 i 6/2007.
Ksià˝ka prezentuje podsumowanie doÊwiadczeƒ z organizacji i prze-
biegu kszta∏cenia Êrodowiskowego uczniów, studentów i nauczycieli
oraz realizacji badaƒ, prowadzonych w ramach projektu badawczego
dotyczàcego roli programów edukacji Êrodowiskowej w kszta∏towaniu
poglàdów i postaw spo∏ecznoÊci lokalnych w odniesieniu do ochrony
przyrody i zrównowa˝onego rozwoju.
W pierwszej cz´Êci publikacji przedstawiono uwarunkowania praw-
ne i usytuowanie edukacji Êrodowiskowej w polityce ekologicznej paƒ-
stwa oraz aktualny stan Êrodowiska w Polsce, opracowany na podsta-
wie wyników monitoringu Paƒstwowej Inspekcji Ochrony Ârodowiska.
W rozdziale trzecim omówiono znaczenie podstawowych terminów
i poj´ç w zakresie tytu∏owej tematyki badaƒ. W rozdziale czwartym
zwrócono uwag´ na uwarunkowania historyczne ochrony przyrody
w aspekcie gospodarczym, religijnym i estetycznym oraz na genez´
edukacji Êrodowiskowej w kontekÊcie Krajowej Strategii Ochrony Przy-
rody i Umiarkowanego U˝ytkowania Ró˝norodnoÊci Biologicznej.
W tym rozdziale przybli˝ono te˝ aspekt spo∏eczny „Sieci Natura 2000”.
Nast´pnie poddano analizie wyniki badaƒ ankietowych, przeprowa-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 10
10 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
dzonych pod kàtem oceny stanu ÊwiadomoÊci ekologicznej mieszkaƒców
gmin trzech regionów Polski. W dalszej cz´Êci analizowano wypowie-
dzi osób obj´tych wywiadem Êrodowiskowym: nauczycieli i samorzà-
dowców oraz osób zwiàzanych z ochronà Êrodowiska, pochodzàcych
z gmin trzech regionów Polski. Analizie poddano równie˝ programy
ochrony Êrodowiska urz´dów gmin w aspekcie edukacji ekologicznej
spo∏eczeƒstwa. Zwrócono uwag´ na funkcj´, jakà pe∏nià lokalne szko-
∏y w edukacji Êrodowiskowej spo∏eczeƒstwa. Przedstawiono metod´
projektów jako propozycj´ strategicznà kszta∏cenia ekologicznego spo-
∏ecznoÊci lokalnych przez szko∏y przy wspó∏udziale urz´dów gmin oraz
propozycj´ lokalnego programu edukacji Êrodowiskowej spo∏eczeƒ-
stwa. Z wyników badaƒ oraz analizy aktów prawnych wynika brak
konsekwencji w przepisach wykonawczych oraz ró˝nice pomi´dzy za∏o-
˝eniami Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej a jej realizacjà,
szczególnie w odniesieniu do edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lo-
kalnych w Polsce. W pracy podj´to wi´c prób´ wskazania instytucji od-
powiedzialnych za edukacj´ spo∏eczeƒstwa i zaprezentowano przyk∏a-
dy dydaktycznych rozwiàzaƒ w tym zakresie.
Publikacja skierowana jest mi´dzy innymi do pracowników admini-
stracji paƒstwowej i samorzàdowców dzia∏ajàcych na szczeblach woje-
wódzkim, powiatowym i gminnym. Z uwagi na to, ˝e w pracy zawarto
aktualne i wa˝ne w skali kraju treÊci dotyczàce edukacji spo∏eczeƒstwa,
szczególnie poleca si´ jej lektur´ instytucjom i osobom odpowiedzial-
nym za planowanie i organizacj´ edukacji Êrodowiskowej. Adresatami
ksià˝ki sà równie˝ nauczyciele i animatorzy edukacji ekologicznej, jako
osoby odpowiedzialne za wdra˝anie w ˝ycie za∏o˝eƒ idei zrównowa˝o-
nego rozwoju.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 11
1. Polityka ekologiczna paƒstwa
1.1. Rys historyczny
Polityka to okreÊlenie odnoszàce si´ do pewnych przejawów ˝ycia spo-
∏ecznego ludzkich zbiorowoÊci. W nauce stosuje si´ ró˝ne, zale˝ne od
za∏o˝onego podejÊcia, definicje tego poj´cia. W orientacji formalno-
prawnej polityka to „dzia∏alnoÊç instytucji paƒstwowych”, w orienta-
cji behawioralnej jest to „wzajemny stosunek w∏adzy, wp∏ywu i kon-
fliktów istniejàcych w ró˝nych p∏aszczyznach ˝ycia spo∏ecznego”.
