Darmowy fragment publikacji:
Anna Pawlikowska-Piechotka
Maciej Piechotka
Dzieje
obiektów sportowych
w Europie
Historia architektury sportowej
od czasów starożytnych do współczesności
Podręcznik akademicki
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Akademia Wychowania Fizycznego
Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Anna Pawlikowska-Piechotka
Maciej Piechotka
Dzieje obiektów sportowych w Europie
Historia architektury sportowej
od czasów starożytnych do współczesności
Płaskorzeźba przedstawiająca grających w piłkę, dekoracja attyki budowli V w pne
w Lekythos, Muzeum Narodowe w Atenach (Grecja)
Warszawa 2017
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Komitet Redakcyjny
Przewodniczący
Członkowie
Jakub Adamczyk
Jolanta Derbich
Joanna Piotrowska
Michał Staniszewski
Joanna Ścibek
dr hab. prof. AWF Stanisław Piekarski
Recenzent:
Dzieje obiektów sportowych w Europie
Historia architektury sportowej od czasów starożytnych do współczesności
An outline of sports buildings in Europe
History of sports architecture from the ancient times until today
PODRĘCZNIK AKADEMICKI
Książka elektroniczna
ISBN 978-83-61830-30-6
@ Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
Redakcja i korekta techniczna – Joanna Kłyszejko
Projekt okładki – Waldemar Dorcz
Format B-5
Warszawa 2017
Wydanie I
Przygotowanie edycyjne:
OMIKRON Sp. z o.o.
www.omikron.net.pl
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Edgar Norwerth, inżynier architekt (1884–1950), autor projektu zespołu uczelni
i obiektów sportowych CIWF w Warszawie, obecnie Akademii Wychowania
Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie.
Zgodnie z ponadczasowymi zaleceniami Edgara Norwerth’a
architektura obiektów sportowych powinna spełniać
‘być w dostatecznej ilości, łatwo dostępna, celowo urządzona i piękna’1.
cztery podstawowe warunki:
1 Edgar Norwerth (1930): ‘Centralny Instytut Wychowania Fizycznego na Bielanach w Warszawie’
[w] Architektura i Budownictwo, nr 11/1930 (str. 426), Warszawa.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Streszczenie ................................................................................................................
Summary ..................................................................................................................
6
8
Dla treningu i sportowego teatru… ......................................................................... 1 0
Wprowadzenie. Od autorów .................................................................................... 1 3
ROZDZIAŁ 1
Budowle sportowe w okresie antyku ....................................................................... 1 8
1.1. Wczesne cywilizacje i Bliski Wschód ................................................................ 18
1.2. Starożytna Grecja (stadiony, hipodromy, gimnazjony, palestry,
tereny otwarte wypoczynku) .............................................................................. 22
1.3. Starożytny Rzym (Koloseum, amfiteatry, hipodromy, termy,
tereny zieleni miejskiej) ...................................................................................... 30
ROZDZIAŁ 2
Tereny i obiekty sportowe okresu Średniowiecza .................................................. 6 5
2.1. Okres wczesnego Średniowiecza ........................................................................ 65
2.2. Tereny zabaw i gier mieszczan .......................................................................... 68
2.3. Turnieje rycerskie i kultura dworska ................................................................... 77
ROZDZIAŁ 3
Obiekty sportowe w okresie Odrodzenia i Oświecenia .......................................... 100
3.1. Rozwój miast, zabawy i gry miejskie ................................................................. 100
3.2. Rozwój gier i zabaw dworskich .......................................................................... 110
3.3. Rozwój urządzonych miejskich terenów otwartych sportu i rekreacji ............... 117
ROZDZIAŁ 4
Obiekty sportowe w wieku XIX ............................................................................... 140
4.1. Obiekty sportowe w szkołach i na uczelniach wyższych ................................... 140
4.2. Stadiony, boiska i korty tenisowe ....................................................................... 144
4.3. Kluby wodniackie w XIX wieku ........................................................................ 148
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
4.4. Kryte pływalnie i publiczne łaźnie ................................................................... 150
4.5. Tory wyścigów konnych ................................................................................... 157
4.6. Velodromy i kryte lodowiska ‘glaciarium’ ......................................................... 162
4.7. Sale gimnastyczne, strzelnice sportowe i kluby YMCA oraz YWCA .............. 168
4.8. Ośrodki sportów zimowych, ośrodki sportów wodnych i uzdrowiska .............. 177
4.9. Olimpijskie obiekty sportowe – Letnie Igrzyska Olimpijskie w Atenach
(1896 rok) ........................................................................................................... 182
4.10. Otwarte tereny sportu i rekreacji w miastach .................................................... 184
ROZDZIAŁ 5
Obiekty sportowe w I połowie wieku XX ................................................................ 232
5.1. Rozwój budownictwa sportowego do II wojny Światowej ................................ 232
5.2. Rozwój budownictwa sportowego w Polsce w okresie II RP ............................. 239
5.3. Obiekty sportowe igrzysk olimpijskich .............................................................. 264
ROZDZIAŁ 6
Obiekty sportowe w II połowie wieku XX .............................................................. 315
6.1. Rozwój budownictwa sportowego w Polsce po 1945 roku ................................ 315
6.2. Obiekty sportowe wznoszone na igrzyska olimpijskie w miastach
europejskich ....................................................................................................... 333
6.3. Przekształcenia funkcji i formy stadionów w XX wieku .................................... 354
6.4. Nagrodzone projekty wybitnych obiektów sportowych przez MKOl i PKOl ....... 355
ROZDZIAŁ 7
Współczesne tendencje w architekturze obiektów sportowych ............................ 401
7.1. Obiekty sportowe dla igrzysk olimpijskich w XXI wieku .................................. 401
7.2. Obiekty sportowe we współczesnej Polsce ........................................................ 407
7.3. Obiekty sportowe i niepełnosprawni .................................................................. 414
7.4. Współczesne miejskie tereny sportu a idea ‘sportu dla wszystkich’ .................. 418
7.5. Tereny sportu przy współczesnych placówkach oŚwiaty ................................... 427
7.6. Obiekty sportowe i rekreacyjne przyszłości – poszukiwania formy i programu .... 431
Zakończenie ............................................................................................................... 453
Bibliografia ................................................................................................................ 465
Zestawienie ilustracji i ich zródeł ............................................................................ 477
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Streszczenie
W każdej z rozwiniętych cywilizacji europejskiej, krzewienie kultury fizycz-
nej łączyło się z budową obiektów i urządzeń sportowych. Ponieważ dla najdaw-
niejszych z tych społeczności sprawność fizyczna i współzawodnictwo sportowe
były równie istotne jak religia i nauka, budowle sportowe, oświaty i religijne były
ze sobą formalnie i funkcjonalnie przeplatane (w kulturze helleńskiej na przykład
Olimpia i Delfy – malowniczo wkomponowane w otaczający krajobraz). Zgodnie
z platońską zasadą, egzemplifikowaną w planach urbanistycznych miast projek-
tu Hippodamosa z Miletu, budowle służące codziennej kulturze fizycznej były
wbudowane w tkankę antycznych miast greckich, a obiekty dla celów zawodów
sportowych – były lokalizowane na ich obrzeżach, poza gęstą zabudową centrum.
Ponieważ Rzymianie cenili tłumne widowiska – pojawiły się w ich państwie obok
stadionów – owalne amfiteatry ‘wciśnięte’ w ciasną zabudowę miejską (przykła-
dem jest rzymskie Kolosseum). Doskonała znajomość konstrukcji i mechaniki
budowy, stosowanie betonu – pozwoliły Rzymianom na wznoszenie wielokondy-
gnacyjnych, monumentalnych budowli. Dorobek rzymskiej architektury stał się
cennym materiałem dla poszukiwań rozwiązań funkcjonalnych: ergonomii i bez-
pieczeństwa widowni, powiązań komunikacyjnych wewnątrz budynku. Program
rzymskich term jest współcześnie kopiowany w postaci zespołów wielofunkcyj-
nych aquaparków.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Zachodniego, w okresie średniowiecza,
zaprzestano budowy obiektów i urządzeń sportowych. Wyjątkami były tymcza-
sowe i prymitywne konstrukcje wznoszone na potrzeby organizacji turniejów
rycerskich (trybuny i szranki na polu walki). Ćwiczenia sportowe w strzelaniu
z łuku, kuszy – miały miejsce na podmiejskich łąkach (prato, courts, błonie),
a gra w piłkę – na miejskich placach, zawody w pływaniu lub wioślarskie – na je-
ziorach i rzekach, a jazda na łyżwach – na zamarzniętych naturalnych akwenach.
