Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00434 006756 9758728 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Ekonomia zdrowia i opieki zdrowotnej - ebook/pdf
Ekonomia zdrowia i opieki zdrowotnej - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 242
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8092-308-9 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Opracowanie poświęcone jest zastosowaniom teorii ekonomicznych do analiz problemów występujących we współczesnych systemach zdrowotnych ze zwróceniem szczególnej uwagi na:
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

EKONOMIA ZDROWIA I OPIEKI ZDROWOTNEJ Jadwiga Suchecka 2. wydanie rozszerzone i uaktualnione Warszawa 2016 Recenzent Dr hab. Iga Rudawska, prof. US Wydawca Izabella Małecka Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne Violet Design Łamanie Violet Design Projekt grafi czny okładki i stron tytułowych Maciej Sadowski Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P(cid:202)(cid:189)(cid:221)(cid:187)(cid:131) I(cid:254)(cid:144)(cid:131) K(cid:221)(cid:174)(cid:141)(cid:257)(cid:187)(cid:174) © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: 978-83-264-9632-5 2. wydanie Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści Wstęp  Rozdział 1 Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej  1.1. Uwagi ogólne 1.2. Systemy i ich rodzaje – podstawowe pojęcia i definicje 1.2.1. Ogólna definicja systemu 1.2.2. System ekonomiczny i jego rodzaje 1.2.3. System zdrowotny 1.2.4. System finansowy 1.2.5. System zdrowotny jako układ bloków i strumieni Rozdział 2 Modele systemów zdrowotnych  2.1. Uwagi ogólne 2.2. Podstawowe modele systemów zdrowotnych 2.3. Ewolucja systemów zdrowotnych 2.4. Kierunki reform systemów zdrowotnych w wybranych krajach Rozdział 3 Przedmiot i zakres analiz ekonomicznych w sektorze zdrowia  3.1. Uwagi wstępne 3.2. Ekonomia normatywna sektora zdrowia – przegląd współczesnych koncepcji 3.3. Opieka zdrowotna i zdrowie jako ekonomiczny towar 3.4. Zakres analiz ekonomicznych w sektorze zdrowia 3.4.1. Mikroekonomiczne ujęcie zdrowia 3.4.2. Makroekonomiczne ujęcie opieki zdrowotnej 3.4.3. Ekonomiki szczegółowe w sektorze zdrowia Rozdział 4 Zdrowie i jego pomiar  4.1. Wprowadzenie – podstawowe pojęcia i definicje zdrowia 4.2. Wybrane koncepcje pomiaru zdrowia 4.2.1. Pozytywne i negatywne mierniki stanu zdrowia populacji 4.2.2. Syntetyczne mierniki stanu zdrowia 4.2.3. Wybrane metody i narzędzia pozyskiwania danych o zdrowiu 4.3. Modele stanu zdrowia – założenia i własności 4.3.1. Klasyczny model stanu zdrowia 4.3.2. Podstawowe założenia modelu MIMIC 4.4. Z historii zastosowań modelu Indeksu Stanu Zdrowia  7  11 11 22 22 23 26 29 32  37 37 38 42 45  54 54 57 63 67 70 72 73  78 78 82 86 88 91 95 95 97 101 Spis treści 6 Rozdział 5 Popyt i funkcja produkcji zdrowia  5.1. Wprowadzenie 5.2. Funkcja produkcji zdrowia 5.3. Popyt w opiece zdrowotnej 5.3.1. Uwagi ogólne – opieka zdrowotna jako dobro 5.3.2. Popyt na opiekę zdrowotną 5.3.3. Krzywe popytu na dobra publiczne 5.3.4. Uwagi końcowe Rozdział 6 Równowaga w sektorze zdrowia  6.1. Założenia ogólne i modele 6.2. Równowaga i jej wpływ na dobrobyt 6.3. Teoretyczny model równowagi rynkowej w sektorze zdrowia 6.3.1. Równowaga cząstkowa 6.3.2. Równowaga ogólna Rozdział 7 Ewaluacja ekonomiczna w opiece zdrowotnej  7.1. Wprowadzenie do problematyki 7.2. Koszty w opiece zdrowotnej – rodzaje i metody analizy 7.2.1. Koszty i ich klasyfikacje 7.2.2. Wybrane metody analizy kosztów 7.3. Metody ewaluacyjne – aspekt teoretyczny 7.3.1. Wprowadzenie 7.3.2. Metoda analizy kosztów – korzyści (CBA) 7.3.3. Analiza kosztów – efektywności (CEA) 7.3.4. Metoda analizy kosztów – użyteczności (CUA) Rozdział 8 Ubezpieczenia zdrowotne – wybrane aspekty teoretyczne  8.1. Wprowadzenie 8.2. Rynek ubezpieczeń zdrowotnych 8.2.1. Ubezpieczenia a zachowania podmiotów na rynku 8.2.2. Ryzyko zdrowotne jako ryzyko ubezpieczeniowe 8.2.3. Oczekiwana wartość korzyści z ubezpieczenia i krańcowa użyteczność dobrobytu 8.3. Ubezpieczenia zdrowotne a hazard moralny 8.3.1. Wprowadzenie do problematyki 8.3.2. Teoretyczne aspekty hazardu moralnego ex ante 8.3.3. Statyczne oraz dynamiczne ujęcie hazardu moralnego ex post 8.3.4. Wpływ hazardu moralnego na dobrobyt Zakończenie  Bibliografia  Indeks rzeczowy   107 107 111 117 117 120 126 128  129 129 135 141 141 150  153 153 162 162 170 174 174 176 180 182  187 187 195 195 199 203 205 205 208 210 215  219  223  237 Wstęp We współczesnych badaniach teoretycznych, jak również empirycznych dokonuje się rozróżnienia między ekonomią zdrowia a ekonomią opieki zdro- wotnej. Ekonomia zdrowia jest dziedziną wiedzy traktującą zdrowie jako prob- lem ekonomiczny. Dotyczy więc procesów produkcji, wymiany oraz konsump- cji dóbr i usług zdrowotnych. Zagadnienia stanowiące przedmiot ekonomii zdrowia podlegają ciągłej ewolucji pod wpływem zmieniającego się otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego systemu zdrowia oraz zdrowotnych uwarunko- wań populacji. Ekonomia opieki zdrowotnej zajmuje się analizowaniem funkcjonowania systemu zdrowotnego oraz sposobami finansowania świadczeń zdrowotnych w różnych systemach organizacyjnych ochrony zdrowia. Współczesne badania z zakresu ekonomii opieki zdrowotnej w przewa- żającej części poświęcone są charakterystyce powiązań pomiędzy ekonomicz- nymi uwarunkowaniami gospodarki narodowej lub/i sfery ochrony zdrowia a zdrowiem (w szerokim znaczeniu) i chorobami. Różnorodność podlegających badaniom problemów występujących w sektorze zdrowia skłania do prowadzenia prac interdyscyplinarnych oraz wypracowania odpowiednich narzędzi badawczych bądź adaptacji specyficz- nych instrumentów oddziaływania. Obecnie w analizach ekonomicznych wiele uwagi poświęca się wartoś- ciowaniu zdrowia w kategoriach finansowych oraz oddziaływaniu różnych uregulowań prawnych na kształtowanie się podaży i świadczeń medycznych i popytu na nie. Bardzo często poddaje się ocenie wpływ decyzji rządowych na politykę zdrowotną oraz kształtowanie się form opieki medycznej i zaspo- kojenie potrzeb zdrowotnych społeczeństwa. Działalność w sferze ochrony zdrowia, poprzez analogię do działalności typowo ekonomicznej, może podlegać również stale powtarzającym się, wza- jemnie powiązanym fazom: produkcji, podziału, wymiany, konsumpcji. Zasadniczym celem niniejszej monografii jest prezentacja wybranych aspektów teoretycznych współczesnej ekonomii zdrowia i opieki zdrowotnej na podstawie odpowiednich pozycji literatury światowej i polskiej. Omawiane