W podejÊciu funkcjonalnym polityka oznacza „funkcj´ w systemie
spo∏ecznym, zapewniajàcà jego rozwój poprzez: rozwiàzywanie
konfliktów, wytwarzanie decyzji regulujàcych w autorytarny sposób
rozdzia∏ dóbr, artykulacj´, agregacj´ i selekcj´ interesów, socjalizacj´
i komunikacj´ politycznà”. W uj´ciu racjonalnym „jest to proces po-
dejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania w∏adzy i gry
o w∏adz´, w którà sà zaanga˝owane ró˝ne podmioty”. PodejÊcie post-
behawioralne definiuje zaÊ polityk´ jako „rozwiàzywanie problemów
spo∏ecznych, wynikajàcych z deficytu dóbr i powodujàcych deprywa-
cj´ jednostek i grup spo∏ecznych”2. Polityka wià˝e si´ z paƒstwem,
w∏adzà publicznà i dzia∏aniem grup spo∏ecznych w kierunku rozwiàzy-
wania problemów ˝ycia spo∏ecznego. W ramach polityki, jako wyod-
r´bnionej sfery ˝ycia spo∏ecznego, grupy spo∏eczne rozwijajà dzia∏al-
noÊç w celu zaspokojenia swoich potrzeb i interesów, a tak˝e dla
regulacji stosunków mi´dzyludzkich.
Podmiotami polityki sà czynne i aktywne, zbiorowe i indywidualne
si∏y, które uczestniczà w ˝yciu politycznym oraz podejmujà w sposób
wzgl´dnie trwa∏y Êwiadome, suwerenne i za∏o˝one dzia∏ania zwiàzane
z ich usytuowaniem w spo∏ecznej i politycznej strukturze spo∏eczeƒ-
stwa. Podmioty te dà˝à do realizacji okreÊlonych potrzeb i interesów,
2 E. Zieliƒski, Nauka o paƒstwie i polityce, Dom Wyd. ELIPSA, Warszawa 1999, s. 193.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 12
12 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
wartoÊci i idei poprzez bezpoÊrednie sprawowanie w∏adzy, wspó∏uczest-
nictwo we w∏adzy politycznej lub te˝ poprzez wp∏ywanie na proces po-
dejmowania decyzji politycznych. Wp∏yw podmiotów polityki mo˝e
mieç dwojaki charakter, tzn. mo˝e byç formalny – zgodny z obowiàzu-
jàcymi w danym systemie politycznym normami – lub nieformalny –
niemieszczàcy si´ w obr´bie oficjalnych norm post´powania (dzia∏ania
nielegalnych organizacji czy grup nacisku).
Podmioty polityki pierwotne to wielkie grupy spo∏eczne, wspólnoty
narodowe i etniczne, rozumiane jako zorganizowane ca∏oÊci, po∏àczone
wspólnotà interesów i dà˝eƒ. Podmioty polityki wtórne to elity poli-
tyczne, organy decyzji politycznych, si∏y polityczne, instytucje politycz-
ne, organizacje zawodowe i spo∏eczne, wyznaniowe (jeÊli spe∏niajà
funkcje polityczne). Podmiotami polityki sà równie˝ jednostki pe∏niàce
funkcje polityczne: zawodowi politycy, liderzy partii i innych organi-
zacji politycznych, funkcjonariusze administracji paƒstwowej i samo-
rzàdu terytorialnego. Podmioty polityki realizujàce dzia∏ania w skali
ogólnokrajowej majà decydujàce znaczenie w mechanizmach funkcjo-
nowania systemu politycznego i robienia polityki paƒstwa. OÊrodki re-
gionalne zaÊ, majàce ograniczony wp∏yw na polityk´ ogólnokrajowà,
decydujà w wielu sprawach na swoim obszarze dzia∏ania3.
Polityka ekologiczna paƒstwa to, wed∏ug definicji B. Poskrobko,
„Êwiadoma i celowa dzia∏alnoÊç paƒstwa, która polega na racjonalnym
u˝ytkowaniu zasobów i walorów Êrodowiska przyrodniczego, jego w∏a-
Êciwej ochronie i umiej´tnym kszta∏towaniu na podstawie zdobytej
przez ludzkoÊç wiedzy teoretycznej i praktycznej”4. Podmiotami tej po-
lityki sà centralne organy w∏adzy paƒstwowej, centralne i terenowe or-
gany administracji rzàdowej, lokalne w∏adze samorzàdowe, a tak˝e
przedsi´biorstwa. Przedmiotem polityki ekologicznej jest chronione
Êrodowisko naturalne oraz jego jakoÊç, oceniania z punktu widzenia
potrzeb biologicznych, spo∏ecznych i gospodarczych cz∏owieka5. Za-
sadniczy instrument s∏u˝àcy osiàgni´ciu celów polityki ekologicznej to
prawo, w tym przede wszystkim prawo ochrony Êrodowiska, wskazujà-
3 Ibidem, s. 198;
4 K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona Êrodowiska: problemy spo∏eczne, ekono-
miczne i prawne, PWE, Warszawa 1998.
