Darmowy fragment publikacji:
Aleksandra Chmielińska – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
Katedra Edukacji Artystycznej i Pedagogiki Twórczości, Zakład Pedagogiki Twórczości
91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48
e-mail: chmielinska@op.pl
RECENZENT
Agata Cudowska
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Ewa Siwińska
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/kisika1
Publikacja Dynamika transgresji twórczych. Studia przypadków pedagogów została dofinasowana
w ramach dotacji Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego na zadania służące rozwojowi młodych
naukowców i doktorantów
© Copyright by Aleksandra Chmielińska, Łódź 2017
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07755.16.0.M
Ark. wyd. 11,0; ark. druk. 11,75
ISBN 978-83-8088-760-2
e-ISBN 978-83-8088-761-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Mojej Mamie
Spis treści
Wstęp ............................................................................................................................................... 9
Rozdział 1. Transgresje – kluczowe pojęcia i koncepcje ......................................................... 13
1.1. Transcendentna natura życia w ujęciu Georga Simmla ..................................................14
1.1.1. „Jesteśmy skalami” – graniczny charakter ludzkiej egzystencji ................................ 15
1.1.2. „Transcendowanie siebie” – jako istota rozwoju ...........................................................16
1.1.3. Przekraczanie granic jako źródło przemian w kulturze .............................................. 19
1.1.4. Aprobata twórczych możliwości człowieka – podsumowanie .................................... 22
1.2. Transgresyjność natury ludzkiej w ujęciu Józefa Kozieleckiego ................................... 22
1.2.1. Działania transgresyjne jako główny przedmiot zainteresowań ................................. 23
1.2.2. Różnorodność transgresji ............................................................................................ 24
1.2.3. „Granica psychologiczna” jako pojęcie kluczowe paradygmatu ................................ 29
1.2.4. Problem transgresyjny jako dylemat twórczy ..............................................................31
1.3. Próba syntezy teorii wiodących ...................................................................................... 33
Rozdział 2. Sprawca transgresji w świetle literatury ............................................................... 37
2.1. Homo transgressivus jako sprawca przekraczania granic ............................................. 37
2.2. Transgresja przez szaleństwo – portret romantyczny .................................................... 42
2.3. Outsider jako wychodzący poza przeciętność ................................................................ 46
2.4. Transgresjonista jako odmieniec – biografie nietypowe kulturowo .............................. 49
2.5. Twórca jako osoba samorealizująca się .......................................................................... 50
2.6. Geniusz – portret umysłów niepospolitych .................................................................... 52
2.7. Beyonder – portret transgresyjny jako teoretyczny zespół cech ................................... 56
2.8. Rozmaite oblicza transgresyjności – podsumowanie ..................................................... 59
Rozdział 3. Założenia metodologiczne badań własnych ........................................................... 61
3.1. Przedmiot badań i ramy pojęciowe ................................................................................. 61
3.2. Problematyka badawcza .................................................................................................. 63
3.3. Metoda badań .................................................................................................................. 64
3.4. Osoby biorące udział w badaniu ..................................................................................... 65
3.5. Procedura badawcza i techniki zbierania danych ........................................................... 67
3.6. Przebieg badań ................................................................................................................ 71
3.7. Analiza materiału badawczego ....................................................................................... 72
Rozdział 4. Portrety transgresyjnych pedagogów – indywidualne sposoby przekracza-
nia granic .............................................................................................................................. 75
4.1. Transgresjonista interakcyjny ......................................................................................... 77
4.2. Transgresjonista prognostyczny ..................................................................................... 90
4.3. Transgresjonista emancypacyjny .................................................................................. 100
4.4. Transgresjonista inkrementalny .....................................................................................112