zagadnienia mają charakter ogólny i koncentrują się na wskazaniu możliwości wykorzystania teorii ekonomicznych do analizowania różnych problemów występujących w sektorze zdrowia. Struktura i układ treści tworzą zwartą logiczną całość podporządkowaną głównemu celowi pracy – zastosowaniu teorii ekonomicznej dla analizowania specyficznych problemów występujących we współczesnych systemach zdro- wotnych. Ogólne teorie ekonomiczne powiązane z poszczególnymi dobrami i rynkami świadczeń zdrowotnych mogą być wykorzystane do analizy każdego systemu zdrowotnego, bez względu na strukturę organizacyjno-funkcjonalną. Każdy rozdział stanowi samodzielną całość i pozwala na oddzielną analizę omawianych problemów. Powiązania logiczne poszczególnych części i hierar- chizacja omawianych treści tworzą całość odzwierciedlającą problemy nurtują- ce sektor zdrowia. Praca składa się z ośmiu rozdziałów. W rozdziale 1, mającym charakter wprowadzający, omówiono podstawo- we pojęcia i definicje stosowane w badaniach ekonomicznych sektora zdrowia. Zwrócono szczególną uwagę na zastosowanie teorii normatywnej, teorii dobro- bytu oraz dodatkowego dobrobytu. Wskazano również na różnice w definio- waniu systemu ekonomicznego, finansowego i zdrowotnego. Uzupełnieniem zagadnień prezentowanych w rozdziale 1 jest charak- terystyka modeli systemów zdrowotnych. Dokonana w rozdziale 2 analiza systemów zdrowotnych wyjaśnia zasadnicze różnice pomiędzy funkcjami finansowymi i organizacyjnymi, jakie zostały przypisane w różnych ujęciach modelowych sektora ochrony zdrowia. Scharakteryzowano również niektóre koncepcje dotyczące ewolucji systemów zdrowotnych oraz kierunków reform w wybranych krajach. W rozdziale 3 dokonano przeglądu współczesnych koncepcji ekono- mii normatywnej w odniesieniu do sektora zdrowia. Przedstawiono również argumenty za zdefiniowaniem zdrowia i opieki zdrowotnej w kategoriach ekonomicznego towaru. Ten sposób postrzegania ma istotny wpływ na zakres i rodzaj wykorzystywanych teorii ekonomicznych i formułowanie warunków dla racjonalnego zachowania się jednostek oraz efektywnej alokacji zasobów. Prowadzenie analiz ekonomicznych w sektorze zdrowia wymaga również zdefiniowania, co jest efektem prowadzonej działalności. W tym przypadku wszelkie działania są ukierunkowane na zachowanie dobrego stanu zdrowia jednostek i społeczeństwa. Dlatego też dla prawidłowej oceny ekonomicznej opieki zdrowotnej niezwykle ważne jest zdefiniowanie kategorii zdrowia, określenie sposobów jego pomiaru, a zwłaszcza wyrażenie jego stanu w kate- goriach pieniężnych. Problemy te stanowią przedmiot rozważań zawartych w rozdziale 4. Wstęp 8 W rozdziale 5 prezentowane są wybrane problemy teoretyczne zwią- zane z popytem na zdrowie i opiekę medyczną. Punktem wyjścia rozważań było określenie roli potrzeb zdrowotnych w planowaniu i organizacji w zakre- sie opieki zdrowotnej. Na tym tle omówiono ogólne zagadnienia związane z podażą i popytem na opiekę zdrowotną, ze szczególnym zwróceniem uwagi na funkcję produkcji zdrowia jako istotnego elementu wpływającego na kształ- towanie się podaży zdrowia i popytu na nie. Dokonując analizy popytu na opiekę medyczną, należy zwrócić uwagę na fakt, że jest to popyt indukowany przez podaż, a więc jego wielkość jest kształtowana przez relację lekarz – pacjent. Właściwie prowadzona polity- ka zdrowotna powinna zapewniać równowagę pomiędzy stroną popytową i podażową. Niespełnienie tego warunku prowadzi z reguły do nieefektyw- ności systemu zdrowia. Dla scharakteryzowania tego problemu w rozdziale 6 9 Wstęp zostały przedstawione teoretyczne koncepcje równowagi cząstkowej odnoszą- cej się do równowagi na poszczególnych rynkach sektora zdrowia oraz równo- wagi ogólnej, charakterystycznej dla całego systemu opieki zdrowotnej. Problemem ekonomicznym jest również efektywność alokacji zasobów, która wymaga analiz kosztów i korzyści. Problem ten najczęściej dotyczy oceny ekonomicznej technologii medycznych lub programów zdrowotnych w powią- zaniu z wynikami klinicznymi lub zdrowotnymi. Dokonywanie takich ocen umożliwiają metody ekonomicznej ewaluacji. Współcześnie obserwuje się intensyfikację badań nad teoretycznymi podstawa- mi tych metod oraz ich zastosowań w praktyce. Toczące się obecnie dysku- sje koncentrują się na ustaleniu zasad wprowadzania ekonomicznej ewaluacji technologii, działań lub programów do procesu decyzyjnego polityków. Odnosi się to szczególnie do analizy efektywności (skuteczności) kosztów. Problemy te stanowią przedmiot rozważań teoretycznych zawartych w rozdziale 7. Dodatkowym obszarem zainteresowań ekonomii zdrowia i opieki zdro- wotnej są problemy teoretyczne związane z rynkiem ubezpieczeń zdrowotnych. W rozdziale 8 zaprezentowano możliwości zastosowania teorii mikroekono- micznych do analizy popytu na ubezpieczenia zdrowotne. Omówiono również zachowania się podmiotów na rynku ubezpieczeń zdrowotnych i towarzyszące im zjawisko hazardu moralnego. Przedstawione zagadnienia teoretyczne nie wyczerpują problematyki ekonomicznych analiz sektora zdrowia. Wskazują jednak na wiele obszarów i problemów, które należałoby uwzględnić w dalszych badaniach. Mogą one również stanowić inspirację do zastosowań w praktyce różnych rozwiązań pro- ponowanych przez teorie ekonomiczne. Rozdział 1 Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej 1.1. Uwagi ogólne We współczesnych badaniach i dyskusjach ekonomicznych, obok ciągle aktualnych rozważań nad przyczynami i przebiegiem kryzysów ekonomicz- nych, czołowe miejsce zajmują zagadnienia dotyczące powiązań pomiędzy rozwojem produkcji dóbr materialnych a podażą usług niematerialnych oraz problemy ich szczególnego wpływu na wzrost gospodarczy. Dotyczy to rów- nież ochrony zdrowia jako jednej z najwrażliwszych społecznie sfer życia. Sferę ochrony zdrowia powszechnie traktuje się jako wszelkie zorganizowane działania prowadzone z wykorzystaniem zasobów finansowych, materiało- wych oraz odpowiednich norm prawnych, mające zapewnić społeczeństwu dobry stan zdrowia. Aktualnie do ochrony zdrowia (health protection), jako jednego z najważniejszych czynników decydujących o jakości życia, zalicza się również kształtowanie odpowiednich warunków bytowych oraz warunki ekologiczne. Współczesne teorie ekonomiczne odnoszące się do badań nad wzro- stem gospodarczym koncentrują się na identyfikacji i pomiarze czynników determinujących dynamikę jego zmian. Czynniki decydujące o dobrobycie społecznym i jakości życia traktowane są jako składowe kapitału ludzkiego, który przyczynia się bezpośrednio do generowania wzrostu