5 J. Machowski: Ochrona Êrodowiska. Prawo i zrównowa˝ony rozwój, Wyd. Akad. ˚ak,
Warszawa 2003, s. 67.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 13
1. Polityka ekologiczna paƒstwa 13
ce normy, system zarzàdzania, a tak˝e sposoby u˝ytkowania, ochrony
i kszta∏towania Êrodowiska.
Wspó∏czesna polityka ekologiczna Polski jest powiàzana z politykà
Unii Europejskiej, która ju˝ w Jednolitym Akcie Europejskim (1987)
w∏àczy∏a polityk´ dotyczàcà Êrodowiska w zakres sta∏ych zadaƒ Wspól-
noty, okreÊlajàc jej cele i zadania. Postanowienia te znalaz∏y kontynu-
acj´ w Traktacie z Maastricht (Traktat o Unii Europejskiej, 1992),
w którym zapisano jako jeden z fundamentalnych celów UE zasad´
zrównowa˝onego rozwoju.
Postanowienia wspólnotowe by∏y pok∏osiem tendencji w stosunkach
mi´dzynarodowych, powiàzanej z koniecznoÊcià wzmo˝enia dzia∏aƒ na
rzecz ochrony przyrody i Êrodowiska, która pojawi∏y si´ na Êwiecie po
II wojnie Êwiatowej.
Mi´dzynarodowe dzia∏ania prawne na rzecz ochrony przyrody mia-
∏y swój poczàtek ju˝ na poczàtku XX wieku (w 1902 roku w Pary˝u
podpisano konwencj´ o ochronie ptaków po˝ytecznych dla rolnictwa,
Polska ratyfikowa∏a jà w 1932 roku). Ju˝ wówczas zauwa˝ono, ˝e tylko
Êcis∏a wspó∏praca wszystkich spo∏eczeƒstw mo˝e powstrzymaç pog∏´-
biajàcy si´ kryzys ekologiczny.
Punktem zwrotnym w rozwoju mi´dzynarodowego prawa ochrony
Êrodowiska by∏a Konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych pod
tytu∏em „Cz∏owiek i jego Êrodowisko”, która odby∏a si´ w Sztokholmie
w czerwcu 1972 roku. Efektem pracy ponad 100 paƒstw by∏a Deklara-
cja Sztokholmska, zawierajàca 26 zasad ochrony Êrodowiska, mi´dzy-
narodowy plan dzia∏ania oraz postanowienia instytucjonalne i finanso-
we, mi´dzy innymi dotyczàce utworzenia organizacji mi´dzynarodowej
pod nazwà Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Ârodowiska
UNEP (United Nations Environmental Programme). Deklaracja ta jest
uwa˝ana za dokument, który stworzy∏ podstawy mi´dzynarodowego
prawa Êrodowiska6. Uznaje ona, ˝e podstawowym prawem cz∏owieka
jest „˝ycie w Êrodowisku takim, które pozwala∏oby na przyzwoite ˝ycie
w dobrobycie(…)”7. Na bazie zasad Deklaracji zapoczàtkowano prace
nad zdefiniowaniem poj´cia „rozwój zrównowa˝ony” (sustainable deve-
lopment). Rok póêniej, na II Sesji Rady Zarzàdzajàcej UNEP stwierdzo-
6 J. Ciechanowicz, Mi´dzynarodowe prawo ochrony Êrodowiska, Wyd. Prawnicze LexNexis,
Warszawa 2001.
7 Deklaracja Sztokholmska, zasada 1. Ibidem, s. 24.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 14
14 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
no, ˝e zasad´ „zrównowa˝onego rozwoju” realizujà spo∏eczeƒstwa, któ-
re: „uznajà nadrz´dnoÊç wymogów ekologicznych, których nie nale˝y
zak∏ócaç przez wzrost cywilizacyjny oraz rozwój kulturalny i gospodar-
czy, sà zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania
symbiozy z przyrodà, a wi´c respektujàce oszcz´dnà produkcj´ i kon-
sumpcj´ oraz wykorzystanie odpadów, dbajà o przysz∏oÊciowe konse-
kwencje podejmowanych dzia∏aƒ, a wi´c tak˝e o potrzeby przysz∏ych
pokoleƒ”8. W dokumentach Konferencji Sztokholmskiej pojawi∏o si´
tak˝e po raz pierwszy poj´cie polityki ekologicznej jako integralnej cz´-
Êci polityki paƒstwowej, co spowodowa∏o „podniesienie ochrony Êrodo-
wiska do rangi podstawowej funkcji paƒstwa”9.