Dopiero w wiekach XVI-XVIII powstawały specjalnie wznoszone ujeżdżalnie,
sale sportowe do ćwiczeń szermierczych lub do gry w piłkę (salles jeu de paume,
real tenis halls). Nie były to jednak budowle (poza wyjątkami jak ujeżdżalnie
w Książu, czy Maneż w Moskwie) architektonicznie wybitne, ani mające znacze-
nie dla użytku powszechnego – przeznaczone były tylko dla warstwy arystokracji.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
7
Z czasem, wraz z rozwojem urbanizacji zagęszczone zabudową miasta nie miały
odpowiedniej przestrzeni do gier, konieczne okazało się planowanie parków miej-
skich, urządzonych pod kątem sportu i wypoczynku (Bois de Boulonge w Paryżu,
Hyde Park w Londynie, Park Angielski w Monachium).
Odrodzeniu ruchu sportowego w wieku XIX, towarzyszyła budowa licznych
obiektów sportowych. Na wzór niemieckich Turnplatze powstawały w wielu kra-
jach boiska gimnastyczne, na wzór niemieckich Turnhalle – sale sportowe do gier
i ćwiczeń. W XIX wieku powstały kryte sztuczne lodowiska, kryte pływalnie, ve-
lodromy, kluby sportowe (wioślarskie, żeglarskie, cyklistów, krykieta, tenisowe,
strzeleckie, gimnastyczne). Powstawały korty tenisowe, boiska i stadiony piłkar-
skie, tory bobslejowe i skocznie narciarskie, pływalnie kryte i odkryte.
W początkach XX wieku, nowe materiały i techniki budowlane pozwoliły
na wznoszenie monumentalnych budowli sportowych, o coraz większych rozpię-
tościach przekryć, – co uniezależniło uprawianie wielu dyscyplin od warunków
pogodowych i pory roku (Stadion Olimpijski w Berlinie, Pływalnia Olimpijska
w Berlinie, Hala Stulecia Rzeszy we Wrocławiu, Stadion Olimpijski White City
w Londynie). Dla celów szkolenia przyszłych nauczycieli i trenerów powstały
uczelnie o profilu wychowania fizycznego (Centralny Instytut Wychowania Fi-
zycznego w Warszawie, wyższe uczelnie w Sztokholmie i Berlinie).
Od II połowy XX wieku mamy coraz bardziej do czynienia z rozdziałem
obiektów sportowych na te, które służą aktywnej, fizycznej rekreacji dla przyjem-
ności i rozrywki oraz na obiekty przeznaczone dla treningu i rozgrywania zawodów
sportowych. Naturalnie te granice nie zawsze wyraziste i funkcje oczywiste. Na tej
samej pływalni, kortach tenisowych, krytym sztucznym lodowisku – są najczęściej
organizowane zarówno zajęcia rekreacyjne jak i zawody sportowe, tyle że w innych
dniach i godzinach. Naturalnie nie zawsze takie wielostronne użytkowanie obiektu
jest możliwe. Chociażby dotyczy to kosztownych w utrzymaniu aren sportowych
i stadionów, gdzie zastosowano specjalistyczne urządzenia i materiały wykończe-
niowe, wymiary zgodne z przepisami federacji (nawierzchnie pola gry), trybuny dla
wielotysięcznych widowni. Korzystanie z takich warunków dla celów rekreacyjnych
byłoby nieuzasadnionym luksusem. Ponadto, jak się wydaje, ‘sport dla wszystkich’
powinien być realizowany przede wszystkim w naturalnym otoczeniu, na terenach
zielonych urządzonych pod kątem wielorakich form sportu i wypoczynku, z urzą-
dzeniami odpowiadającymi oczekiwaniom różnych grup społecznych, wpisanymi
w zieleń parkową, gwarantującą zdrowe środowisko dla wysiłku fizycznego.
Bez wątpienia jednak wszystkie obiekty sportowe powinny zachować ważną
cechę wspólną: zarówno monumentalne obiekty przeznaczone dla sportu wyczy-
nowego jak i skromniejsze, będące elementem programu miejskich terenów wy-
poczynkowych, powinny być nie tylko funkcjonalne, bezpieczne i ekonomiczne,
– ale także piękne i o wysokiej jakości estetycznej.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Summary
In each of the developed European civilization, promoting physical culture
was associated with the construction of sports facilities and devices. Since the
earliest of these communities fitness and competitive sport have been as important
as religion and science; sports facilities, educational and religious were together
formally and functionally interleaved (in Hellenic culture, for example, Olympia
and Delphi sanctuaries – beautifully integrated into the surrounding landscape).
According to the Platonic principle exemplified in urban planning created by Hip-
podamos of Miletus, structures for daily physical education were embedded in the
fabric of ancient Greek cities, and facilities for sports competitions – were local-
ized on the outskirts, outside the dense buildings downtown. Since the Romans
valued crowded spectacle – next to the stadiums appeared new structures – oval
amphitheatres ‘squeezed’ into a tight urban development (an example is the Ro-
man Colisseum). Excellent knowledge of design and engineering construction, the
use of concrete – allowed the Romans to the construction of multi monumental
buildings. The achievements of Roman architecture has become a valuable re-
source for the exploration of functional solutions: ergonomics audience, commu-
nication links within the building. The program of the Roman term is nowadays
copied in the form of the multifunctional water parks (aquaparks).
After the fall of the Western Roman Empire, in the Middle Ages (5 c.-15 c.),
construction of sport facilities and sports buildings stopped. Exceptions were
primitive and temporary wooden structures, erected for the organization knight
tournaments (stands and compete screen on the battlefield). Exercises of sports as
archery, crossbow – took place in the suburban meadows (prato, courts, błonia),
and the game ball – on the city squares, competitions in swimming or rowing – on
lakes and rivers, and ice skating – on frozen natural waters. It was not until 16 c-18
c , when were specially erected riding schools, gyms halls for exercise fencing
or ball games (salles jeu de paume, real tennis halls). But these buildings (with
the few exceptions as Riding Hall in Książ or Manezh in Moscow) were neither
architecturally outstanding, nor relevant for common use – were intended only for
the aristocracy, elite group. In time, with the development of urbanization and too
dense buildings in the city centers, what lead to lack of space for outdoor games, it
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
9
was necessary to plan city parks, intended for sport and recreation (Bois de Boul-
onge in Paris, Hyde Park in London, English Park in Munich). The revival of the
sports movement in the 19 c, was accompanied by the construction of numerous
sports facilities. After German Turnplatze, in many countries were created courts
for gymnastic and outdoor games, after German Turnhalle – sports halls for indoor
games and exercises. In the 19 c, the indoor artificial ice rinks, indoor swimming
pools, velodroms, sports clubs (rowing, sailing, cycling, cricket, tennis, shooting,
gymnastics) were founded, accompanied by tennis courts and football stadiums,
bobsleigh tracks and ski jumps, indoor and outdoor swimming pools.
In the 20thc, new materials and construction techniques allowed the construc-
tion of monumental buildings of sports, with increasing spans of covers over stands
and arena – which created a possibility to practice many disciplines independently
of weather conditions (the Centennial Reich Hall in Wroclaw). For the purpose of
training future teachers and trainers there were established universities of physi-
cal education (Central Institute of Physical Education in Warsaw, universities in
Stockholm and Berlin).
Since the second half of the twentieth century, we have more to do with
the division of sports facilities for those who practice active, physical recreation
for fun and entertainment and facilities for the training and sports competitions.
Naturally, these boundaries are not always clear and obvious. The same swimming
pool, tennis courts, an indoor artificial ice rink – are used both for recreational ac-
tivities and for sports, but in different days and hours. Of course, not always such
a multifunctional use of the building is possible. To maintain sports arenas and sta-
diums, where specialized equipment and finishing materials are used, the dimen-
sions are in accordance with the provisions of the federation (for example special
surfaces of the playing field), stands provided for the audience of many thousands
– costs are very high. Using such conditions for recreational purposes would be
unjustified luxury. Moreover, as it seems, ‘sport for all’ should be implemented
primarily in natural surroundings, in the open areas, furnished for multiple forms
of sport and leisure, with devices corresponding to the expectations of different
social groups, guaranteeing a healthy environment for physical activity.