gospodarczego (K. Uramek, 2006, s. 16). Z ogólnej definicji kapitału ludzkiego, sformułowanej przez S. Domańskiego (1993, s. 19), wynika, że jest to zasób wiedzy, umiejęt- ności, zdrowia i energii witalnej zawartych w społeczeństwie. Z kolei klasyk ekonomii zdrowia M. Grossman w swoich pracach z lat 90. XX w. stwierdzał, że zdrowie ma dualny charakter: z jednej strony należy je traktować jak dobro konsumpcyjne, mające wpływ na funkcję użyteczności (zadowolenie z bycia zdrowym), natomiast z drugiej – ma cechy dobra kapitałowego (trwały zasób kapitałowy, który ulega zmianie w czasie oraz może być odnawiany lub powiększany poprzez ponoszenie przez społeczeństwo odpowiednich nakła- dów) (M. Grossman, 2000, s. 347–352). Koncepcja wpływu zdrowia na gospodarkę wywodzi się z politycznej filo- zofii Arystotelesa, według której społeczny obowiązek zachowania i poprawy zdrowia wynika z etycznej zasady pełnego rozwoju ludzkiego (human flourish­ ing) (A. Hnatyszyn-Dzikowska [i in.], 2008, s. 1). 12 Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej Ewolucja tej koncepcji doprowadziła do włączenia w nurt współczesnych badań ekonomicznych rozważań dotyczących wpływu zdrowia społeczeń- stwa na wzrost gospodarczy danego kraju. W badaniach tych, w ujęciu makro- ekonomicznym, przyjęto tezę, że zdrowie społeczeństwa jest istotną składową wzrostu gospodarczego w państwach o różnym stopniu rozwoju. Argumentem przemawiającym na rzecz tej tezy jest to, że „ludzie na różne sposoby wydają na siebie pieniądze, mając na uwadze nie tylko swe bieżące przyjemności (kon- sumpcja), lecz również przyszłe zyski o charakterze pieniężnym i poza pienięż- nym określane jako inwestycje” (M. Kunasz, 2004, s. 5). W badaniach mikroekonomicznych analizuje się wpływ poszczególnych chorób, subiektywnego postrzegania zdrowia lub określonego projektu/pro- gramu zdrowotnego na produktywność jednostek/gospodarstw domowych (J.B. Karski, 2006, s. 17)1. W badaniach makroekonomicznych natomiast doko- nuje się oceny wpływu zdrowia na wielkości makroekonomiczne, do któ- rych najczęściej zalicza się wielkość produktu krajowego brutto lub dochodu narodowego, a także poziom lub stopę wzrostu gospodarczego danego kraju (D.E. Bloom, D. Canning, J. Sevilla, 2004, s. 1–13), następnie zaś dokonuje się porównań uzyskanych efektów w skali międzynarodowej. Różnorodność i ważność problemów związanych z funkcjonowaniem gospodarki w połączeniu ze sferą ochrony zdrowia oraz z zaspokojeniem potrzeb jednostki lub społeczeństwa stanowi inspirację do podejmowania róż- norodnych badań, tworzenia nowych narzędzi badawczych, a także wyodręb- nienia się nowych dziedzin nauki o charakterze interdyscyplinarnym. Wzrost zainteresowania ekonomicznymi aspektami ochrony zdrowia zro- dził się wówczas, gdy w wyniku prowadzonych międzynarodowych analiz porównawczych różnych systemów gospodarczych ukształtował się pogląd, że całkowite wydatki na ochronę zdrowia, niezależnie od stopnia „upaństwo- wienia” systemu, wykazywały systematyczny wzrost udziału w produkcie kra- jowym brutto, nie przyczyniając się często do poprawy stanu zdrowia ludności. Ogólne wnioski wynikające z tych badań doprowadziły do sformułowa- nia hipotez odnoszących się do obserwowanej w wielu krajach eksplozji kosz- tów w sferze ochrony zdrowia oraz wysokości ogólnych wydatków na opiekę zdrowotną. Sytuacja ta znajduje odzwierciedlenie nie tylko w wartościach bez- względnych, ale także w udziale tych wydatków w produkcie krajowym brutto wielu krajów, zwłaszcza wysoko uprzemysłowionych (http://www.oecd.org/ els/health-systems/health-at-a-glance-19991312.htm). Podkreśla się również, iż często wzrost wydatków na świadczenia zdrowotne nie wpływa na polep- szenie stanu zdrowia populacji. Nasilanie się tego negatywnego zjawiska może być uwarunkowane między innymi zmieniającymi się w czasie grupami towa- rów bardziej innowacyjnych i wzrostem wydatków na nie. Z punktu widzenia 1 Według definicji zaproponowanej przez Karskiego projekt (program) zdrowotny utożsa- miany jest ze zbiorem działań obejmujących również politykę zdrowotną, która ma za zadanie stwa- rzać warunki do racjonalnego dokonywania indywidualnych wyborów tego, co lepsze z punktu widzenia poprawy i zachowania zdrowia, ale także umożliwiać dokonywanie zmian w środowi- sku życia, nauki i pracy, w zakresie indywidualnego ryzyka zdrowotnego i odporności na czynniki szkodliwe dla zdrowia oraz umożliwiać rozwój technologii nieszkodliwych dla zdrowia. 1.1. Uwagi ogólne 13 dobrobytu problemem nie jest wzrost samych wydatków na opiekę zdrowotną, ale zmiana ich struktury. W tym kontekście można rozpatrywać trzy następu- jące przyczyny: 1) pacjenci prawdopodobnie korzystają częściej z konsultacji lekarskich, rea- lizacji zaleceń większej liczby testów (badań laboratoryjnych) oraz wyż- szej konsumpcji leków przepisanych i refundowanych przez płatnika; 2) ludność w większym stopniu korzysta z usług o wyższej jakości, włączając często produkty i usługi niekoniecznie w danej chwili potrzebne; ponad- to wskazuje się na rozwój nowych technologii medycznych (Ch. Sowada, T. Bochenek, P. Kawalec, B. Niedźwiedzka, W. Ponikło, 2006, s. 55), w tym transplantacji organów, operacji przeprowadzanych z wykorzystaniem aparatury medycznej najnowszej generacji, szczepień ochronnych oraz skłonność pacjentów do płacenia za wyższą jakość opieki zdrowotnej; 3) inflacja obserwowana w sektorze opieki zdrowotnej może być wyższa od inflacji obserwowanej w całej gospodarce narodowej; wyższe dochody ludności, wzrost zainteresowania ubezpieczeniami zdrowotnymi, a także szeroka oferta programów zdrowotnych mogą wpływać na wzrost cen opieki zdrowotnej w czasie. Wśród ekonomistów najwięcej dyskusji wywołuje powszechnie obser- wowana w sektorze zdrowia niewłaściwa alokacja pieniężnych środków publicznych w relacji do potrzeb zdrowotnych społeczeństwa. Odwołując się do głównej tezy ekonomicznej, należałoby przyjąć, że dany stopień zaspoko- jenia potrzeb zdrowotnych powinien zostać osiągnięty przy wykorzystaniu minimalnej ilości ograniczonych zasobów. Najogólniej mówiąc, polega ona na finansowaniu opieki zdrowotnej zgodnie z zasadami racjonalnego gospo- darowania. Konieczność racjonalnego gospodarowania związana jest z ograni- czonością zasobów, do których zalicza się zasoby ludzkie (wraz z ich wiedzą i praktycznymi umiejętnościami), zasoby naturalne (ziemia wraz z wszelkimi znajdującymi się w niej bogactwami, woda, powietrze) oraz zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka (R. Milewski (red.), 2001, s. 17). Racjonalne