4.5. Transgresjonista aksjologiczny ..................................................................................... 120
4.6. Przegląd strategii transgresyjnych ................................................................................ 128
Rozdział 5: Typy doświadczeń transgresyjnych ......................................................................139
5.1. Transgresja jako doświadczenie egzystencjalne – „Wyjście ze świata myślanego” .....141
5.2. Transgresja jako doświadczenie relacyjne – „Spotkanie w różnicy” .......................... 144
5.3. Transgresja jako doświadczanie generacyjne – „Kontynuacja Ja w przyszłych po-
koleniach” ...................................................................................................................... 146
Rozdział 6: Dynamika transgresji twórczych– uogólnienia teoretyczne ..............................151
6.1. Transgresja jako spiralny proces (samo)uczenia się – prezentacja modelu ..................151
6.2. Transgresja jako zmiana jakościowa ............................................................................. 156
6.3. Transgresja – zespół cech czy proces? Podsumowanie i refleksje ...............................158
Bibliografia ..................................................................................................................................161
Spis tabel i rysunków ..................................................................................................................171
Aneks 1: Klasyfikacja VIA – sił i cnót charakteru w ujęciu Petersona i Seligmana (2004) ......173
Aneks 2: Skala Transgresji Ryszarda Studenskiego ....................................................................175
Aneks 3: Kwestionariusz VIA-IS (Values in Action – Inventory of Strenghts) ...........................177
Aneks 4: Lista dyspozycji do wywiadu ........................................................................................186
Wstęp
Przedmiotem refleksji teoretycznej oraz badań empirycznych w prezentowa-
nej pracy jest kategoria twórczych transgresji. Słowo „transgresja” wprowadzone
do psychologii przez Józefa Kozieleckiego (1987) odnosi się do takich działań,
których nadrzędnym celem jest przekraczanie granic możliwości człowieka, ist-
niejących zarówno w świadomości wewnętrznej, jak i w otaczającej rzeczywisto-
ści. Określenie transgresji jako działań twórczych zawęża obszar moich badań do
czynności konstruktywnych, stanowiących źródło rozwoju osobistego, zawodo-
wego oraz dokonań nowych i cennych w ujęciu społecznym.
Tematyka transgresji została podjęta w kontekście pedagogiki i edukacji.
Książka ta jest efektem wielogodzinnych rozmów z profesjonalnymi nauczycie-
lami i pedagogami, którzy w swoich działaniach zawodowych wychodzą poza
znane, powszechnie przyjęte schematy i rozwiązania systemowe na gruncie pol-
skiej edukacji i nauk o wychowaniu. Wytyczają nowe szlaki i projektują odważne
reformy pedagogiczne w mikro- i makroskali.
W obszarze edukacji wartość takich działań często pozostaje niezauważona,
nie przekracza terenu szkoły lub obszaru osobistych refleksji. Ja miałam szczę-
ście rozmawiać z tymi pedagogami, którym odwaga i determinacja pozwoliły
na realizację autorskich pomysłów i wcielenie transgresyjnych wizji do edukacji.
Transgresje pedagogiczne w niniejszej pracy obejmują zarówno dokonania, które
przetrwały próbę czasu, presję środowiska i chęć ściągnięcia ich do przeciętności
oraz takie przykłady działań, które ze względu na wysoki współczynnik nowości
i oryginalności nie przeszły przez proces konwencjonalizacji społecznej.
Psychotransgresjonizm Józefa Kozieleckiego jest koncepcją bardzo pojemną
i interesującą dla psychologów i pedagogów, stanowi jednak koncepcję stricte
teoretyczną. Jak twierdzi Witold Dobrołowicz (2008: 23), można ją nazwać „fi-
lozofią nowej psychologii”. Dlatego walorem niniejszej pracy jest zgromadze-
nie materiału empirycznego w odniesieniu do danej grupy zawodowej, w danej
dziedzinie i konfrontowanie teorii z rzeczywistością. W czasie przemian polskiej
szkoły i edukacji przykłady transgresji pedagogicznych mogą dostarczyć warto-
ściowych przykładów i dać powód do ciekawych refleksji. Podjęta w pracy próba
opisu transgresyjnych postaw wobec nauczania i nauk pedagogicznych daje lep-
szy obraz ludzi współtworzących świat edukacji oraz może dodawać odwagi do
10
Wstęp
realizacji pomysłów innym pedagogom, pracującym twórczo w zaciszu własnej
szkoły. Teorie i kompetencje nabywane w trakcie kształcenia pedagogicznego są
istotne, nie mniej jednak ważna wydaje się styczność i konfrontacja z konkret-
nymi przypadkami realizacji postulatów pedagogicznych i uczenie się od nich.
W swoich badaniach odwołuję się do egalitarnego ujęcia twórczości trans-
gresyjnej, zgodnie z którym nie będę badać transgresji tylko w odniesieniu do
wybitnych twórców. Przyjmuję, że transgresja jest aktywnością psychologiczną
naturalną dla każdego człowieka, choć nie u każdego przejawia się ona w jedna-
kowym stopniu. Uzasadniając mój wybór, przytoczę słowa Józefa Kozieleckiego,
który porusza zagadnienie pewnego braku w metodologii badania transgresji.