However, without a doubt, one factor should be kept as common obligation
for all sport facilities: both monumental objects designed for competitive sports
and modest provisions intended for popular and mass ‘sport recreation’ – should
not only be functional, safe and economical – but also beautiful, of high-quality
aesthetic values.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dla treningu i sportowego teatru…
Czy mam prawo pisać wstęp do książki o tytule odległym od semantycznej
istoty mojej specjalności zawodowej? Nie jestem architektem. Dopiero po długim
namyśle przystałem na wielce nobilitującą propozycję Autorów „Dziejów obiek-
tów sportowych w Europie”, by podjąć to zadanie. Patrzę przy tym na „histo-
rię architektury sportowej od czasów starożytnych do współczesności” z pozycji
nominalnego odbiorcy, który w przestrzeni użytkowej architektonicznie skompo-
nowanych obiektów realizuje różnorakie procesy i przedsięwzięcia służące czło-
wiekowi – a właściwe dla istoty najszerzej rozumianego sportu. W takim ujęciu
architektura nie jest „sztuką konstruowania”, czy „skorygowaną grą brył” – jak
to formułowali klasycy – ale wydaje się iść w kierunku wyrozumowanej sztuki
kształtowania „piękna funkcjonalności”. I to właśnie coraz wyraźniej konkretyzo-
wane funkcje specjalistycznych obiektów zdają się wyznaczać kierunki rozwoju
architektury sportowej.
Anna Pawlikowska-Piechotka i Maciej Piechotka, autorzy „Dziejów obiek-
tów sportowych w Europie”, prowadzą nas przez historię obiektów sportowych
w Europie od czasów antycznych po współczesność. Materialnymi znacznikami
postępujących zmian jawią się w tej książce przede wszystkim obiekty, na których
rozgrywano igrzyska olimpijskie – kolejne kroki w kształtowaniu się i rozwoju
sportu2. To właśnie ruch i sport olimpijski stały się stymulatorem wszechobecnej
dzisiaj fascynacji sportem w jakże wielu jego przejawach – od własnego, aktywne-
go uczestnictwa – po widowisko, również w przekazie mediów elektronicznych.
I warto się w tym miejscu zastanowić nad samą istotą sportu; bo jak wytłu-
maczyć jego siłę oddziaływania i rozbudzanie wyraźnie ukierunkowanych potrzeb
społecznych, prowadzących również do zagospodarowania przestrzeni wyspe-
cjalizowanymi obiektami, służącymi różnorakim formom aktywności fizycznej.
Czym więc jest sport?
Zgodnie dziś przyjmujemy, że sport to kulturowy i społeczny fenomen
współczesności. Wyraża się w bardzo pojemnej formule encyklopedycznej, jako
2 Miller D. (2012). Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten do Londynu 1894-2012. Poznań.
Rebis.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
11
„świadoma i dobrowolna działalność człowieka, podejmowana w celu zaspokaja-
nia potrzeb: zabawy, współzawodnictwa oraz doskonalenia własnych cech fizycz-
nych i umysłowych, wyraża się przez ćwiczenia i gry uprawiane wg określonych
zasad”3. Można też ująć rzecz nieco inaczej, postrzegając sport jako aktywność
zmierzającą do podnoszenia sprawności fizycznej i jej manifestacji, uprawianą
systematycznie wg zdefiniowanych reguł, w której występuje pierwiastek współ-
zawodnictwa i dążność do uzyskiwania możliwie najlepszych wyników.
Zakreślony w ten sposób rozległy obszar rzeczywistości przejawia się – dziś
bardzo wyraźnie – w dwóch formach: sportu kwalifikowanego, wyczynowego,
gdzie przesłaniem jest maksymalizacja osiągnięć oraz sportu rekreacyjnego −
„sport dla wszystkich” − rozumianego jako dążność do racjonalnego rozwijania
własnych dyspozycji funkcjonalnych, ku zdrowiu i życiu w sprawności.
Jest więc sport złożonym zjawiskiem, nieodłączną składową postępujących
procesów cywilizacyjnych. „W nowoczesnych społeczeństwach ery globaliza-
cji jest jedną z wartości kulturowych, wpływających na rozwój człowieka, jego
zdrowie i jakość życia. Wpojony za młodu ma stać się elementem ogólnej kultury
ludzkiej – uświadomionej w procesie edukacji do życia we wspólnocie i społeczeń-
stwie”…4.
Socjologowie zauważają, że główną siłą kulturotwórczą sportu jest jego wy-
miar mitologiczny, kształtowany przez wieki. Sprawia to, że właśnie sport, jak
żaden inny fenomen kultury wciąż zachowuje swój uniwersalny wymiar i zbiór
wartości: od uniwersalizmu narodowego (Starożytna Grecja), przez europejski
uniwersalizm neoolimpizmu Cubertina aż do współczesnego nam uniwersalizmu
globalnego5.
Istotą sportu jest aktywność ruchowa, wysiłek fizyczny. Zanim nastąpi ich
demonstracja w formie widowiska – swoistego teatrum – gotowość do tego spek-
taklu budowana jest w złożonym, długofalowym, wielofazowym procesie trenin-
gu6. Zawsze, równolegle do wykorzystania naturalnych warunków środowiska,
niezbędne do tych przygotowań były coraz to bardziej specjalizowane obiekty.
Najpierw warsztaty, później manufaktury, dziś wręcz swoiste fabryki i laboratoria
dysponujące najnowocześniejszą technologią.
I w takiej właśnie historycznej7 projekcji sportu trzeba patrzeć na…”historię
architektury sportowej od czasów starożytnych do współczesności”, jak to formu-
3 Sport. Leksykon PWN (2000). Warszawa. PWN. Str. 228.
4 Sozański H., Czerwiński J., Sadowski J. (2013). Podstawy teorii i technologii treningu, t. 1. Warsza-
wa, Biała Podlaska. AWF, str. 8.
5 Krawczyk Z. (1997). Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna, sport. Warszawa.
6 Sozański H., Sadowski J., Czerwiński J. (2015). Podstawy teorii i technologii treningu. Warszawa,
Instytut Kultury. Str. 79.
Biała Podlaska. AWF.
7 Lipoński W. (2012). Historia sportu. Warszawa. PWN.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
łują w podtytule autorzy „Dziejów obiektów sportowych w Europie”. Mamy
więc prawo odbierać dzieło Anny Pawlikowskiej-Piechotki i Maciej Piechotka
jako retrospektywny obraz sztuki przestrzeni, dokumentujący organizację i kształ-
towanie przestrzennego ładu urbanistycznego oraz projektowanie i wznoszenie
specjalistycznych dla sportu obiektów, zapewniających warunki do realizacji ade-
kwatnych, dla różnych dyscyplin, programów szkolenia, jak też organizacji wi-
dowisk.
Wewnątrz tak ujętej istoty pojęcia „architektura”, domyślamy się też postę-
pującego procesu unowocześniania technologii, wprowadzania wciąż nowych
rozwiązań i materiałów konstrukcyjnych, umożliwiających optymalizację form
użytkowych konstrukcji przy jednoczesnym poszukiwaniu oryginalności rozwią-
zań przestrzennych projektowanych i wznoszonych obiektów.
Zaprojektowana i prowadzona przez Autorów wędrówka przez epoki i wieki
bardzo wyraźnie dokumentuje ponadczasowość trzech podstawowych warunków,
sformułowanych dla architektury sportowej przez Edgara Norwertha, a cytowa-
nych w pracy jako swoiste motto:…”łatwo dostępna, celowo urządzona i pięk-
na”… (warunek wyjściowy:…”być w dostatecznej ilości”… wykracza poza pre-
rogatywy architektury…).
Warto podążyć tym traktem poznawania materialnej rzeczywistości, tak
mocno (nierozerwalnie) ze sportem, ale i sztuką, związanej. To właśnie te obiek-
ty od zarania cywilizacji europejskiej służyły ćwiczeniom i treningowi. Na tych
obiektach wciąż igra się z „granicami ludzkich możliwości”. To one gromadzą
dziesiątki tysięcy widzów na widowiskach nie tylko sportowych. I (jak się wyda-
je) zawsze stawały się wręcz architektonicznymi symbolami epoki, wywierając
istotny wpływ na urbanistyczne procesy miastotwórcze – że wychodząc od rzym-
skiego Koloseum, przejdziemy przez olimpijskie miasta Ateny 2004 czy Londyn
2012. Obiekty sportowe i ich wyspecjalizowana architektura stają się oczywistą
składową urbanistycznej materii metropolii…
Historia i współczesność sportu nieodłącznie wiążą się z wyspecjalizowa-
nymi obiektami o wyróżniającej się, niekiedy wręcz symbolicznej architekturze.