gospodarowanie w ekonomii polega na dokonywaniu wyborów (z uwzględnieniem odpowiednich kryteriów) przy podejmowaniu decyzji doty- czących celów społeczno-ekonomicznych oraz środków i sposobów umożliwia- jących realizację tych celów. Natomiast w ochronie zdrowia zasada racjonalnego gospodarowania może oznaczać alternatywnie (J. Suchecka, 2005a, s. 58): – finansowanie świadczeń medycznych gwarantujących „dany stan zdro- wia” przy minimalnych kosztach, – finansowanie dóbr i usług medycznych gwarantujących „maksymalny stan zdrowia” przy danych kosztach. Wynika stąd, że zasada racjonalnego gospodarowania może być określana jako zasada największego efektu przy danych kosztach (nakładach) lub jako zasada najmniejszych kosztów (nakładów) dla osiągnięcia danego efektu. W analizach ekonomicznych kontrowersje mogą budzić określenia efek- tów jako „maksymalny” i „dany” stan zdrowia ludności, które w zależności od sytuacji są różnie interpretowane. Zaproponowane rozwiązania są uzależ- nione od rozwoju ekonomiczno-społecznego kraju oraz przyjętych działań rzą- du wynikających również z założeń polityki zdrowotnej. Niewłaściwa alokacja 14 Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej zasobów może prowadzić do zachwiania równowagi pomiędzy popytem a poda- żą świadczeń, powodując tym samym ograniczenie dostępności do świadczeń zdrowotnych. Niewłaściwe wykorzystanie poniesionych nakładów na świadczenia zdrowotne może prowadzić do marnotrawstwa zasobów i ich nieefektywności ekonomicznej. Odniesienie uzyskiwanych z działalności gospodarczej efek- tów do ponoszonych na nią nakładów (kosztów) lub ponoszonych nakładów do uzyskanych efektów związane jest z procesem racjonalnego gospodarowa- nia opartego na rachunku ekonomicznym. Zasada racjonalnego gospodarowa- nia powinna być realizowana przez określony podmiot gospodarczy, w tym również podmiot leczniczy2, posiadający odrębność ekonomiczną, tzn. odręb- ność majątkową, samodzielność decyzyjną i samodzielność dochodową. Z przyjętych definicji odrębności ekonomicznej wynika, że określony pod- miot gospodarczy może racjonalnie postępować, jeżeli posiada własne zaso- by dóbr będące podstawą samodzielności decyzyjnej dotyczącej sposobów ich wykorzystania zgodnie z celem działalności oraz umożliwiające osiąganie przychodów przewyższających poniesione koszty (nakłady). Stosowanie zasady racjonalnego gospodarowania umożliwia dokonywa- nie wyborów spośród różnych wariantów danej decyzji tego, który jest naj- bardziej efektywny ekonomicznie. Wymaga to podejmowania optymalnych decyzji dotyczących przyjętych celów społecznych i gospodarczych oraz środ- ków i metod (sposobów) ich realizacji. W praktyce stosowane są dwa kryteria wyboru, w których brany pod uwagę stosunek efektów do nakładów jest najwyższy lub stosunek nakładów do efektów jest najniższy. Przestrzeganie tych zasad decyduje o osiąganiu efek- tywności ekonomicznej. Ekonomiczna efektywność może być określana przez najwyższą war- tość stosunku efektu do nakładów lub najniższą wartość stosunku nakładów do efektu. Podstawę tej oceny powinien stanowić odpowiedni rachunek ekono- miczny. Ogólnie rachunek ekonomiczny określany jest jako porównanie efek- tów uzyskanych z określonej działalności gospodarczej z ponoszonymi na tę działalność nakładami (kosztami) w celu wyboru najlepszych wariantów decy- zji (W. Caban, 1998, s. 1–33). Stosowanie w praktyce rachunku ekonomicznego wymaga jednak speł- nienia trzech następujących warunków: 1) mierzalności – efekty działalności gospodarczej i ponoszone na nią nakła- dy muszą być wyrażone w odpowiednich jednostkach pomiaru; 2) wspólnej jednostki miary – efekty i nakłady muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary; 3) jednoznaczności kryterium wyboru w procesie podejmowania decyzji. 2 Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 618 z późn. zm.), według której podmiot leczniczy to podmiot wykonujący działalność leczni- czą (art. 4) oraz lekarz lub pielęgniarka wykonujący zawód w ramach działalności leczniczej jako praktykę zawodową (art. 5), ale także podmiot tworzący, tzn. podmiot albo organ, który utwo- rzył podmiot leczniczy w formie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, jednostki budżetowej albo jednostki wojskowej. 1.1. Uwagi ogólne 15 Warunki te wynikają przede wszystkim z charakteru działalności eko- nomicznej, która jest procesem kształtowanym przez wiele różnych mechani- zmów i czynników, zarówno o charakterze subiektywnym, jak i obiektywnym. Poszukiwanie przyczyn powstawania obserwowanych nieprawidłowości w funkcjonowaniu ochrony zdrowia oraz rosnących kosztów dało początek analizom ekonomicznym przeprowadzanym oddzielnie zarówno dla tej sfery gospodarki, jak i w powiązaniu z całą gospodarką narodową. Brane pod uwagę powiązania mają charakter sprzężeń zwrotnych. Rys. 1.1. Powiązania ochrony zdrowia i opieki zdrowotnej z gospodarką narodową Gospodarka narodowa Ochrona zdrowia Źródło: opracowanie własne. Opieka zdrowotna Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ochrona zdrowia obej- muje wszelkie działania mające na celu promowanie zdrowia, do których zalicza się środki zapobiegawcze, łagodzące i lecznicze, stosowane nie tylko w stosunku do jednostek, ale także w stosunku do populacji. Świadczenie takich usług stanowi o systemie opieki zdrowotnej, obejmującym organizacje rządowe i pozarządowe. Powiązanie działalności w sferze ochrony zdrowia i opiece zdrowotnej z gospodarką narodową wskazuje na analogię do działalności typowo ekono- micznej. Działalność ta może podlegać stale powtarzającym się fazom. Rys. 1.2. Działalność ekonomiczna w ochronie zdrowia Produkcja Podział Wymiana Konsumpcja Źródło: opracowanie własne. Specyfika działalności gospodarczej (utrzymanie dobrego stanu zdrowia ludności, zaspokojenie różnych potrzeb zdrowotnych) podmiotów funkcjonu- jących w sferze ochrony zdrowia powoduje, że produkcja nie ma charakteru czysto materialnego, a ponadto takie kategorie, jak popyt i podaż różnią się swoim zakresem merytorycznym od terminów powszechnie stosowanych w ekonomii. Działalność gospodarcza ze względu na swoją naturę jest działalnością ciągłą o powtarzających się procesach gospodarowania. Występujące wzajem- ne powiązania między produkcją a konsumpcją powodują, że rozmiary pro- dukcji i jej struktura rodzajowa określają konsumpcję, wpływając tym samym na kształtowanie się stopy życiowej społeczeństwa. Istnieje jednak i zależność odwrotna, a mianowicie konsumpcja określa produkcję poprzez wskazanie na celowość dotychczasowej