W nast´pnych latach odby∏y si´ kolejne konferencje, podczas któ-
rych pracowano nad koncepcjà zrównowa˝onego rozwoju. Powstawa∏y
dokumenty okreÊlajàce „Naszà wspólnà przysz∏oÊç”10. Podejmowano
próby zdefiniowania poj´cia „rozwój zrównowa˝ony”, opisujàc je jako
dostosowanie tempa rozwoju gospodarczego do stanu Êrodowiska
przyrodniczego w drodze eliminacji procesów i dzia∏aƒ szkodliwych dla
Êrodowiska oraz promowanie przyjaznych Êrodowisku sposobów go-
spodarowania, w celu zagwarantowania mo˝liwoÊci zaspokajania pod-
stawowych potrzeb obecnych, jak i przysz∏ych pokoleƒ.
Ukoronowaniem wysi∏ków spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej, podej-
mowanych na rzecz ochrony Êrodowiska w skali globalnej by∏a Konfe-
rencja w Rio de Janeiro (w 1992 r.), zwana „Szczytem Ziemi”, która
odby∏a si´ pod tytu∏em „Ârodowisko i rozwój”. Konferencja w Rio by-
∏a najwi´kszym wydarzeniem w historii dzia∏aƒ na rzecz ochrony Êro-
dowiska. O ile Konferencja Sztokholmska kszta∏towa∏a nowe podejÊcie
do ochrony Êrodowiska, o tyle w Rio de Janeiro zaproponowano wizj´
nowego ∏adu spo∏eczno-gospodarczego Êwiata, który w harmonii
z przyrodà zapewni ludzkoÊci dalszy rozwój cywilizacyjny. Nasta∏a
„nowa era zrównowa˝onego rozwoju”, której celem by∏o dokonanie za-
sadniczych zmian w systemie rzàdzenia na Êwiecie oraz kierunków roz-
woju gospodarczego tak, aby trwale zabezpieczyç funkcjonowanie eko-
systemu Ziemi obecnie i w przysz∏oÊci, nie tracàc z oczu potrzeb
8 Cytat za S. Szafraƒski, Rozwój zrównowa˝ony (ekorozwój) – definicja, podstawowe poj´-
cia, zastosowania, www.eko.pb.bialystok.pl
9 J. Machowski, Ochrona Êrodowiska..., op. cit., s. 26;
10 Tytu∏ Raportu Âwiatowej Komisji Ochrony Ârodowiska i Rozwoju (tzw. Raport Brundtland).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 15
1. Polityka ekologiczna paƒstwa 15
spo∏ecznych obecnego i przysz∏ych pokoleƒ. Podczas trwania konferen-
cji przyj´to dwie deklaracje (Deklaracja z Rio w sprawie Êrodowiska
i rozwoju, tzw. Karta Ziemi, Deklaracja o ochronie lasów), dwie kon-
wencje (Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie
zmian klimatu, Konwencja o ró˝norodnoÊci biologicznej) oraz Global-
ny Program Dzia∏aƒ, okreÊlany jako Agenda 21. Wszystkie dokumen-
ty ∏àczy∏a jedna idea – rozwój zrównowa˝ony.
Agenda 21 to obszerny dokument, w którym przedstawiono pro-
pozycje rozwiàzaƒ dotyczàcych zwalczania degradacji Êrodowiska là-
dowego, powietrza i wód, zachowania lasów i ró˝norodnoÊci gatun-
ków ˝yjàcych na Ziemi. Agenda zajmuje si´ problemami biedy
i nadmiernej konsumpcji, zdrowiem i edukacjà, miastami i sytuacjà
rolników. Jest podstawowym dokumentem dla rozwoju edukacji Êro-
dowiskowej, który prezentuje za∏o˝enia polityki i programy zmierza-
jàce do osiàgni´cia równowagi mi´dzy konsumpcjà, liczbà ludnoÊci
i zdolnoÊcià Ziemi do podtrzymywania ˝ycia. Opisuje pewne techno-
logie i techniki, które trzeba b´dzie opracowaç, by zaspokoiç ludzkie
potrzeby przy jednoczesnym rozwa˝nym gospodarowaniu bogactwa-
mi naturalnymi.