Spróbujmy więc pod tym właśnie kątem popatrzeć na „dzieje obiektów sporto-
wych”… Książka Anny Pawlikowskiej-Piechotki i Macieja Piechotki otwiera ku
temu mądrą, kształcącą i przejrzyście dokumentowaną drogę…
Henryk Sozański
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie. Od autorów
Dzieje sportu naszego kręgu kulturowego to jednocześnie historia rozwoju
cywilizacji europejskiej i europejskich miast. Od tysiącleci rozwojowi poszcze-
gólnych dyscyplin towarzyszy ewolucja budownictwa sportowego. Zatem histo-
ria europejskiej architektury sportowej obejmuje prawie trzy tysiąclecia: okres
od starogreckich igrzysk olimpijskich do współczesnych obiektów sportowych.
Budowli wznoszonych zarówno dla potrzeb wielkich imprez sportowych, jakimi
są nowożytne igrzyska olimpijskie, jak i obiektów sportowych towarzyszących
oświacie czy codziennej rekreacji mieszkańców osiedli i miast.
Wiele z historycznych i współczesnych obiektów sportowych to budowle wy-
bitne, dokumentujące niezwykłe osiągnięcia cywilizacji w zakresie inżynierskich
konstrukcji: w czasach antycznych – Kolosseum w Rzymie o ponadczasowych
rozwiązaniach funkcjonalnych, a we współczesnych – nowatorska pod wzglę-
dem konstrukcyjnym hala sportowa w Raleigh projektu Macieja Nowickiego
czy Olimpijska Hala Sportowa Palazetto dello Sport w Rzymie projektu Pier
Luigi Nerviego. Przykładem niezwykłej jakości estetycznej w okresie antyku jest
doskonale zharmonizowany z otoczeniem zespół sakralno-sportowy w Delfach,
a w czasach współczesnych – Zespół Sportowy Parku Olimpijskiego w Mona-
chium projektu Frei Otto czy rzeźbiarsko potraktowane formy stadionów olimpij-
skich projektu Zahdi Hadid w Londynie (Pływalnia Olimpijska w Londynie).
Historyczne i współczesne, budzące podziw monumentalne obiekty sportowe
stają się też bardzo często prestiżowymi wizytówkami miast, ich ikonami i dumą
dla mieszkańców. Takim obiektem jest zarówno antyczne rzymskie Koloseum
jak i współczesny Stadion Olimpijski ‘Ptasie Gniazdo’ w Pekinie. Najważniej-
sze obiekty sportowe o walorach historycznych i uznane za wyjątkowy dorobek
kultury i dziedzictwo ludzkości, są wpisywane na Listę Światowego Dziedzic-
twa UNESCO: rzymskie amfiteatry Kolosseum i El Djem, Zespoły Termalne
w Bath, antyczne Areny w Arles i Orange (Francja), zespoły sportowo – sa-
kralne w Olimpii i Delfach (Grecja).
Książka na temat historii obiektów sportowych w Europie, miała być pier-
wotnie w zamyśle autorów przed wszystkim podręcznikiem akademickim, uzu-
pełniającym wiadomości z zakresu historii sportu o szczególny segment, jakim
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
są dzieje obiektów i terenów sportowych. Jednak ilość zgromadzonego materiału,
złożoność opisywanych zagadnień i wielowątkowość podjętej problematyki spra-
wiły, że wbrew początkowym założeniom i intencjom – książka ma w końcowym
efekcie znacznie szerszy charakter.
Mamy jednak nadzieję, że nasza książka nie straciła przez to walorów dy-
daktycznych, że będzie inspiracją dla dalszych poszukiwań naukowych, do prze-
myśleń i skojarzeń, pomocą do inicjowania interesujących dyskusji podczas zajęć
z historii sportu i z historii architektury. Temu też celowi służy obszerny jej seg-
ment końcowy, jakim jest zestawienie literatury.
Przekrój historyczny, jaki obejmuje to okres od czasów antycznych po współ-
czesność i w takim porządku treść jest przedstawiona w kolejnych rozdziałach.
Rozwój architektury sportowej został omówiony przy zachowaniu ciągłości chro-
nologicznej i na tle najistotniejszych wydarzeń politycznych i przemian społecz-
nych, takie ujęcie bowiem jest powszechne wśród historyków sportu i ten sposób
wydaje się w pełni uzasadniony wobec podejmowanego tematu.
Historia i tradycja sportu jest jednym z fundamentalnych przedmiotów na-
uczania na Akademiach Wychowania Fizycznego w Polsce, uznana za podstawę
programową kształcenia na kierunku wychowanie fizyczne. Obecnie na I i II stop-
niu kształcenia na tym kierunku studiuje kilkanaście tysięcy osób i obowiązujący
ich rygor kształcenia zawiera wiedzę z tego zakresu. Z rozeznania autorów wy-
nika, że wśród wielu prac na temat historii sportu oraz historii architektury, nie
ma obecnie na naszym rynku wydawniczym (w 2016 roku) pozycji poświęconej
w szczególności tematowi historii obiektów sportowych. Autorzy mają zatem na-
dzieję, przynajmniej w skromnym zakresie, za pomocą niniejszej pracy tą lukę
wypełnić, ufając że okaże się przydatna dla szerokiego kręgu odbiorców.
Książkę opracowano na podstawie licznych rozproszonych źródeł, jest owo-
cem kilkunastu lat poszukiwań badawczych w wielu zbiorach naukowych w kraju
i zagranicą. Zebrany w ten sposób materiał wymagał kolejnych etapów opraco-
wania, uporządkowania i opatrzenia komentarzem. Ponad trzysta zamieszczonych
ilustracji (rysunków i fotografii) ma uzupełnić treść; rysunki obiektów sportowych
wykonali sami autorzy posiłkując się dostępnymi źródłami historycznymi (zarów-
no opublikowanymi jak i niepublikowanymi materiałami archiwalnymi).
Integralną częścią treści książki jest także omówienie współczesnych tenden-
cji w architekturze sportowej, obserwowanych w Polsce i na świecie kierunków
planistycznych, w szczególności dążenie do ekonomicznej wielo-funkcjonalności
tych obiektów i konieczność ich dostosowania do potrzeb osób niepełnospraw-
nych (sportowców, trenerów, widzów). Intencją autorów, poza zarysowanie histo-
rii architektury sportowej, jest też podkreślenie niezwykłego znaczenia odpowied-
nio zagospodarowanych współczesnych terenów sportu i rekreacji w miastach dla
praktycznego wdrażania idei sportu dla wszystkich i zdrowego trybu życia, dla
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
15
podnoszenia jakości środowiska zamieszkania, w tym dostępności dla wszystkich
grup społecznych, dla tworzenia więzi społecznych. Takie ujęcie wydaje się waż-
ne z uwagi na szerszy, niż tylko studentów Wydziałów Wychowania Fizycznego,
potencjalny krąg odbiorców książki.
Autorzy czują się zobowiązani do podziękowań licznym pracownikom na-
ukowym i dydaktycznym z Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie,
Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz Muzeum Sportu i Tury-
styki w Warszawie za sugestie i inspiracje. Przekazane nam cenne uwagi i opinie
pozwoliły zamieścić w pracy wiele uzupełnień oraz korekt, uniknąć niezamierzo-
nych błędów i powtórzeń.
Szczególnie wdzięczność pragną wyrazić profesorowi Henrykowi Sozań-
skiemu, który jako Rektor Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskie-
go w Warszawie, przez wiele lat wspierał powstawanie książki, zawsze życzliwie
pomagał w staraniach o granty i pozwolenia na pracę w archiwach i zbiorach na-
ukowych w kraju i zagranicą. Jesteśmy też wdzięczni profesorowi Stanisławowi
Piekarskiemu, recenzentowi pracy, za istotne uwagi, które były dla nas impulsem
do pogłębionych poszukiwań we wskazanych ważnych wątkach tematycznych.
Serdeczne podziękowania pragniemy także przekazać za niezwykłą, bardzo
dla nas cenną przyjaźń i życzliwość, od lat okazywaną, ze strony dyrekcji i pra-
cowników zbiorów naukowych, w których poszukiwaliśmy materiałów żródło-
wych:
− Biblioteki Naukowej i Archiwum Fotograficznemu Akademii Wychowania Fi-
zycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie,
− Biblioteki Naukowej i Archiwum Wydziału Architektury Politechniki War-
szawskiej,
− Bibliotece Naukowej Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie.