Zauważa on, że:
[…] uczeni i praktycy […] zajmują się w zasadzie tylko transgresjami historycznymi,
pomijając psychologiczne. W ten sposób zmniejszają różnorodność i dynamikę współ-
czesnego społeczeństwa. Jednocześnie utwierdzają dyskryminacyjne przekonanie, że
przekraczanie granic osiągnięć, że wychodzenie poza przyjęte normy postępowania to
działania dostępne dla elit (Kozielecki, 2004: 59).
W związku z powyższym, zamierzonym celem pracy jest teoretyczna i em-
piryczna analiza natury transgresji oraz identyfikacja procesów pozwalających
przekraczać zastane granice na gruncie edukacji i nauk pedagogicznych oraz
w całokształcie życia pedagogów i nauczycieli.
Praca składa się z sześciu rozdziałów. W dwóch pierwszych zaprezentowano
kluczowe pojęcia i koncepcje wyznaczające ramy teoretyczne pracy, tj. ogólną
charakterystykę transcendentnej natury ludzkiego życia w ujęciu Georga Sim-
mla oraz założenia psychotransgresjonizmu Józefa Kozieleckiego. Następnie na
tym tle zaprezentowałam różne podejścia i koncepcje charakteryzujące sprawcę
transgresji, osoby wychodzące swoimi dokonaniami poza przeciętność. Kolej-
ny III rozdział dotyczy metodologii i przebiegu podjętych badań. Ostatnie trzy
rozdziały są relacją z przeprowadzonych studiów przypadków. W rozdziale IV
zaprezentowałam wybrane portrety transgresyjnych pedagogów, ilustrujące od-
mienne sposoby przekraczania granic, wyznaczone przez indywidualną dyna-
mikę korzystania z własnych zasobów. Rozdział V stanowi próbę uogólnienia
teoretycznego w postaci typologii doświadczeń transgresyjnych. W rozdziale
VI, podsumowującym, przedstawiłam model transgresji w odniesieniu do roli,
jaką ogrywa ona w biografii sprawcy. Mam nadzieję, że moja praca oraz wnioski
z badań empirycznych wzbogacą wiedzę pedagogiczną i psychologiczną o nowe,
ważne ustalenia dotyczące rozwoju osobistego i zawodowego, w zakresie do-
świadczeń transgresyjnych osób.
Wstęp
***
11
Badania były prowadzone w ramach rozprawy doktorskiej pod kierunkiem
prof. Krzysztofa J. Szmidta i wpisywały się w działania Zakładu Pedagogiki
Twórczości Uniwersytetu Łódzkiego. Szczególne podziękowania kieruję do Pana
Profesora Krzysztofa J. Szmidta za nieocenioną pomoc w trakcie ostatnich sze-
ściu lat, wsparcie merytoryczne i wszystkie inspirujące rozmowy.
Wyrazy mojej wdzięczności składam przyjaciółce, dr Monice Modrzejew-
skiej-Świgulskiej, za wyjątkową relację dającą odwagę i „przyzwolenia”.
Dziękuję wszystkim narratorom za otwartość i chęć podzielenia się „swo-
ją opowieścią”. Podziękowania kieruję także do recenzenta niniejszej publikacji,
prof. Agaty Cudowskiej, za konstruktywne uwagi.
Dziękuję mojemu partnerowi, Marcinowi, za towarzyszenie, pogodę ducha
i spokój wtedy, gdy go tracę.
Książkę dedykuję Mojej Mamie w podziękowaniu za to, czego mnie nauczyła.
Rozdział 1
Transgresje – kluczowe pojęcia i koncepcje
Rezygnacja z behawiorystycznego aksjomatu, zgodnie z którym człowiek
jest sterowany przez środowisko, a najważniejsze procesy zachodzą w przestrze-
ni prostych, jednokierunkowych reakcji – stanowi przełom w spostrzeganiu moż-
liwości człowieka i jego rozwoju.