produkcji oraz stwarza przesłanki dla urucha- miania nowej produkcji. Stąd też istotnym zadaniem ekonomii jako nauki jest analiza tych współzależności. Badając związki między tymi zagadnieniami, można lepiej poznać rzeczywistość społeczno-ekonomiczną oraz wprowadzić do systemu pożądane zmiany. Podejmowanie odpowiednich decyzji wynikających z wiedzy o zjawiskach i procesach, o rządzących nimi prawidłowościach, o ich przyczynach i skutkach umożliwia funkcja poznawcza ekonomii. Natomiast ustalenia i wnioski wyni- kające z przeprowadzonych analiz i mające znaczenie dla działalności różnych podmiotów gospodarczych związane są z pełnioną przez ekonomię funkcją aplikacyjną. Ustalenia wynikające z przeprowadzonych analiz ekonomicznych przy- bierają postać stwierdzeń (sądów) pozytywnych i normatywnych. Podstaw do ich formułowania dostarczają teorie ekonomii pozytywnej i normatywnej. Ekonomia pozytywna dostarcza metod badawczych opartych na faktach naukowych i umożliwiających obiektywny opis prawidłowości rządzących procesami gospodarczymi. Zajmuje się ona opisem gospodarek lub wprowadza rozwiązania modelowe, które umożliwiają przewidywanie zmian w gospodar- ce albo skutków różnych działań państwa. Odpowiada na pytanie: „jak jest”, czyli opisuje funkcjonowanie gospodarki w określonych warunkach. Ekonomia normatywna oparta jest na subiektywnym wartościowaniu zjawisk dokonywanym przez ekspertów. Teorie prezentowane przez ten dział ekonomii pozwalają na ustalanie norm, zasad, którym powinny odpowiadać zjawiska i procesy ekonomiczne z uwzględnieniem przesłanek etycznych i sprawiedliwości społecznej. Poszukuje metod umożliwiających dokonanie oceny korzyści i kosztów podjętych działań, a więc odpowiada na pytanie: „jak powinno być”. Zajmuje się wartościującą oceną celowości różnych wariantów działania, które wynikają z ustaleń ekonomii pozytywnej. Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej 16 Ekonomia pozytywna pozwala więc określić korzyści i koszty wynikają- ce z różnych działań podmiotów gospodarczych, natomiast ekonomia norma- tywna koncentruje się na tworzeniu procedur umożliwiających porównywanie tych korzyści i kosztów oraz dokonywaniu na tej podstawie ogólnej oceny celo- wości tych działań. Stosowanie ocen wartościujących nabiera szczególnego znaczenia w ana- lizach ekonomicznych sfery ochrony zdrowia, ponieważ w poszczególnych fazach procesu gospodarczego wyraźnie splatają się aspekty ekonomiczne i etyczne. Uwzględnianie w analizach norm etycznych i sprawiedliwości spo- łecznej stanowi barierę w zastosowaniu klasycznych metod ekonomicznych wykorzystywanych do oceny funkcjonowania gospodarki. W ochronie zdrowia dokonywanie ocen wartościujących związane jest z zastosowaniem wybranych teorii ekonomii dobrobytu i nowej ekonomii nor- matywnej. Ekonomia dobrobytu zajmuje się tym, „co powinno być”, a nie tym, „co jest”, a więc wykorzystuje teorie charakterystyczne dla nauki normatywnej. Celem teorii normatywnych jest ustalenie zasad funkcjonowania gospodarki zapewniającej optymalne zaspokojenie potrzeb społecznych i określenie odpo- wiednich środków niezbędnych w tych sytuacjach, w których sposób działania 1.1. Uwagi ogólne 17 gospodarki odbiega od ideału (modelu) opisywanego przez teorie ekonomicz- ne (W. Kamiński, 1980, s. 9). Teoria dobrobytu stanowi odrębny nurt badań ekonomicznych, który powstał na przełomie XIX i XX w. w ramach tzw. kierunku subiektywistycz- nego. Współczesne podejście koncentruje się na badaniu konsekwencji odcin- kowych zmian, które dokonują się w gospodarce, z punktu widzenia wpływu tych zmian na dobrobyt społeczny. Szczególna uwaga poświęcana jest tej części dobrobytu społecznego, do której można zastosować mierniki w wyrażeniu pieniężnym, a więc odnoszącej się do dobrobytu ekonomicznego. Zwolennicy teorii dobrobytu wyrażają pogląd, że alokacja ograniczo- nych zasobów sfery ochrony zdrowia powinna uwzględniać zasadę „każdemu według potrzeb”. Natomiast zwolennicy nowej ekonomii normatywnej uważa- ją, że przy alokacji zasobów należy brać pod uwagę zasadę „każdemu według możliwości” (gotowości, chęci) płacenia za określone świadczenia zdrowotne (P.D. Dolan, J.B. Olsen, 2008, s. 175). Eskalacja oraz zmienność w czasie i przestrzeni różnorodnych potrzeb zdro- wotnych ludności, poszukiwanie sposobów ograniczania rosnących kosztów ich zaspokojenia oraz racjonalnego gospodarowania ograniczonymi zasobami spowodowała wzrost zainteresowania, również w Polsce, analizami ekonomicz- nymi szczególnego sektora, jakim jest sektor publiczny. Sektor publiczny tworzą podmioty państwowe grupujące własność państwową i samorządowe instytucje oraz podmioty gospodarcze dysponujące wyłącznie lub w większości środkami publicznymi. Do najważniejszych form organizacyjno-prawnych sektora pub- licznego w Polsce należą jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budże- towe, agencje wykonawcze, instytucje gospodarki budżetowej oraz państwowe fundusze celowe3. Do zadań podmiotów sektora publicznego należy realizacja niekomercyjnych zadań publicznych oraz świadczenie dóbr publicznych i mie- szanych (społecznych). Zadania publiczne i świadczone dobra są określone zakresem sektora publicznego i dziedzinami, które on obejmuje. Uwzględnia- jąc tę specyfikę, można stwierdzić, że ekonomia sektora publicznego skupia się na problemach wyboru między sektorem pub licznym a prywatnym oraz wybo- rów dokonywanych w samym sektorze publicznym. W sektorze tym ognisku- ją się jednocześnie problemy ekonomiczne, społeczne i etyczne. Pojawiające się w nim zasadnicze problemy ekonomiczne, występujące w całej gospodarce, są związane z następującymi podstawowymi obszarami decyzyjnymi (J.F. Sti- glitz, 2004, s. 69): 1) co powinno się produkować (jakie dobra), w jakiej ilości, gdzie i kiedy; 2) w jaki sposób powinno się produkować, jak wytwarzać, kto ma wytwa- rzać, za pomocą jakich narzędzi; 3) dla kogo powinno się produkować, kto ma korzystać z rezultatów pro- dukcji, jakie kryteria stosować w podziale, co należy premiować (efektyw- ność, przedsiębiorczość, kreatywność czy też nakłady pracy); 4) kto powinien podejmować decyzje. 3 Zob. ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 885 z późn. zm.). 