Niezmiernie ważna była dla nas pomoc w czasie kwerendy po naukowych
zbiorach w zagranicznych ośrodkach akademickich (w latach 2005 – 2010), oka-
zywana szczególnie serdecznie przez pracowników Faculty of Architecture Uni-
versity of Cambridge, Main Library University of Cambridge, Faculty of Archi-
tecture University of Liverpool, University College Birmingham oraz zespołu
Bodleian Libraries University of Oxford.
Nasze podziękowania kierujemy także w stronę wielu innych osób oraz licz-
nych instytucji, w tym ośrodków akademickich, których udział przy powstaniu
książki był niezmiernie cenny.
Wszystkim wymienionym autorzy pragną wyrazić swoją wdzięczność i pro-
sić o przyjęcie podziękowań nie tylko za pomoc, ale także za słowa otuchy i suge-
stie, aby prace badawcze kontynuować i rozszerzyć o inne niż Europa kontynenty,
co w efekcie umożliwi przygotowanie opracowania pełniejszego, obejmującego
powszechną historię budownictwa sportowego na całym świecie.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
Pomysł jest naszym zdaniem godny rozważenia, bo takie opracowanie, jako
kontynuacja prac rozpoczętych, w efekcie pozwoliłby uzyskać pełny obraz roz-
woju architektury sportowej, omówiony na tle historii rozwoju wielu cywilizacji
i tworzących ją społeczeństw.
Ilustracje zamieszczone w książce mają jej treść uzupełnić i wzbogacić. Do
czasu wynalazku i popularyzacji fotografii w połowie XIX wieku, możemy po-
znać obiekty i dyscypliny sportowe jedynie na podstawie przekazów literackich
(poezji i prozy) oraz graficznej dokumentacji, przede wszystkim malarskiej i rzeź-
biarskiej. Zarówno rekreacja jaki i współzawodnictwo sportowe w różnych dyscy-
plinach, były tematami chętnie podejmowanymi przez artystów, stąd tak wiele jest
w tej pracy reprodukcji, przede wszystkim dzieł wybitnych malarzy danej epoki.
Rysunki autorów zamieszczone w pracy, przedstawiają te omawiane obiekty
sportowe, które są w złym stanie technicznym, ich fotografie nie byłyby czytelne
lub budowle nie są zachowane do naszych czasów. Zostały odtworzone na pod-
stawie opisów z opublikowanych prac historyków architektury z podaniem ich
źródła. Autorzy zamieścili też rysunki, które mają na celu uzupełnić zamieszczo-
ne fotografie o schematy funkcjonalne, rzuty i przekroje budynków, dla lepszego
objaśnienia ich zasad konstrukcji, funkcji, proporcji i treści programowych. Au-
torem opracowania graficznego rysunków zamieszczonych w książce jest Maciej
Piechotka, który je wykonał w programie ArchiCAD.
Fotografie zamieszczone w książce ilustrują zarówno zachowane jak i nie
przetrwałe do naszych czasów historyczne przykłady architektury sportowej z XIX
i XX wieku. Także nowo wznoszonych budynków, ilustrując ewolucję funkcji
i formy budowli sportowych oraz najnowsze osiągnięcia architektury w XXI wie-
ku i współczesne tendencje planistyczne w tej dziedzinie.
W tym miejscu autorzy pragną szczególnie serdecznie podziękować nastę-
pującym osobom i instytucjom za zgodę na umieszczenie reprodukcji rysunków,
grafik, obrazów oraz fotografii, których są gestorem:
− Panu Zbigniewowi Franczukowskiemu z Wydawnictwa Press – Forum w Po-
− Pani Marioli Godlewskiej z Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsud-
lanicy Zdrój,
skiego w Warszawie,
− Panu dr Bartłomiejowi Krynickiemu z Katedry Rekreacji Akademii Wychowa-
nia Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie,
− Panu prof. Wojciechowi Zabłockiemu z Wydziału Architektury Politechniki
Łódzkiej,
− Instytutowi Sztuki PAN w Warszawie,
− Muzeum Architektury we Wrocławiu,
− Muzeum Historycznemu Miasta Stołecznego Warszawy,
− Muzeum KS Legii w Warszawie,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
17
− Muzeum Miejskiemu w Bolesławcu,
− Muzeum Narodowemu w Warszawie,
− Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie,
− Muzeum Stadionu Narodowego w Warszawie,
− Polskiemu Archiwum Fotografii Cyfrowej,
− Pracowni Projektowej Zaha Hadid w Londynie
− Towarzystwu Przyjaciół Dawnego Szczecina ‘SEDINA’,
− Warszawskiemu Towarzystwu Wioślarskiemu,
− Warszawskiemu Towarzystwu Cyklistów.
Niniejsza książka powstała w oparciu o materiał zgromadzony w czasie re-
alizacji dwóch badań statutowych: DS-114 „Zdrowe miasto: sport i rekreacja
w przestrzeni publicznej Warszawy (lata 1918-2008)” AWF Warszawa oraz DS-
144 „Przestrzenne, społeczne i kulturowe uwarunkowania rozwoju turystyki miej-
skiej w Warszawie (wybrane aspekty)” AWF Warszawa (finansowanych przez
MNiSW), prac którymi jeden z autorów, Anna Pawlikowska-Piechotka, kierowała
na Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie w latach
2007-2014, a także niezależnych badań obu autorów prowadzonych od kilkunastu
lat.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ROZDZIAŁ 1
Budowle sportowe w okresie antyku
1.1. Wczesne cywilizacje i Bliski Wschód
Teoretycy historii sportu konsekwentnie podkreślają, że historia kultury fizycz-
nej ma swoje początki w najstarszych cywilizacjach, ponieważ sprawność fizyczna
była jedną z tych fundamentalnych umiejętności, które gwarantowały człowieko-
wi przetrwanie w niesprzyjającym środowisku [Lipoński 2012, Ordyłowski 1997].
Ówczesne ćwiczenia fizyczne miały rozmaite formy: myślistwo, łucznictwo, walki
wręcz, gry zespołowe, popisy akrobatyczne, tańce i współzawodnictwo w rozma-
itych dyscyplinach sztuk walki – o czym wiemy, chociażby na podstawie rysunków
naskalnych, że były obecne w kulturach basenu Morza Śródziemnego kilkadziesiąt
tysięcy lat temu. Wiadomości na temat późniejszych cywilizacji starożytnych, kul-
turze, sztuce i życiu codziennym, czerpiemy głównie z odkryć archeologicznych,
malowideł i płaskorzeźb, malarstwa naczyniowego zachowanych w ruinach świą-
tyń, pałaców i grobowców, a z okresu późniejszego – również z przekazów literac-
kich i dokumentów historycznych. Liczne przedstawienia scen rodzajowych oraz
ich dokładne opisanie pozwalają nam na odtworzenie obyczajów i tradycji, w tym
dotyczące form, miejsca i zakresu współzawodnictwa sportowego. Trudno jest jed-
nak wskazać dokładnie okres, kiedy pojawiły się pierwsze, wznoszone specjalnie
dla takich funkcji, budowle i urządzenia sportowe.
Możemy tylko przypuszczać, że miało to miejsce dopiero około VII-VI ty-
siąclecia pne., kiedy bardziej stabilne warunki osiadłego życia przyczyniły się do
powstania i rozwoju pierwszych miast, kiedy umiejętności inżynierskie i wiedza
pozwalały na wznoszenie bardziej skomplikowanych i okazałych budowli. Praw-
dopodobnie miało to miejsce mniej więcej 8 000 lat temu, na obszarach wokół ba-
senu Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie, tam gdzie powstały najstarsze
w naszej cywilizacji ufortyfikowane ośrodki osadnicze budowane przez Sume-
rów, Asyryjczyków, Persów i Hetytów, zajmujących tereny w granicach dzisiej-
szej Jordanii, Syrii, Turcji, Iraku i Iranu. Zgodnie z badaniami historyków, takimi
najstarszymi miastami były wzniesione na Bliskim Wschodzie Jerycho (Jordania),
Catalhoyuk (Turcja), Jarmo (Irak). Te najstarsze osrodki były wznoszone przez
plemiona osiadłe, które porzuciły koczowniczy tryb życia, udomowiły zwierzęta
i uprawiały zboża. Było to możliwe dzięki zwiększeniu wydajności upraw wsku-
tek nawadniania gleby, co pozwoliło na mniejszy udział ludności w rolnictwie,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
19
wykształceniu się klasy rolników, rzemieślników, kupców, wojowników, kapła-
nów [Davis 1999, Kubiak 2003].