W ujęciu psychologii tradycyjnej wyposażenie genetyczne oraz uczenie się
społeczne wpływają na jakość życia poprzez determinowanie rodzaju doświad-
czeń lub środowisk, których człowiek poszukuje, w odpowiedzi na zapotrzebowa-
nie wynikające np. z typów osobowości czy temperamentu. A przecież pomimo
tego, że człowiek przychodzi na świat w części wyposażony genetycznie, a na-
stępnie ukształtowany w określonym kontekście rodzinnym, społecznym, histo-
rycznym i kulturowym, nie wolno odmawiać mu wolnej woli i aktywnych wysił-
ków, które podejmuje, aby wychodzić poza to, kim jest i co posiada. Mechanizmy
osobowościowe są kształtowane również z udziałem doświadczeń życiowych. Je-
żeli człowiek posiada świadomość tego, jakie środowisko ma na niego zły wpływ,
może go unikać, zmieniać lub aktywnie zmieniać siebie w nim. To jest pozytywny
wymiar wskazujący na jego samodzielność i świadomy udział w kierowaniu wła-
snym życiem. Warto przytoczyć w tym miejscu zdanie wybitnego węgierskiego
prozaika i eseisty Sandora Marai (1900–1989), według którego:
Świat dzieje się także we mnie, nie tylko w czasie i przestrzeni. Ja też jestem prze-
strzenią (Marai, 2016: 26).
Istnieje więc obszerna przestrzeń do dyspozycji, w ramach której człowiek
może wykraczać poza istniejący stan rzeczy, poza dotychczasowe granice osią-
gnięć i doświadczeń. Samoświadomość człowieka określa wolną wolę, a w jej ob-
rębie wolność życiowych wyborów. Człowiek nie tylko pragnie więc egzystować,
ale także rozwijać się poprzez budowanie własnej autonomii oraz wzbogacanie
kultury i cywilizacji, w której żyje. W tym ujęciu charakteryzuje się wewnątrz-
sterownością, jest autonomicznym podmiotem, bytem sprawczym, aktorem na
scenie życia, ale także jego aktywnym twórcą i współreżyserem.
Wymienione powyżej założenia stanowią podstawowy sens transgresyjno-
ści natury ludzkiej, będącej głównym tematem niniejszego rozdziału. W dalszej
14
części przytaczam dwa wybrane ujęcia teoretyczne. Część pierwsza to koncepcja
transcendentnej natury ludzkiego życia Georga Simmla, która stanowi tło filozo-
ficzne niniejszych rozważań i wprowadzenie do części drugiej, w której prezen-
tuję założenia psychotransgresjonizmu w ujęciu Józefa Kozieleckiego, wyznacza-
jące ramy teoretyczne moich badań1. Celem tego rozdziału jest przedstawienie
w zarysie głównych twierdzeń obu autorów i próba syntezy ich myśli. Tym spo-
sobem pragnę wprowadzić Czytelnika w określony sposób myślenia o człowieku
jako istocie transgresyjnej oraz system podstawowych pojęć, które posłużyły mi
do opisu dynamiki transgresji w części empirycznej książki.
1.1. Transcendentna natura życia w ujęciu Georga Simmla
Przedmiotem rozważań tej części jest rozprawa o Transcendencji życia –
koncepcja wyróżniająca się wśród twórczości niemieckiego myśliciela Georga
Simmla (1858–1918), będąca rodzajem klamry filozoficznej spajającej całość jego
dzieła pt. Filozofia życia – cztery rozdziały metafizyczne (2007). W pracy tej
autor daje się poznać jako socjolog, ale także wnikliwy filozof kultury, wykorzy-
stujący psychologię jako narzędzie refleksji nad życiem i człowiekiem. Studiując
biografię i dorobek naukowy Simmla, rysuje się sylwetka człowieka niezwykle
wszechstronnego, błyskotliwego, często zmieniającego kierunek swej refleksji
teoretycznej i posiadającego niezwykle szerokie zainteresowania. W jego twór-
czości można zaobserwować wiodące zamiłowanie do tematów skupiających się
wokół idei form życia społecznego, m.in. centralnego pojęcia interakcji, anali-
zy procesów wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami czy konfliktu
między indywidualnością a formami kulturowymi. Obok głównej problematyki
dokonuje także refleksji filozoficznej nad wieloma sprawami szczegółowymi, ta-
kimi jak: moda2, pieniądz, sens życia i śmierci czy wolność jednostki (Simmel,
1975, 1997, 2006, 2007). Niniejszy rozdział nie stanowi próby ujęcia zmienności
i ewolucji poglądów Simmla oraz jego dorobku, co czynią w sposób niezwy-
kle staranny inni autorzy3. Jest prześledzeniem filozoficznych poglądów autora
na naturę życia w odniesieniu do idei transcendencji, stanowiącej punkt wyjścia
w moich rozważaniach.