18 Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej Wymienione problemy decyzyjne są ściśle związane z kwestiami norma- tywnymi, na których koncentruje się ekonomia dobrobytu (teoria dobrobytu). Niezależnie od przyjmowanego kryterium „każdemu według potrzeb” lub „każdemu według możliwości płacenia” w procesie alokacji ograniczonych zasobów należy brać pod uwagę jej efektywność ekonomiczną spełniającą następujące warunki konieczne (J.F. Stiglitz, 2004, s. 76): – gospodarka powinna osiągać efektywność wymiany, co oznacza, że nieza- leżnie od tego, jakie dobra są produkowane, powinny trafić do tych jedno- stek, które cenią je najwyżej; – zapewnienie efektywności produkcji wymaga spełnienia warunku, że przy danych zasobach nie można zwiększyć produkcji jednego dobra bez jedno- czesnego zmniejszenia produkcji innego dobra; taką alokację zasobów nazy- wamy efektywną w rozumieniu Pareta (optymalną w sensie paretowskim); – gospodarka powinna osiągnąć efektywną strukturę produkcji, czyli taką, przy której wytwarzane dobra odpowiadają potrzebom jednostki. Spełnienie warunku, dla kogo powinno się produkować, jest związane z osiąganiem efektywności wymiany. Oznacza ona, że nie jest możliwa taka transakcja wymienna, która polepszałaby położenie uczestniczących w nich stron, czyli wszyscy uczestnicy tej wymiany mieliby jednakową krańcową sto- pę substytucji. Krańcowa stopa substytucji (marginal rate of substitution) to ilość towaru, którą jednostka jest skłonna oddać w zamian za jednostkę innego towa- ru. Jej wielkość zależy od charakteru dobra (prywatne lub publiczne) występu- jącego w sektorze publicznym. W analizach ekonomicznych tego sektora stosuje się dwa kryteria umoż- liwiające rozróżnienie tych dóbr: rywalizację (rivalry) i możliwość wykluczenia (excludability). Występowanie czynnika rywalizującego powoduje, że dobro będące przedmiotem konsumpcji jednej osoby nie może być skonsumowane przez inną osobę. Mamy tutaj do czynienia z konsumpcją o charakterze rywalizacyj- nym (rival consumption). Natomiast w przypadku gdy spożycie danego dobra przez jedną osobę nie zmniejsza możliwości korzystania z tego dobra przez innych, mamy do czynienia z konsumpcją nierywalizacyjną. Uwzględniając te kryteria, dobra można podzielić na dobra prywatne, dobra publiczne i czyste dobra publiczne (J.F. Stiglitz, 2004, s. 149–152). Do dóbr prywatnych należy zaliczyć te dobra, które są przedmiotem kon- sumpcji o charakterze rywalizacyjnym i możliwe jest wykluczenie osób z kon- sumpcji tego dobra. Natomiast dobra publiczne są przedmiotem konsumpcji rywalizacyjnej, ale nie jest możliwe wykluczenie kogokolwiek z ich konsump- cji. Oprócz wymienionych dóbr występują dobra o szczególnym charakterze, określane w literaturze ekonomicznej mianem czystych dóbr publicznych. Cechą charakterystyczną tych dóbr jest to, że nie są przedmiotem konsumpcji o charakterze rywalizacyjnym i niemożliwe jest wykluczenie. Specyficzną grupę dóbr w sektorze publicznym stanowią również dobra, przy korzystaniu z których nie występuje czynnik rywalizacji, ale istnieje moż- liwość ich wykluczenia z konsumpcji. Wykluczenie kogokolwiek z konsumpcji dobra publicznego lub pry- watnego może być związane z ponoszeniem (lub nie) przez osoby wysokich 19 1.1. Uwagi ogólne kosztów nazywanych w ekonomii kosztami transakcyjnymi. Ta kategoria kosz- tów stanowi zwykle część kosztów administracyjnych związanych z działaniem mechanizmów cenowych (rynkowych) (np. wynagrodzenie pracowników) i ich wysokość uzależniona jest w niektórych przypadkach od rodzaju dobra. W przypadku dóbr publicznych koszty transakcyjne mogą być bardzo wyso- kie, natomiast w większości dóbr prywatnych ponoszone przez konsumentów koszty wykluczenia mogą być stosunkowo niskie. Wymienione czynniki rywalizacji i wykluczenia z konsumpcji dóbr pro- wadzą do zawodności rynku i wywierają wpływ na efektywność ekonomiczną sektora publicznego. W ochronie zdrowia występują dobra nierywalizacyjne, których wyklu- czenie jest technicznie możliwe, ale nieuzasadnione z punktu widzenia efek- tywności ekonomicznej. W takiej sytuacji proponowane jest wprowadzenie ceny na to dobro. Konsekwencją tej decyzji jest powstanie bariery dostępu do tego dobra dla części potencjalnych konsumentów. Pojawienie się takiej bariery prowadzi do nieefektywności technicznej (koszt krańcowy wyklucze- nia dla tej części konsumentów wynosi zero przy dodatniej korzyści krańco- wej). Skutkuje to ograniczeniem konsumpcji poniżej poziomu optymalnego (underconsumption). Natomiast odstąpienie od wprowadzenia ceny na ten rodzaj dobra powoduje ograniczenie produkcji, a więc pojawia się nieefek- tywność po stronie podaży (undersuply). Ograniczenie konsumpcji i podaży dóbr publicznych prowadzi w konsekwencji do zawodności mechanizmów rynkowych. W systemie opieki zdrowotnej przykładem dobra, które charakteryzuje niski koszt wykluczenia (wprowadzenie opłaty) oraz wysoki koszt krańcowy (koszt wytwórcy) konsumpcji przez dodatkową jednostkę, jest świadczenie zdrowotne. Z kolei realizowane w sektorze publicznym programy zdrowotne (np. szczepienia obowiązkowe) są nierywalizacyjne, ale charakteryzują się niemożnością wykluczenia. Oznacza to, że ograniczenie ich konsumpcji przez wprowadzenie ceny (opłaty) jest niemożliwe. Prowadzi to do zawodności mechanizmów rynkowych i niezapewnienia efektywnej w sensie Pareta ilości tego dobra na rynkach konkurencyjnych, a w tym przypadku do osiągnięcia efektywności może przyczynić się obowiązkowy sposób płacenia za wytworze- nie tego rodzaju dóbr. Powszechnie uważa się, że rolę tę mogą pełnić obowiąz- kowe podatki. Występują również dobra dostarczane przez sektor publiczny charakte- ryzujące się wysokim kosztem krańcowym ich wytworzenia (wysokie koszty funkcjonowania mechanizmu rynkowego) dla zaspokojenia potrzeb dodatko- wego pacjenta/konsumenta. Dobra te określane są mianem dóbr prywatnych pochodzących ze źródeł publicznych. Dostarczane są one przez państwo bez- płatnie. Skutkuje to pojawieniem się straty społecznej (straty dobrobytu) spo- wodowanej dużą skalą nadmiernej konsumpcji. W ekonomii dobrobytu jako miarę straty społecznej przyjmuje się różnicę między ceną, jaką jednostka jest skłonna zapłacić za zwiększenie produkcji dobra z poziomu zrównania jego ceny z kosztem krańcowym (do poziomu z ceną wynoszącą zero), a ponoszo- nymi kosztami wzrostu tej produkcji. Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej 20 Rys. 1.3. Zniekształcenia związane z bezpłatnym zaopatrzeniem w dobra Cena Krzywa popytu Strata społeczna spowodowana nadmierną konsumpcją Koszt krańcowy qe qm Ilość dobra qe – ilość, przy której cena zrównuje się z kosztem krańcowym qm – ilość, przy której cena wynosi zero Źródło: J.F. Stiglitz, 2004, s. 162. Jeżeli krańcowa skłonność do zapłaty za korzystanie z dobra przez poszcze- gólne jednostki pociąga za sobą dodatni koszt krańcowy, przy czym koszty związane z funkcjonowaniem mechanizmów rynkowych są wysokie, to przy odpowiednim poziomie kosztów transakcyjnych bardziej efektywnym rozwią- zaniem jest wytwarzanie tego dobra przez sektor publiczny. Takim rozwiąza- niem wprowadzanym w opiece zdrowotnej jest funkcjonowanie publicznych ubezpieczeń zdrowotnych, w sytuacji gdy koszty ubezpieczeń oferowanych przez sektor prywatny są zbyt wysokie. Rys. 1.4. Koszty transakcyjne Cena ABCD – oszczędności z wyeliminowania kosztów transakcyjnych ABE – miara dodatkowej korzyści C p* qo–qe – wzrost konsumpcji w wyniku bezpłatnego zaopatrzenia w dane dobro qo–qm – krańcowa gotowość do zapłaty niższa od kosztu krańcowego – krańcowe koszty produkcji dobra – cena z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych (konsumpcja nieefektywna) p* D C Koszty transakcyjne Koszt produkcji A B qe Źródło: J.F. Stiglitz, 2004, s. 163. EFqm – straty wynikające z nadmiernej konsumpcji dobra, przy którym wartość końcowa wyniesie zero E qo F qm Ilość qe – ilość, przy której cena zrównuje się z kosztem krańcowym qm – ilość, przy której cena wynosi zero 21 1.1. Uwagi ogólne W przypadku gdy dobra prywatne ze źródeł publicznych są dostarczane bezpłatnie, pojawia się zjawisko nadmiernej konsumpcji prowadzące do nie- efektywności ekonomicznej oraz konieczności wprowadzania przez państwo różnych sposobów reglamentacji. W opiece zdrowotnej (ochronie zdrowia) sto- sowane są najczęściej trzy sposoby reglamentacji dóbr (tab. 1.1) dostarczanych przez sektor publiczny: opłaty za użytkowanie, zaopatrzenie po równo (każda osoba otrzymuje taką samą ilość danego dobra) oraz kolejki. Każdy z wymie- nionych sposobów ma wady i zalety. Z tego względu w praktyce gospodarczej stosuje się różne ich kombinacje wywierające wpływ na wielkość podaży dóbr publicznych. W sytuacji występowania ograniczeń po stronie podaży dóbr publicz- nych powinna istnieć możliwość zastąpienia (uzupełnienia) ich na rynkach konkurencyjnych (prywatnych). Realizacja tego postulatu jest niezwykle waż- na w przypadku dóbr publicznych, których konsumpcja przez dodatkowe osoby wiąże się z zerowym kosztem jednostkowym. Warunkiem osiągnięcia efektywnej wielkości podaży czystych dóbr publicznych jest zrównanie się sumy krańcowych stóp substytucji (dla wszystkich jednostek) z krańcową sto- pą transformacji. Krańcowa stopa substytucji określa ilość dobra prywatnego, z której skłonny jest zrezygnować konsument w celu uzyskania jednej jednostki dobra publicznego. Natomiast krańcowa stopa transformacji informuje, z jakiej ilości dobra prywatnego należy zrezygnować na rzecz zwiększenia konsumpcji dobra publicznego o jednostkę. Warunkiem efektywności dóbr publicznych jest więc alokacja w sensie Pareta. Decyzje o wielkości produkcji dóbr publicznych podejmują odpowiednie podmioty gospodarcze. Tab. 1.1. Metody reglamentacji dóbr dostarczanych przez sektor publiczny I. Opłaty za użytkowanie Zalety – koszty ponoszą beneficjenci – ograniczenie konsumpcji poniżej wielkości efektywnej – administrowanie systemem cen generuje koszty transakcyjne Wady II. Zaopatrzenie po równo Zalety Wady III. Kolejki Zalety Wady – zapewnia oszczędności na kosztach transakcyjnych – sprawia, że konsumpcja jednych jest mniejsza, a innych większa od konsumpcji optymalnej – jednostki zgłaszające duży popyt mogą konsumować dodatkowe ilości dobra poza systemem zaopatrzenia publicznego, co powoduje zwiększenie całkowitych kosztów transakcyjnych – o alokacji dóbr (takich jak ochrona zdrowia) niekoniecznie decydują pieniądze i status majątkowy – przyjęte kryterium alokacji (konkurowanie za pomocą czasu wolnego) może być niepożądane – występuje marnotrawstwo czasu Źródło: J.F. Stiglitz, 2004, s. 166. Zakres uprawnień do podejmowania decyzji gospodarczych przez poszczególne podmioty jest określony przez odpowiedni system ekonomiczny (R. Milewski (red.), 2001, s. 49–72), a główne problemy nurtujące współczesne 22 Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej gospodarki, niezależnie od ich rozwoju ekonomicznego, dotyczą (J.F. Stiglitz, 2004, s. XIX): – roli państwa w gospodarce; – sposobu tworzenia programów w takich dziedzinach, jak: ochrona zdro- wia, edukacja, ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczna; – konstrukcji systemów podatkowych przyczyniających się do wzrostu efektywności ekonomicznej; – spełnienia przez przyjęte systemy podatkowe podstawowych norm spra- wiedliwości społecznej. Tak sformułowane zagadnienia wskazują na silne powiązania pomiędzy polityką ekonomiczną a polityką społeczną. Przenikanie się problemów eko- nomicznych i społecznych oraz etycznych jest szczególnie widoczne w sferze ochrony zdrowia (P. Zweifel, F. Breyer, M. Kifmann, 2009, s. 2). Dlatego w teo- rii ekonomii sektora publicznego wiele miejsca poświęca się funkcjonowaniu systemu opieki zdrowotnej. 1.2. Systemy i ich rodzaje – podstawowe pojęcia i definicje 1.2.1. Ogólna definicja systemu Zakres uprawnień do podejmowania decyzji gospodarczych przez poszczególne podmioty jest określony przez odpowiedni system. W każdym systemie działają mechanizmy regulowania i koordynacji procesów gospodar- czych i społecznych. Mechanizmy te świadczą również o występowaniu licz- nych relacji pomiędzy samym systemem a jego otoczeniem. Z ogólnej definicji systemu wynika, że jest to spójna całość – zespół współ- zależnych części (ludzi, procesów, produktów, usług), które są powiązane wspólnym celem (C. Włodarczyk, S. Poździoch, 2001, s. 14). System można też definiować jako „uporządkowany i skoordynowany wewnętrznie układ elemen- tów, cechujących się określoną strukturą” (S.J. Sitko, 2000, s. 66). Z charakterystycz- nych cech systemu wynika zakres działania mechanizmów regulacji i koordynacji, który jest określony przez normy wypracowane przez instytucjonalne otoczenie (M. Gancarczyk, 2002, s. 82). Obecnie, zgodnie z teorią nowej ekonomii instytucjo- nalnej4, przyjmuje się, że instytucjonalne otoczenie stanowią zasady postępowa- nia, wzory zachowania, reguły gry tworzone i wprowadzane przez odpowiednie organizacje. A zatem różnorodność norm tworzących otoczenie instytucjonal- ne wyznacza społeczeństwu zasady postępowania. Z ekonomicznego punktu 4 Nowa ekonomia instytucjonalna wyodrębnia dwa ogólne kierunki badań: tradycyjny insty- tucjonalizm oraz neoinstytucjonalizm (w ramach neoklasycznej ekonomii instytucjonalnej). Drugi nurt tworzą teorie: praw własności, kontraktów, kosztów transakcyjnych, agencji oraz instytucjo- nalne teorie przedsiębiorstwa i zarządzania korporacjami (corporate governance), w tym koncepcja interesariuszy. Punktem wyjścia są tutaj interesy jednostek, a w przypadku tradycyjnego instytucjo- nalizmu – interesy zbiorowości (grup społecznych). Według nowej ekonomii instytucjonalnej „insty- tucje mają istotne znaczenie dla gospodarki określając reguły transakcji gospodarczych rozumianych jako wymiana uprawnień właścicielskich dokonywana w zależności od wysokości kosztów transak- cyjnych na rynku, bądź w ramach struktury hierarchicznej” (W. Stankiewicz, 2005, wykład 6, s. 1). 