Rozwojowi rolnictwa i osiadłemu trybowi życia towarzyszyło wznoszenie
osiedli o stałym charakterze, ufortyfikowanych i zakładanych najczęściej na pro-
stym i regularnym planie, według określonej koncepcji przestrzennej. W tych ufor-
tyfikowanych ośrodkach stawiano z czasem obok domów mieszkalnych – także
budynki użyteczności publicznej, takie jak świątynie, pałace, magazyny, budowle
obronne, łaźnie, baseny pływackie, place miejskie, wytyczano na ich obrzeżach
przestrzeń otwartą na tereny zieleni, przeznaczoną dla funkcji sportu i rekreacji.
O kulturze fizycznej tamtych ludów wiemy na podstawie odkryć archeologicz-
nych. Rzeźby i malowidła ścienne (na przykład odkryte w Catalhoyuk) przedsta-
wiają mieszkańców miasta w czasie polowań, walk, uroczystości i codziennych
zajęciach. Miasta Bliskiego Wschodu, budowane później, około IV tysiąclecia
pne., związane z cywilizacjami i kulturami sumeryjską, asyryjską i perską: Uruk,
Eridu, Ur, Larsa, Babilon, były już skomplikowanymi układami przestrzennymi,
składającymi się z domów mieszkalnych, świątyń, placów targowych oraz otwar-
tych terenów zieleni publicznej, przeznaczonych dla rekreacji i sportu. Obszerniej-
sze ogrody i parki otaczające rezydencje władców (Niniwa, Chorsabad, Sardes,
Isfahan) miały także zakładane zwierzyńce, w których urządzano polowania. Do
legend przeszły skomplikowane konstrukcje tarasowo wzniesionych ‘wiszących
ogrodów Babilonu’, opisywanych z zachwytem przez ówczesnych podróżników
i kronikarzy, (między innymi Herodota), założone w VI w pne.
Wiemy o mieszkańcach tych najstarszych miast, że przywiązywali ogromną
wagę do ćwiczeń militarnych (uważanych za dyscypliny para sportów), znali łuk
i uprawiali łucznictwo, rzucali oszczepem, uprawiali jazdę wierzchem i wyścigi
zaprzęgów. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że rozległe place
wewnątrz miast – cytadel służyły takim ćwiczeniom i pokazom kunsztu w czasie
ważnych uroczystości, mogąc pomieścić tłumy mieszkańców. Wojciech Lipoński
[Lipoński 2012] przytacza poemat sumeryjski, w którym opisywane są sportowe
walki zapaśnicze wojowników, podkreślając że zasady etyki i fair play stały się
podwalinami dla późniejszych koncepcji igrzysk greckich. W antycznych mia-
stach Bliskiego Wschodu budowano też wodociągi miejskie i zbiorniki, co umoż-
liwiało wznoszenie łaźni publicznych i basenów pływackich [Honour 2011].
Potężne państwo Persów, które opanowały Bliski Wschód w wiekach VI-III
pne., opierało swoją siłę na wzorowo zorganizowanej armii i doskonaleniu ćwi-
czeń fizycznych. Wiemy, że uprawiali łucznictwo, jazdę konną (są prekursorami
gry w polo), urządzali polowania z sokołem, organizowali turnieje wojowników.
Do pałacu Dariusza I w Persopolis król i jego świata mogli wjeżdżać konno aż do
sali tronowej – w tym celu specjalnie zaprojektowano schody wiodące do królew-
skiej rezydencji.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
W perskich miastach wznoszono obiekty o funkcji podobnej do greckich
gimnazjonów, szkoły o wszechstronnym programie kształcenia młodych chłop-
ców i programie łączącym zajęcia duchowe i cielesne, nazywane – zoorkhaneh.
Uprawiano w nich szczególne programy ćwiczeń, tradycyjne koshti pahlevan
(dosłownie tłumacząc z perskiego: ‘sport walki’). Budynki przesklepione kopułą
charakteryzowały się wewnętrzną wieloboczną areną soffeh, na której ćwiczono,
według ustalonego porządku od rozgrzewki, poprzez rozmaite ćwiczenia przy-
gotowujące aż do walki zapaśniczej, w takt muzyki. Dla muzyków przeznaczano
specjalny balkonik, arenę otaczała ze wszystkich stron widownia (w formie wy-
sokich stopni). Tradycja ta przetrwała do czasów nam współczesnych. Warto pod-
kreślić, ż ponad 2 500 lat mającą tradycję koshti pahlevani UNESCO uznało za
wybitny przykład kultury niematerialnej, wpisując tą starożytną perską tradycję
walki na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury w roku 2010.
O systematycznie organizowanych widowiskach sportowych możemy mówić
także w odniesieniu do cywilizacji wciąż mało nam jeszcze znanej, hetyckiej (Tur-
cja), rozwijającej się od 2 000 roku pne., w której demonstracja kultury fizycznej
była niezwykle istotna. Wojciech Lipoński [Lipoński 2012] wymienia ponad 160
uroczystości w roku, którym w kulturze hetyckiej towarzyszyły zawody sporto-
we. Świadczą o tym zachowane płaskorzeźby i ozdoby ceramiki, przedstawiające
walki byków, wyczyny akrobatów, podnoszenie ciężarów, rzucanie kamieniem,
jazdę konną i wyścigi rydwanów. Widowiska te organizowano na największym
publicznym placu miejskim, służącym także do ceremonii religijnych i być może
na co dzień również do wymiany handlowej.
Podobne ślady cywilizacji odkryto na Krecie, od mitycznego władcy wyspy
nazwaną kulturą ‘Minojską’ lub od morza otaczającego – ‘Egejską’. Wykopaliska
archeologiczne prowadzone pod Heraklionem i w innych miejscach Krety, ujaw-
niły ślady zaawansowanej kultury neolitycznej i miejskiego osadnictwa.
Jednym z największych centrów cywilizacyjnych był pałac – miasto Knossos,
położone na północno-zachodnich krańcach wyspy. Miasto nie było ufortyfikowa-
ne, zajmowało powierzchnię niecałych 2 ha, domy mieszkalne i magazyny były
wznoszono wzdłuż ulic i placów. Centrum miasta zajmowała rezydencja władcy
i rozległy plac, o wymiarach około 20m x 50m. Szacunkowo miasto liczyło około
50 000 mieszkańców. Historycy przypuszczają, że tak jak w miastach Bliskiego
Wschodu centralny plac służył ceremoniom religijnym, zgromadzeniom, ćwicze-
niom wojennym i pokazom walk. Jakie to były ćwiczenia wiemy na podstawie za-
chowanych fresków zdobiących wnętrze pałacu (były to na przykład walki z by-
kiem tauromachia, popisy akrobatyczne taurokatapsja).
Jak wskazuje Lipoński [Lipoński, 2012] swoisty grecki kult ciała i kultura
współzawodnictwa rozwinięte w okresie helleńskim mają swoje początki w or-
ganizacji zawodów sportowych na Krecie, później na Santorini (Tirze), następnie
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
21
w państwie Achajów i one stanowiły podwaliny pod późniejsze igrzyska panhel-
leńskie, mające swój początek w wieku VIII pne (pierwsza olimpiada – w 776
pne.). Cywilizacja kreteńska jest datowana na okres 3000 pne – 1200 pne [Davis
1999, Kubiak 2003, Parnicki – Pudełko 1975].
Z kolei zachowane monumentalne budowle neolityczne na Malcie i pobli-
skiej wyspie Gozo (wzniesione około roku 3 000 pne) oraz kamienny krąg w Sto-
nehenge w Anglii (wzniesiony około roku 2 000 pne) mają wciąż dla nas zagadko-
wy charakter. Nie ma wśród badaczy historii architektury jednomyślności, czemu
mogły służyć [Fletcher 2001, Moffet 2008]. Wciąż niedostatecznie udokumento-
wane, różniące się od siebie domniemania uczonych mówią o tym, że budowle
te mogły służyć zarówno kultom religijnym, obserwacjom astronomicznym jak
i zawodom sportowym [Honour 2011, Pevsner 1997]. Jeżeli te ostatnie hipotezy
się potwierdzą, będziemy mogli te neolityczne konstrukcje na rzucie elipsy uwa-
żać za pierwowzory i pra – przodków monumentalnych współczesnych stadionów
i hal sportowych.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.2. Starożytna Grecja
(stadiony, hipodromy, gimnazjony,
palestry, tereny otwarte wypoczynku)
Aby zrozumieć niezwykle ważne miejsce obiektów sportowych w kulturze
urbanistycznej miast greckich – trzeba pamiętać jak szczególną rolę pełnił sport,
jak znaczny był szacunek dla dzielności w tamtejszym porządku społecznym, jaką
niezwykłą cześć oddawano zwycięzcom zawodów i jakimi byli ważnymi wzorca-
mi, idolami dla innych młodzieńców (zgodnie z obowiązującym modelem kształ-
towania charakteru ‘szlachetnego współzawodnika’).