Agenda 21, w której znalaz∏y swe rozwini´cie zasady Deklaracji
z Rio, sk∏ada si´ z czterech cz´Êci, z których cz´Êç III dotyczy wzmac-
niania roli g∏ównych grup spo∏ecznych i organizacji; w tej cz´Êci mo˝-
na znaleêç szczegó∏owe propozycje i zalecenia w zakresie roli, jakà po-
winny w ochronie Êrodowiska odgrywaç g∏ówne grupy spo∏eczne.
Agenda nie unika podejmowania zagadnieƒ biznesu. Stwierdza, ˝e
zrównowa˝ony rozwój to metoda zwalczania biedy i zniszczeƒ w Êro-
dowisku.
Agenda 21 okreÊli∏a 26 generalnych zasad globalnego zrównowa˝o-
nego rozwoju. Zasady z Rio opierajà si´ na nast´pujàcych koncepcjach:
1. Ludzie majà prawo do zdrowego i twórczego ˝ycia w harmonii
z przyrodà.
2. Rozwój dzisiejszy nie mo˝e upoÊledzaç rozwoju obecnych i przy-
sz∏ych pokoleƒ oraz ich potrzeb zwiàzanych ze Êrodowiskiem.
3. Paƒstwa majà suwerenne prawo do eksploatacji swoich zasobów, ale
bez wyrzàdzania szkód w Êrodowisku poza swoimi granicami.
4. Paƒstwa powinny uzgodniç przepisy prawa mi´dzynarodowego,
przewidujàce rekompensat´ za szkody, jakie dzia∏alnoÊç pozostajàca
pod paƒstwowà kontrolà powoduje poza ich granicami.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 16
16 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
5. Narody powinny stosowaç ostro˝ne podejÊcie do zagadnieƒ ochro-
ny Êrodowiska.
6. JeÊli wyst´puje niebezpieczeƒstwo pojawienia si´ powa˝nych lub
nieodwracalnych szkód, brak pewnoÊci naukowej nie mo˝e byç
uzasadnieniem zaniechania efektywnych ekonomicznie Êrodków
zapobiegania degradacji Êrodowiska.
7. W celu osiàgni´cia zrównowa˝onego rozwoju ochrona Êrodowiska
powinna stanowiç nieod∏àcznà cz´Êç procesu rozwoju i nie nale˝y
jej rozpatrywaç w oderwaniu od niego.
8. Zlikwidowanie zjawiska biedy i zmniejszenie dysproporcji w stan-
dardzie ˝ycia mieszkaƒców ró˝nych cz´Êci Êwiata jest sprawà zasad-
niczà dla realizacji zrównowa˝onego rozwoju i zaspokojenia po-
trzeb wi´kszoÊci ludzi.
9. Narody powinny wspó∏pracowaç w celu zachowania, ochrony
i przywracania dobrej kondycji i integralnoÊci ekosystemu Zie-
mi.
10. Kraje rozwini´te uznajà odpowiedzialnoÊç, jakà ponoszà w po-
szukiwaniu dróg zrównowa˝onego rozwoju, uwzgl´dniajàc od-
dzia∏ywanie ich spo∏eczeƒstw na Êrodowisko Ziemi, jak równie˝
ze wzgl´du na zasoby technologiczne i finansowe, jakimi rozpo-
rzàdzajà.
11. Narody powinny ograniczaç i eliminowaç niezrównowa˝one mode-
le produkcji i konsumpcji oraz popieraç w∏aÊciwe rozwiàzania
w dziedzinie polityki demograficznej.
12. Problemy ochrony Êrodowiska najlepiej rozwiàzywaç przy wspó∏-
udziale obywateli, których obejmuje strefa oddzia∏ywania tych pro-
blemów.
13. Narody powinny u∏atwiç i zach´caç do podnoszenia poziomu spo-
∏ecznej ÊwiadomoÊci i uczestnictwa w dzia∏aniach przez szerokie
udost´pnianie informacji z zakresu problematyki ekologicznej.
14. Narody powinny wprowadzaç skuteczne ustawodawstwo dotyczàce
Êrodowiska i opracowaç lepsze przepisy krajowe, ustalajàce odpo-
wiedzialnoÊç wobec ofiar zanieczyszczeƒ i odpowiedzialnoÊç za
szkody w Êrodowisku.
15. Poszczególne narody, jeÊli rozporzàdzajà odpowiednimi uprawnie-
niami, powinny oceniaç oddzia∏ywanie na Êrodowisko proponowa-
nych przedsi´wzi´ç, co do których istnieje niebezpieczeƒstwo, ˝e
wywieraç b´dà znaczny, negatywny wp∏yw na Êrodowisko.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 17
1. Polityka ekologiczna paƒstwa 17
16. Narody powinny wspó∏pracowaç, wspierajàc otwarty mi´dzynaro-
dowy system gospodarczy, prowadzàcy do wzrostu gospodarczego
i zrównowa˝onego rozwoju wszystkich paƒstw.