1 Obie koncepcje szerzej zaprezentowałam w artykule pt. Przekraczanie granic jako istota
twórczości w świetle koncepcji teoretycznych Simmla i Kozieleckiego, zamieszczonym w pracy
zbiorowej pt. Człowiek w sytuacji granicznej. Filozoficzne, kulturowe i historyczne wymiary re-
fleksji i jej implikacje pedagogiczne (2015), pod red. S. Jaronowskiej.
2 Zagadnienie mody i przekraczania granic w ujęciu tego autora szerzej opisałam w artykule
pt. Moda – między konformizmem a przekraczaniem granic (w świetle koncepcji Georga Simmla),
[w:] Bobrowicz, W., Kubinowski, D., Pakuła, Z. (red.), Moda w kulturze, sztuce i edukacji (2014).
3 Całościowego opracowania twórczości Simmla dokonali tacy autorzy, jak: Sławomir Ma-
gala (1980), Jerzy Szacki (2007) czy Jan Szczepański (1969).
Rozdział 1. Transgresje – kluczowe pojęcia i koncepcje 1.1. Transcendentna natura życia w ujęciu Georga Simmla
15
1.1.1. „Jesteśmy skalami” – graniczny charakter ludzkiej egzystencji
Simmel (2007) uważa, że w danym momencie swojego życia człowiek znaj-
duje się na określonym poziomie wiedzy i umiejętności oraz gotowości do pod-
jęcia określonych ról i zachowań. Pozycję człowieka w świecie określa zatem
fakt, że w każdym wymiarze swoich dyspozycji i zachowań przemieszcza się on
nieustannie pomiędzy dwiema granicami, które wyznaczają
[…] formalną strukturę naszego bycia, wypełniającą się w swych różnorodnych pery-
feriach, zajęciach, losach każdorazowo inną treścią. […] Każda treść życia, taka jak:
uczucie, doświadczenie, działanie czy myśl, posiada określoną intensywność i barwę,
określone kwantum i pozycję w pewnym porządku (ibidem: 15).
W tym ujęciu człowiek jest skalą, której granice w różnych kierunkach sam
wyznacza. Zajmując miejsce na tej skali jego egzystencja, przyjmuje określoną
formę, którą wypełnia treść oraz wartość życia odczuwana w danej godzinie, na
danym etapie rozwoju. Można powiedzieć, że życie człowieka to obszar zakre-
ślony pomiędzy górną i dolną granicą jego możliwości. W takim ujęciu granica
wydaje się być czymś niezbędnym w określeniu kondycji ludzkiej. Główny sens
filozofii Simmla wyraża się jednak w przekonaniu, że człowiek nie zawiera się
bez reszty w tych granicach, ponieważ, zdając sobie z nich sprawę, może sięgać
po to co niedostępne i poszerzać granice swoich możliwości. Z jednej strony jest
więc zdeterminowany, z drugiej posiada nieskończoną przestrzeń możliwości
i swobodę doświadczania różnorodności (Simmel, 2007).
Graniczny charakter ludzkiej egzystencji stanowi punkt wyjścia do najbar-
dziej decydującego sensu życia. Simmel stwierdza, że:
Istnienie granicy jako takiej jest konieczne, ale każda konkretna granica może za-
razem zostać przekroczona, każde ustalenie przesunięte, każda bariera rozsadzona; akt
przekroczenia ustanawia każdorazowo nową granicę (ibidem: 16).
Wynika z tego, że żadna konkretna granica nie jest konieczną, gdyż z za-
sady może być przesunięta, naruszona lub przekroczona. Stwierdzenie to napa-
wa optymizmem, bo wskazuje na nieograniczoność człowieka, z drugiej strony
świadczy jednak o tym, że pokonana granica nigdy nie jest tą ostateczną. Sam
proces przekroczenia sprawia, że to, co wiemy i w co wierzymy, staje się coraz
bardziej niepewne i problematyczne. Naturę człowieka można wyrazić poprzez
paradoks:
[…] w każdym kierunku napotykamy granice, w żadnym nie jesteśmy ograniczeni
(ibidem).
Człowiek jest istotą graniczną, nieposiadającą zarazem granicy.
Ta dwoistość natury ludzkiej jest wyznaczona przez:
Pobierz darmowy fragment (pdf)