Poszukując równowagi między wojskowym ustrojem Sparty, a duchowym
Aten, osiągnięto w antycznej Grecji ideał kaloskagathos, cech młodego człowieka
łączącego cechy piękności i sprawności fizycznej z wysokim rozwojem umysło-
wym i szlachetnością [Davis 1999, Parnicki – Pudełko 1975, Sinko 1939].
Cywilizacja i kultura antycznej Grecji opierały się na znaczeniu i potędze
miast – państw polis, zakładanych od VIII wieku pne. Miasta były zamożne i lud-
ne. Dwa największe z nich, antyczne Ateny są szacowane przez historyków na
około 250 000, a Korynt na 100 000 mieszkańców [Fletcher 2002, Parnicki –
Pudełko 1975, Słapek 2010]. Miast-państw greckich było ponad sto pięćdziesiąt
i przeważająca ich część liczyła nie więcej niż kilka tysięcy mieszkańców. Nawet
w najmniejszych ośrodkach współzawodnictwo w każdej dziedzinie życia było
ważnym elementem kultury miejskiej: ceniono mistrzostwo dramaturgów, po-
etów, rzeźbiarzy, sportowców.
Zachowane antyczne malarstwo ceramiczne, mozaiki i rzeźby przedstawiają
zapaśników, lekkoatletów, jeźdźców i powożących rydwany. Ateński najokazal-
szy plac miejski, Agora, służący na co dzień jako zwykły plac targowy, w czasie
uroczystości Panatenajskich ku czci Ateny, zamieniał się w miejsce ceremonii
i rozgrywek sportowych. Usuwano stragany przekupniów i stawiano w ich miej-
scu drewniane trybuny dla widzów, wyznaczano odcinek prosty bieżni dromos
dla popisów lekkoatletycznych (‘stadion’ o długości 192 m). Dopiero w okresie
późniejszym Ateny doczekały się licznych gimnazjonów, poza miastem wybudo-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
23
wano stadion i hipodrom. W okresie archaicznym było to typowe rozwiązanie –
lokowania obiektów sportowych poza murami miasta.
Układ przestrzenny miasta Priene, wzniesionego już w epoce helleńskiej
(w IV-V wieku pne.), według planu przygotowanego przez Hippodamosa z Mile-
tu, w południowej części pod murami obronnymi miał zarezerwowany obszerny
teren dla wypoczynku i rekreacji mieszkańców, w tym na gimnazjon ze stadio-
nem. Było to założenie przestrzenne zgodne z ideałami Platona, w myśl których
budowle służące powszechnej kulturze fizycznej powinny być sytuowane po-
środku miasta, podczas gdy obiekty przeznaczone do widowiskowych zawodów
sportowych powinny znajdować się pod murami miasta, lub nawet poza nimi.
W wielu miastach greckich (Ateny, Epidauros, Olimpia, Delfy) święte gaje wokół
budynków sakralnych służyły nie tylko ceremoniom religijnym, ale i organizacji
zawodów sportowych.
Wśród bogatej roślinności, alei drzew, klombów kwiatowych wytyczono tak-
że miejsce pod budowę gimnazjonu wraz z palestrą, hipodromem i stadionem, te-
renami wypoczynku i alejkami spacerowymi. Ich program był szczególnie bogaty
w miastach greckich, w których organizowano ważne igrzyska: Olimpia, Delfy,
Epidauros [Davis 1999, Kubiak 2003, Parnicki – Pudełko 1975, Słapek 2010].
Gimnazjony (wymiennie przez niektórych historyków architektury nazywa-
ne niesłusznie palestrami – a w istocie palestra była częścią gimnazjonu), były
obiektami użyteczności publicznej, o skomplikowanej formule społecznej, po-
święcone krzewieniu oświaty i ćwiczeniom fizycznym [Słapek 2010]. Pierwot-
nie były przeznaczone dla ćwiczeń fizycznych chłopców w wieku od 8 do 12
lat, z czasem gimnazjony stały się ośrodkami życia umysłowego i towarzyskiego,
gromadząc także dorosłych mężczyzn, bowiem prowadzono tam poważne dyspu-
ty polityczne i naukowe. W okresie helleńskim kultury greckiej gimnazjony stały
się publicznymi szkołami średnimi, zakładami wychowawczymi, w którym reali-
zowano program zarówno doskonalący sprawność fizyczną jak i umysłową oraz
wrażliwość estetyczną, chłopców którzy tam nauki pobierali.
Palestra była jednym z elementów takiego zespołu, parterowym czworo-
bocznym budynkiem, z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym portykami, służą-
cym do ćwiczeń walk zapaśniczych i bokserskich. W miastach greckich istniały
także niewielkie (przeważnie prywatne) palestry, funkcjonujące jako samodzielne
obiekty, ale nie było gimnazjonu bez palestry [Pevsner, 1997]. W gimnazjonach
skupiało się życie umysłowe młodzieży miast greckich, połączenie kształtowania
kultury duchowej z doskonaleniem sprawności fizycznej, wychowaniem patrio-
tyczno-obywatelskim i wypoczynkiem. Młodzi chłopcy, przyszli greccy wojow-
nicy, ćwiczyli tam pod kierunkiem trenerów i nauczycieli epistates. Najstarsze
gimnazjony, wznoszone około VI w pne., były budowane z drewna i miały bardzo
skromny program funkcjonalny: place do ćwiczeń, boiska do gier zespołowych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
sphairisterion, bieżnie dromos. Przykładem jest gimnazjon Platanistas w Sparcie,
położony w pobliżu rzeki, gaju oliwnego zapewniającego cień i ochronę przed
palącym słońcem. Zespoły później zakładane (Ateny, Olimpia, Delfy, Epidauros)
były budowane z kamienia, bardziej trwałe i o bardziej skomplikowanej funkcji.
Składały się z czworobocznego budynku, który dzisiaj nazwalibyśmy ‘klubo-
wym’ (palestry), pierwotnie mieszczącego tylko szkołę zapasów i walk pięściarskich
[gr. pale – zapasy], z czasem służącego nie tylko do ćwiczeń fizycznych (pięściar-
skich, zapasów, gry w piłkę) ale również innych lekcji, mieszczącego bibliotekę
i sale lekcyjne. Z biegiem czasu dla palestr i układu przestrzennego gimnazjonów
przyjęła się ujednolicona forma architektoniczna. Pomieszczenia palestry budowano
wokół dziedzińca wewnętrznego, otoczonego portykiem. Od strony północnej por-
tyk miał często podwójną kolumnadę. Tu należy podkreślić, nie tylko konstrukcyjną
, ale i estetyczną oraz religijno-ideologiczną rolę kolumny w greckiej architekturze,
symbolizującej ‘sięganie do nieba’, do potęgi boskiej – w czasie walki z wrogiem
i zmagań sportowych. W budynku palestry znajdowały się sale do treningów pię-
ściarskich ze specjalnymi worami wypełnionymi piaskiem korykeion, szatnia apo-
dyterion, składziki na oliwę i piasek oraz główna sala do ćwiczeń palestry efebeion.
Budynki palestry były wyposażone w łaźnie pyraterion i łazienki balaneion oraz
toalety (loutron), a także sale do masażu oliwą elaiothesion, masażu piaskiem koni-
sterion. W pozostałych portykach było miejsce do ćwiczeń, spotkań i odpoczynku
(kamienne ławy w sali eksedry), pasaże były ozdobione posągami bogów – patro-
nów atletów – najczęściej Heraklesa i Hermesa. Budynek palestry był połączony
z gimnazjonem właściwym (otwartymi terenami rekreacyjno-sportowymi) zadaszo-
nymi korytarzami, służącymi w razie niepogody do ćwiczeń. Gimnazjon właściwy
składał się z ogrodu z wytyczonymi alejkami spacerowymi, w którym budowano
bieżnię ksystos [Lipoński 2012, Ordyłowski 1997, Pevsner 1997] lub dromos, re-
zerwowano przestrzeń na ćwiczenia rzutów dyskiem i oszczepem, boiska do gier
w piłkę sphairisterion, arenę do zapasów.
Przy większych gimnazjonach, w bogatszych i ludniejszych miastach, budo-
wano stadiony i hipodromy, rezerwowano miejsca na trybuny dla widzów (przy-
kładem jest Milet, zespół gimnazjonu, stadionu i term – powstały według pla-
nu Hippodamosa w V w pne). Niekiedy, dla umożliwienia ćwiczeń bez względu
na warunki pogodowe – bieżnia dromos i przestrzeń do ćwiczeń były zadaszone
(można je uznać za pierwowzór współczesnych sal gimnastycznych). We wzno-
szonych w okresie późniejszym gimnazjonach budowano baseny kolymbethra
przeznaczone do kąpieli i ćwiczeń pływackich, także skoków (gimnazjon w Del-
fach, Olympii). Od wielkości obiektu zależało, jakie ćwiczenia można było w nich
prowadzić i jak bogaty był ich program funkcjonalny.
Na przykład basen pływacki w przy gimnazjonie w Olimpii był stosunkowo
niewielki i płytki (4,19m x 3.02m x 1,38m), natomiast basen położony nad rzeką,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Dzieje obiektów sportowych w Europie
25
o wymiarach 14m x 16m x 1.60m, mógł być już bardziej wszechstronnie wyko-
rzystywany.8
Wodę do basenu pływackiego w Olimpii doprowadzano z rzeki i odprowa-
dzano glinianymi rurami, w okresie późniejszym baseny miały nawet wodę pod-
grzewaną. Baseny o znacznej głębokości (na przykład w Pesto o głębokości 2,6m)
miały trampoliny do skoków w formie deski zamocowanej ponad lustrem wody
[Lipoński 2012].
Gimnazjony budowano albo wewnątrz murów miejskich (miały wtedy skrom-
niejszy program i zajmowały stosunkowo małe działki gruntu), albo poza ścisłym
centrum miasta, często na znacznych powierzchniowo działkach, otoczone gajami
oliwnymi, ogrodami w których sadzono platany, topole, wiązy i cyprysy, stawiano
posągi bogów, bohaterskich wojowników i wybitnych sportowców. Wielkie mia-
sta (Ateny) miały nawet po kilka gimnazjonów, sławne gimnazjony miały duże
znaczenie dla rozwoju kultury greckiej. W Atenach takimi były: Akademia Pla-
tońska, Lyceum, Likejon (wykładał tam Arystoteles), Kynosarges, założone przez
wielkich myślicieli, stały się siedzibami słynnych szkół filozoficznych.
Zakładane na terenach wschodnich gimnazjony miały ponadto znaczenia dla umac-
niania patriotyzmu, tożsamości i kultury greckiej; przykładem gimnazjon w Aleksandrii
założony około III w pne. nazwany Dikasterion, otoczony obszernym ogrodem o funk-
cji sportowo-wypoczynkowej. Z kolei okazały gimnazjon w Antiochii słynął z zawodów
sportowych i igrzysk urządzanych we wspaniałym parku, w którym uwagę przyciągało
bogactwo różnych gatunków roślin, wspaniały krajobraz, ujęcia wód źródlanych i ką-
pieliska, portyki i pawilony ogrodowe, restauracje i winiarnie [Majdecki 2007].
Należy podkreślić, że w odróżnieniu od terenów rekreacyjno-sportowych
Bliskiego Wschodu (Persja) w gimnazjonach greckich nie zakładano zwierzyń-
ców i nie organizowano polowań. Gimnazjony publiczne były utrzymywane przez
miasta-państwa polis, prywatne – przez indywidualnych właścicieli [Kubiak 2003,
Lipoński 2012, Ordyłowski 1997].
Zespoły sportowe w sanktuariach w Atenach, Delfach, Epidauros, Olim-
pii, Aleksandrii, Pergamonie, oraz pod Koryntem są uznane za badaczy historii
sportu najważniejsze ośrodki rozwoju igrzysk, ale należy pamiętać, że regularne
igrzyska sportowe, tyle że mniejszej, bo lokalnej rangi, organizowało każde z po-
nad 160 miast greckich [Lipoński 2012, Miller 2006, Ordyłowski 1997].
8 Wymiary basenu pływackiego w Olimpii są sporne. Niektórzy autorzy (Parnicki-Pudełko,
1975, str. 243) podają znacznie większe: 24m x 16m x 1.60m. Trudność polega na tym,
że po wielkiej powodzi i zalaniu terenów sportowych przez wody rzek Kladeos oraz Al-
fios, zniszczeniu uległy budowle i urządzenia niższego tarasu zespołu. Spalenie zespołu
Olimpii na rozkaz Teodozjusza II w 426 roku ne oraz poważne trzęsienia ziemi w 551 oraz
552 roku ne – dokonały dalszych spustoszeń, utrudniając lub uniemożliwiając precyzyjną
identyfikację poszczególnych obiektów sportowych, a także dokładne oznaczenie ich pier-
wotnych wymiarów.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
Anna Pawlikowska-Piechotka, Maciej Piechotka
Z pewnością szczególnie romantyczne położenie ma zespół sakralny w Del-
fach, jeden z najważniejszych ośrodków igrzysk panhelleńskich (Igrzysk Pytyj-
skich), którego centrum stanowiła świątynia Apollina. Zespoły sakralne i obiekty
sportowe były położone na tarasach zboczy gór Parnas, składały się ze świątyń,
skarbców, amfiteatru, gimnazjonu, hipodromu, stadionu z marmurowymi trybu-
nami oraz basenu pływackiego, zasilanego wodą rzeczną. Stadion w Delfach miał
bieżnię krytą i otwartą. Gimnazjon miał lutron (okrągłą sadzawkę – umywalnię).
Zespół w Olimpii, sanktuarium Zeusa położone u stóp wzgórza Kronin,
składało się ze Świątyń (Zeusa, Hery), gimnazjonu z palestrą, placu treningo-
wego i nimfeum, stadionu i hipodromu, skarbców. Zespól uzupełniał dom rady
miejskiej buleuterion, dom handlowy Stoa Echo oraz zajazd dla podróżnych
(Leonidajon – od nazwiska inwestora budowli). Przed wybudowaniem zajaz-
du (katagogion) pielgrzymi korzystali z namiotów i szałasów. Hotel w Olimpii
miał dwie kondygnacje, cztery dziedzińce (peristilum), z których wchodzono
do pokojów różnych wielkości. Przeciętnie pokoje miały 5m x 3m, było ich
razem około 150. Zespół Stoa Echo (usługi handlu, rzemiosła i gastronomii),
Leonidajon (usługi hotelarskie) oraz liczne budowle sportowe w Olimpii moż-
na śmiało uznać za pierwowzór współczesnej wioski olimpijskiej. Warto też
wspomnieć o budowlach sportowych zespołu w Pergamonie (mieście – kolonii
greckiej w Azji Mniejszej), gdzie znajdowały się aż trzy duże gimnazjony, jeden
z monumentalnym dziedzińcem wewnętrznym palestry do ćwiczeń o wymia-
rach 72m x 36m [Fletcher 2002, Słapek 2010].
Historycy sportu i historycy architektury zwracają uwagę na rzadkość ba-
senów pływackich w greckich zespołach sportowych. Zespół w Nemei, Olimpii
i być może Delfach, co jest, jak podkreśla Miller, wciąż słabo udokumentowa-
ne, były pod tym względem wyjątkowe [Miller 2006]. Należy tu podkreślić, że
umiejętność pływania była w antycznej Grecji wysoko ceniona, za analfabetów
uznawano tych, którzy ani nie potrafili pływać ani nie znali liter oute nein oute
gram mata [Ordyłowski 1997], ale w celach nauki pływania i organizacji zawo-
dów pływackich rzadko wznoszono specjalne budowle, wykorzystywano przede
wszystkim akweny naturalne (rzeka, zatoka morska), rzadziej sztuczne baseny.
Nie wszyscy przybyli na Igrzyska zawodnicy i widzowie mogli pomieścić się
w kwaterach gościnnych i zajazdach katagogion służących na co dzień pielgrzy-
mom. Toteż bardzo często nocowali w obozowiskach namiotów stawianych pod
miastem, zorganizowanych przestrzennie na podobieństwo ob
Pobierz darmowy fragment (pdf)