17. Polityka w dziedzinie ochrony Êrodowiska nie powinna byç wykorzy-
stywana jako Êrodek nieuzasadnionego ograniczania handlu mi´dzy-
narodowego.
18. Nale˝y stosowaç zasad´, ˝e zanieczyszczajàcy ponosi koszty spo-
wodowane zanieczyszczeniem.
19. Narody powinny si´ ostrzegaç wzajemnie o kl´skach ˝ywio∏owych
lub dzia∏aniach, które mogà spowodowaç ujemne skutki transgra-
niczne.
20. Zrównowa˝ony rozwój wymaga g∏´bszego naukowego zrozumienia.
21. Narody powinny dzieliç si´ wiedzà i nowatorskimi technologiami,
by osiàgnàç cel, jakim jest zrównowa˝enie rozwoju.
22. Pe∏ny udzia∏ kobiet ma zasadnicze znaczenie dla osiàgni´cia zrów-
nowa˝onego rozwoju.
23. ZdolnoÊci twórcze, idea∏y i odwaga m∏odzie˝y oraz wiedza spo∏ecz-
noÊci tubylczych sà równie˝ potrzebne.
24. Narody powinny uznawaç i wspieraç poczucie to˝samoÊci, kultury
i interesy ludnoÊci tubylczej.
25. Dzia∏ania wojenne sà nierozerwalnie po∏àczone z naruszeniem
zrównowa˝onego rozwoju, tak wi´c narody powinny respektowaç
mi´dzynarodowe prawa chroniàce Êrodowisko w czasie konfliktów
zbrojnych oraz powinny pracowaç wspólnie nad sformu∏owaniem
nowych aktów prawnych, adekwatnych do sytuacji w Êwiecie
wspó∏czesnym.
26. Pokój, rozwój i ochrona Êrodowiska sà wspó∏zale˝ne i nierozdzielne.
W∏àczona do acquis communautaire Wspólnot Europejskich w Trak-
tacie z Maastricht zasada zrównowa˝onego rozwoju sta∏a si´ jednym
z podstawowych za∏o˝eƒ unijnej polityki ekologicznej. „Zadaniem
Wspólnoty jest, poprzez (…) realizacj´ wspólnych polityk lub dzia∏aƒ
(…), popieranie w ca∏ej Wspólnocie harmonijnego, zrównowa˝onego
rozwoju dzia∏aƒ gospodarczych, trwa∏ego i nieinflacyjnego rozwoju z po-
szanowaniem Êrodowiska naturalnego (…)”11. W Traktacie Amsterdam-
skim (1997) zrównowa˝ony rozwój okreÊlono jako jeden z priorytetów
11 Art. 2 Traktatu Rzymskiego zmieniony Traktatem z Maastricht.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 18
18 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
UE i uznano, ˝e po∏àczenie polityki ekologicznej, spo∏ecznej i gospodar-
czej ma prowadziç do rozwoju o charakterze zrównowa˝onym12.
1.2. Aktualne za∏o˝enia polityki ekologicznej paƒstwa
Obecnie polityka ekologiczna UE obejmuje cztery elementy:
– narodowà polityk´ ekologicznà paƒstw cz∏onkowskich,
– prawo pierwotne UE13,
– dyrektywy i rozporzàdzenia UE, obowiàzujàce kraje cz∏onkowskie,
– umowy mi´dzynarodowe w ochronie Êrodowiska14.
Wprowadzanie zasad zrównowa˝onego rozwoju w skali globalnej
utrudnia nierównomierny rozwój spo∏eczny i gospodarczy poszczegól-
nych regionów. XX-wieczny podzia∏ na paƒstwa „bogatej Pó∏nocy”
i „biednego Po∏udnia” w ostatnich dziesi´cioleciach nasila si´ i dyspro-
porcje rozwojowe sà coraz bardziej widoczne. Pomimo wielu staraƒ or-
ganizacji mi´dzynarodowych, w paƒstwach Afryki Subsaharyjskiej czy
Ameryki ¸aciƒskiej problem g∏odu i ubóstwa stale si´ powi´ksza. Sta-
nowi on podstawowà barier´ rozwoju tych krajów. Kolejne bariery to
niemo˝noÊç wprowadzenia w tych krajach reform demokratycznych,
rzàdów prawa, a tak˝e ∏amanie praw cz∏owieka oraz konflikty (m.in.
mi´dzyplemienne czy graniczne).
Paƒstwa rozwini´te wyk∏adajà znaczàce Êrodki finansowe na popraw´
(i utrzymanie) stanu Êrodowiska naturalnego. Paƒstwa najbiedniejsze
w Afryce, Azji czy Ameryce Po∏udniowej i Ârodkowej, choç tak˝e sà nara-
˝one na negatywne efekty post´pów techniki i nowych technologii15, nie
12 S. Koz∏owski, Polityka ekologiczna paƒstwa 1989–2000 – uj´cie historyczne, w: A. Papu-
ziƒski (red.), Polityka ekologiczna III Rzeczpospolitej, Wyd. Uczelniane Akademii Bydgo-
skiej, Bydgoszcz 2000, s. 52.
13 Prawo pierwotne UE to traktaty za∏o˝ycielskie, umowy o akcesji nowych cz∏onków,
konwencje uzupe∏niajàce, protoko∏y, za∏àczniki.
14 J. ¸unarski (red.), Aspekty Êrodowiskowe, Oficyna Wyd. Politechniki Rzeszowskiej,
Rzeszów 2006, s. 45.
15 Zagro˝enia ekologiczne takie, jak efekt cieplarniany czy dziura ozonowa, b´dàce
ubocznym skutkiem post´pu cywilizacyjnego, majà charakter transgraniczny i dotykajà
w równym stopniu mieszkaƒców krajów bogatych i biednych. Sà tak˝e inne zjawiska, np. pro-
blem pozbywania si´, niszczenia i sk∏adowania odpadów przemys∏owych – tak˝e toksycznych
– bogate paƒstwa skwapliwie rozwiàzujà, pozbywajàc si´ odpadów na terytorium paƒstw
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 19
1. Polityka ekologiczna paƒstwa 19
majà mo˝liwoÊci (i motywacji16), aby prowadziç dzia∏ania na rzecz
ochrony Êrodowiska. Nie sprzyjajà tak˝e wyrównaniu ró˝nic zachodzàce
w Êwiecie procesy globalizacyjne, które niejednokrotnie powodujà obni-
˝enie standardów ˝ycia ludnoÊci krajów ubogich (np. dzia∏alnoÊç korpo-
racji mi´dzynarodowych, nara˝ajàca wiele regionów Êwiata na margina-
lizacj´)17. Ponadto, trudno oczekiwaç od krajów rozwijajàcych si´, aby
przestrzega∏y przepisów ograniczajàcych stosowanie tradycyjnych tech-
nologii w przemyÊle, jeÊli nowe, korzystne dla Êrodowiska rozwiàzania
technologiczne sà dla nich niedost´pne z ró˝nych, g∏ównie finansowych,
powodów (lub gdy z ich wdro˝eniem zwlekajà kraje najbogatsze).
W wyniku wymienionych powy˝ej zjawisk realizacja zasad zrówno-
wa˝onego rozwoju w skali globalnej jest utrudniona. Dlatego wprowa-
dzanie tych zasad, tak˝e poprzez polityk´ o ró˝nej skali (krajowà czy
mi´dzynarodowà) stanowi wielkà szans´ dla paƒstw o ni˝szym stopniu
rozwoju spo∏eczno-gospodarczego.
Jak ju˝ powiedziano, obecnie Polska jako cz∏onek Unii Europejskiej
opracowuje i wdra˝a polityk´ ekologicznà zgodnà z prawem unijnym.
Jednak idee zrównowa˝onego rozwoju pojawi∏y si´ w kraju daleko
wczeÊniej, bo ju˝ w latach 80. XX wieku (w Ustawie o ochronie i kszta∏-
towaniu Êrodowiska z dnia 31 stycznia 1980 r., Dz.U. 1980 Nr 3, poz. 6,
choç bardzo lakonicznie, ale jednak odniesiono si´ do ekorozwoju
w art. 90, ust. 2: „Rada Ministrów okreÊla polityk´ ekologicznà zgod-
nà z zasadà zrównowa˝onego rozwoju”). Prowadzono wtedy polityk´
ekologicznà, która by∏a rozumiana jako cz´Êç sk∏adowa polityki gospo-
darczej18. W listopadzie 1990 roku Ministerstwo Ochrony Ârodowiska,
biednych. Wody przybrze˝ne paƒstw rozwijajàcych si´ zamieniajà si´ w zlewiska toksycznych
Êcieków, lasy tropikalne – w wysypiska odpadów.
16 „Cz∏owiek, który martwi si´, czy b´dzie coÊ mia∏ na nast´pny posi∏ek, nie zamierza wy-
s∏uchiwaç wyk∏adów na temat ochrony Êrodowiska – stwierdzi∏ jeden z uczonych hindu-
skich.” Cytat za W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Mi´dzynarodowe stosunki polityczne, Wyd.
Fundacji Humaniora, Poznaƒ 1997, s. 208.
17 Zjawiska wspomniane powy˝ej (toutes proportions gardées) dotyczà tak˝e najubo˝szych
regionów paƒstw Europy Ârodkowo-Wschodniej i Po∏udniowej.
18 „W odró˝nieniu od polityki ochrony przyrody, która kszta∏towa∏a si´ samodzielnie, poli-
tyka ochrony Êrodowiska wy∏oni∏a si´ z polityki gospodarczej.(…) Poczàtkowo nazywano jà na-
wet politykà gospodarczà w dziedzinie ochrony Êrodowiska. (…).” Takiego okreÊlenia jeszcze
w 1988 r. u˝ywa∏a w swoich dokumentach ówczesna Komisja Planowania przy Radzie Mini-
strów. Zob. K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona Êrodowiska: problemy…, op. cit., s. 72.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Diagnoza stanu edukacji sklad 21/02/2008 14:25 Page 20
20 Diagnoza stanu edukacji Êrodowiskowej spo∏ecznoÊci lokalnych
Zasobów Naturalnych i LeÊnictwa wyda∏o dokument Polityka ekolo-
giczna paƒstwa, w którym zawarto przes∏anki nowej polityki ekologicz-
nej oraz wskazano ekorozwój jako podstaw´ tej polityki.
W 1991 roku Sejm uchwali∏ Polityk´ ekologicznà paƒstwa, w której
zapisano: „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje ochron´ Êrodowiska
za spraw´ o najwy˝szej donios∏oÊci, która musi byç pilnie i z du˝à de-
terminacjà podj´ta przez ca∏e spo∏eczeƒstwo. Szczególna odpowie-
dzialnoÊç spoczywa na centralnych organach administracji rzàdowej
i organach samorzàdowych. (…) Polityka ekologiczna powinna dopro-
wadziç do sformu∏owania za∏o˝eƒ polityki spo∏eczno-gospodarczej na
rok 1992 i lata nast´pne, zgodnie z zasadami ekorozwoju, czyli zrówno-
wa˝onego rozwoju. (…) Niezb´dne jest, aby polityka Rzàdu w dziedzi-
nach: energetycznej, przemys∏owej, motoryzacyjnej, rolnej, zdrowotnej,
edukacyjnej, naukowej i informacyjnej, by∏a zgodna z za∏o˝eniami po-
lityki ekologicznej. Oznacza to, ˝e w polityce gospodarczej kryteria
ekologiczne uzyskajà równoznacznà rang´ z kryteriami ekonomiczny-
mi.” Sejm RP uzna∏ tak˝e, ˝e polityka ekologiczna paƒstwa powinna
mi´dzy innymi uwzgl´dniaç „rozwój systemu wychowania i edukacji
ekologicznej w szko∏ach podstawowych, Êrednich i wy˝szych”19.
19 stycznia 1995 roku Sejm RP przyjà∏ uchwa∏´ w sprawie polityki
zrównowa˝onego rozwoju, b´dàcà potwierdzeniem akceptacji przez
Polsk´ ustaleƒ Szczytu Ziemi. W uchwale powiedziano, ˝e „zrównowa-
˝ony rozwój, uznany za koniecznoÊç i obowiàzek wspó∏czesnej cywili-
zacji (…) jest podstawowym dà˝eniem Rzeczypospolitej Polskiej. (…)
Za szczególnie wa˝ne zadanie do podj´cia i realizowania Sejm RP
uznaje szerokà edukacj´ spo∏eczeƒstwa, a szczególnie m∏odego po-
kolenia Polaków, uÊwiadamiajàcà sens i koniecznoÊç powszechnego
obowiàzywania zasad zrównowa˝onego rozwoju”20. Wspomniane do-
kumenty sta∏y si´ wyznacznikami dla kolejnych aktów prawnych w za-
kresie polityki ekologicznej, opracowanych w latach 90.
19 Uchwa∏a Sejmu RP z dnia 10 maja 1991 r. w sprawie polityki ekologicznej (MP 1991
Nr 18, poz. 118). W 1994 r. zosta∏ przyj´ty Program wykonawczy do polityki ekologicznej
paƒstwa do 2000 roku, gdzie jako cel g∏ówny programu uznano „zapewnienie zauwa˝alnej
poprawy stanu Êrodowiska oraz stworzenie warunków dla trwa∏ego, zrównowa˝onego roz-
woju spo∏eczno-gospodarczego”, Komunikat po Radzie Ministrów z dnia 18.10.1994,
http://www.kprm.gov.pl/archiwum/1937_3560.htm.
20 Uchwa∏a Sejmu RP z dnia 19 stycznia 1995 r. w sprawie polityki zrównowa˝onego roz-
woju (MP 1995 Nr 4, poz. 47).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)