23 1.2. Systemy i ich rodzaje – podstawowe pojęcia i definicje widzenia w większości przypadków strukturę otoczenia instytucjonalnego two- rzą elementy o charakterze normatywnym, a więc wartościującym. Natomiast instytucje (w ujęciu ogólnym) można traktować jako reguły gry kształtujące relacje pomiędzy różnymi podmiotami w procesie gospodarowania. Dlatego nowa eko- nomia instytucjonalna bada zjawiska z zakresu mikroekonomii. W rzeczywistości ekonomiczno-społecznej występuje wielość elementów i różnorodność celów realizowanych przez systemy. Jeżeli w ramach dane- go systemu dla realizacji szczególnego celu zostaną przypisane odpowiednie organizacje wraz z ich otoczeniem instytucjonalnym tworzące spójną całość, to możemy wyróżnić w nim podsystemy. Z kolei jeżeli w danym podsystemie uwzględniony zostanie ogół „organizacji wytwarzających określony rodzaj pro- duktu lub usługi, łącznie z ich instytucjonalnym zapleczem wspierającym, jak dostawcy, płatnicy, instytucje normotwórcze” (C. Włodarczyk, S. Poździoch, 2001, s. 25), stosujących zbliżone techniki wytwarzania i realizujące podobne zadania, to taki system można określić jako sektor. Sektorem gospodarki narodowej, w którym ogniskują się jednocześnie problemy ekonomiczne i społeczne, jest sektor publiczny wraz ze swoją struk- turą organizacyjną i otoczeniem instytucjonalnym. 1.2.2. System ekonomiczny i jego rodzaje Zakres zjawisk ekonomicznych oraz zakres podejmowanych decyzji gospodarczych przez poszczególne podmioty jest określony przez odpowiedni system ekonomiczny. System ekonomiczny poprzez bezpośrednie i pośrednie powiązania orga- nizacji i otoczenia instytucjonalnego pozwala na realizację podstawowych, powtarzających się procesów zachodzących w gospodarce: produkcji, wymia- ny i podziału, konsumpcji. Najbardziej ogólna definicja systemu gospodarczego głosi, że system eko- nomiczny to „układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie pro- dukcji i konsumpcji, determinuje bodźce motywujące różne podmioty gospo- darcze, a w ostateczności rozstrzyga: co, jak i dla kogo ma być produkowane” (P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, 2004, s. 32). Podstawowym kryterium umożliwiającym określenie rodzaju systemu ekonomicznego jest podział uprawnień do podejmowania decyzji. Wyróżniamy dwa podstawowe systemy ekonomiczne: – system scentralizowany, w którym uprawnienia do podejmowania decy- zji należą wyłącznie do centralnej administracji państwowej. System zdecentralizowany charakteryzuje gospodarkę rynkową, w któ- rej procesy ekonomiczne realizują się na poszczególnych rynkach, natomiast system scentralizowany odnosi się do gospodarki nakazowej. Oba wymienione systemy są systemami teoretycznymi, które ułatwiają zrozumienie działania – system zdecentralizowany, w którym uprawnienia do podejmowania decy- zji należą wyłącznie do poszczególnych producentów i konsumentów; poszczególnych podmiotów gospodarczych realizujących różne, przypisane im działania. Współczesne gospodarki są raczej systemami mieszanymi, w róż- nym stopniu wykorzystującymi elementy gospodarki rynkowej i nakazowej. Cechą charakterystyczną funkcjonujących gospodarek mieszanych jest wykorzystywanie przez rząd różnych narzędzi oddziaływania na prywatną własność gospodarczą. W praktyce wykorzystywane są trzy główne narzędzia: 1) podatki od dochodów oraz od towarów i usług; związane jest to z polity- ką fiskalną państwa, a jej celem jest ograniczenie prywatnych wydatków przez ograniczenie dochodów, zapewnienie środków na wydatki publicz- ne, ograniczenie lub promowanie niektórych rodzajów działalności; 2) wydatki na niektóre towary i usługi oraz opłaty transferowe przesuwające środki finansowe do osób fizycznych; 3) regulacja i/lub kontrola; wykorzystanie tego narzędzia umożliwia rozwój pewnych działań ekonomicznych i ograniczenie lub eliminację innych nie- korzystnych działań (P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, 2004, s. 467). Przyjmując zakres zjawisk ekonomicznych za kryterium podziału systemów społeczno-gospodarczych, można wyróżnić następujące systemy (W. Misiński, 2007, s. 22): 1) system gospodarki globalnej albo gospodarki światowej, 2) megasystemy ekonomiczne (np. gospodarka feudalna, gospodarka kapi- talistyczna, gospodarka socjalistyczna), 3) makrosystemy ekonomiczne (gospodarki narodowe), 4) mezosystemy ekonomiczne (np. regiony gospodarcze, sektor usług, sektor bankowy, sektor opieki zdrowotnej), 5) minisystemy ekonomiczne (np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa domo- we, spółki). Podsumowując dotychczasowe rozważania, można stwierdzić, że system ekonomiczny to układ stosunków i organizacji, który: – kształtuje prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, – determinuje prawa własności czynników produkcji, – rozdziela bodźce motywujące różne podmioty gospodarcze do działalności, – rozstrzyga, co, jak i dla kogo produkować. Przyjmując ogólną definicję systemu ekonomicznego składającego się z wielu sektorów (podsystemów), można wyróżnić następujące mechanizmy kształtujące jego działanie: Rozdział 1. Wprowadzenie do problematyki ekonomicznej 24 – alokację czynników produkcji, – koordynację spontaniczną lub planową, – stymulację. Prawidłowe funkcjonowanie tych mechanizmów oraz istnienie odpo- wiedniej infrastruktury organizacyjnej i otoczenia instytucjonalnego zapewnia sprawność systemu ekonomicznego. Każdy z wymienionych mechanizmów spełnia określone funkcje i realizuje odpowiednie cele. Nadrzędnym celem każdego systemu ekonomicznego jest zapewnienie właściwej alokacji czynników produkcji gwarantującej realizację istniejących i ważnych potrzeb. Z kolei istnienie mechanizmów koordynacji pozwala na dosto- sowanie działalności poszczególnych podmiotów gospodarczych do zmieniają- cych się w czasie i przestrzeni potrzeb. Szczególną rolę przypisuje się koordynacji
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Ekonomia zdrowia i opieki zdrowotnej
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
119,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: