Darmowy fragment publikacji:
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Politechnika Warszawska
Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna
w Warszawie
Warszawa 2014
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzja
dr Zbigniew Zwoliński
dr hab. Stefan Snihur
prof. dr hab. Jan Zubelewicz
Korekta językowa i redakcja stylistyczna
Magdalena Rodzim
Projekt okładki
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
© Copyright by Beata Witkowska-Maksimczuk
© Copyright by Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna, Warszawa 2014
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014
Każda reprodukcja lub adaptacja całości
lub części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji
(drukarskiej, fotografi cznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
Autorki i Wydawców.
Wydawcy:
Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna
03-838 Warszawa, ul. Grochowska 346/348
tel./fax 22 619 14 80
wydawnictwo.wsas@edu.pl
Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 602 247 367, fax 22 870 03 60
e-mail: ofi cyna@aspra.pl
www.aspra.pl
Skład i łamanie
OFI
ISBN 978-83-62505-20-3
ISBN 978-83-7545-526-7
Objętość: 7,6 ark. wyd.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Retoryka – wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Defi nicja i funkcje retoryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Retoryka a dialektyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2. Inwencja retoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1. Inwencja, kwestia i propozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2. Badanie statusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.3. Analiza pytań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.3.1. Podział pytań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.3.2. Założenia pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.3.3. Pytania dobrze i źle postawione . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3.4. Rodzaje odpowiedzi na pytania . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.3.5. Pytania sugestywne i podchwytliwe . . . . . . . . . . . 30
2.3.6. Wieloznaczność pytań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.3.7. Treść pytań a rodzaje dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.4. Argumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.4.1. Podział argumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.4.2. Argumenty sylogistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.4.3. Argumenty opierające się na prawach
klasycznego rachunku zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.4.4. Analogia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.5. Topika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3. Kompozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.1. Klasyczna kompozycja mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.1.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.1.2. Opowiadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
3.1.3. Argumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.1.4. Refutacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.1.5. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.2. Współczesny schemat kompozycyjny . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.2.1. Położenie kamieni węgielnych . . . . . . . . . . . . . . . 70
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
5
Spis treści
3.2.2. Generowanie pomysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.2.3. Dzielenie pomysłów na kategorie . . . . . . . . . . . . 72
3.2.4. Tworzenie wystąpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.3. Amplifi kacja retoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4. Elokucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.1. Zalety wysławiania się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.1.1. Poprawność stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.1.2. Jasność stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.1.3. Stosowność stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.1.4. Ozdobność a komunikatywność stylu . . . . . . . . 91
5. Tropy i fi gury retoryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.1. Tropy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.2. Figury retoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
5.3. Figury słów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5.3.1. Figury powtórzeń (przez przyłączenie) . . . . . . . 118
5.3.2. Figury zestawień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
5.3.3. Figury powstające przez odłączenie . . . . . . . . . . 125
5.3.4. Figury powstające przez uporządkowanie . . . . 127
5.3.5. Pozostałe fi gury słów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.4. Epitety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
5.5. Figury myśli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
5.5.1. Figury kontaktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.5.2. Figury tematu emotywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
5.5.3. Figury tematu dialektyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
5.5.4. Figury tematu semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
5.5.5. Figury kompozycyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
6. Erystyka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6.2. Sofi zmaty braku relewancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
6.3. Sofi zmaty strukturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
7. Nieporozumienia i błędy językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.1. Przyczyny nieporozumień słownych . . . . . . . . . . . . . . 195
7.2. Błędy wieloznaczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.3. Błędne zestawienia słów i aliowokacje . . . . . . . . . . . . 202
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
6
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Elementy retoryki i erystyki w przykładach to próba systematyzacji treści
nagromadzonych od czasów starożytnych, a składających się na szeroko ro-
zumianą sztukę przekonywania, przemawiania i dyskutowania. Autorka ana-
lizuje pojęcia retoryczne i erystyczne, dzieli je i grupuje, starając się utwo-
rzyć z nich pewną uporządkowaną strukturę. Częściowo opiera się na trady-
cyjnie stosowanych podziałach, częściowo zaś, co jest warte podkreślenia,
wprowadza własną systematykę. Praca zawiera wiele schematów i rysun-
ków pokazujących relacje między opisywanymi pojęciami. Najważniejszym
elementem pracy jest dobranie przykładów ilustrujących wszystkie wprowa-
dzane kategorie. W dotychczasowych opracowaniach ujmujących teoretycz-
nie kwestie retoryczne często brakowało wystarczającej liczby czytelnych
i współczesnych przykładów. Ze względu na układ tekstu, a szczególnie jego
grafi czność i wyodrębnienie defi nicji, książka może być traktowana jako ro-
dzaj kompendium zawierającego podstawowe zagadnienia z zakresu retory-
ki klasycznej i jej współczesnych zastosowań wraz z elementami sztuki dys-
kusji i erystyki. Z książki mogą korzystać ci, których interesują teoretyczne
aspekty retoryki i erystyki, jak i ci, dla których ważne jest poprawne przeka-
zywanie własnych przekonań, rozpoznawanie i unikanie błędów myślowych
i językowych, troska o logiczność wypowiedzi. Praca może też być pomocna
dla studentów, którzy mają w programie studiów wykłady z zakresu retoryki,
sztuki dyskusji lub tzw. public speaking.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
7
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Retoryka – wprowadzenie
1.1. Defi nicja i funkcje retoryki
Retoryka to sztuka sprawnego i pięknego wysławiania się, zwana
także krasomówstwem. Zawiera w sobie także umiejętność przeko-
nywania słuchaczy do swoich racji, czyli sztukę perswazji. Obejmu-
je reguły doboru słów, konstrukcji zdań, posługiwania się słownymi
środkami wyrazu artystycznego i skutecznej argumentacji.
Retoryka to sztuka:
poprawnego i pięknego
mówienia
komponowania tekstu
przemówienia
przekazywania treści
perswazyjnych
Retoryka powstała w starożytnej Grecji już w VI wieku p.n.e.
Jej rozwój wiązał się z demokracją ateńską, w której każdy oby-
watel miał prawo przemawiania na zgromadzeniach publicznych.
Umiejętność przemawiania była uważana za podstawową spraw-
ność polityka. Zasady retoryki wyłożył w IV wieku p.n.e. Arysto-
teles, przedstawiając w swej Sztuce retoryki zasady skutecznego
przekonywania. Wybitnymi twórcami greckiej szkoły retorycznej
byli m.in. Gorgiasz i Izokrates (V–IV wiek p.n.e.).
Kultura polityczna starożytnego Rzymu także wymagała spraw-
nego przemawiania, zatem reguły i metody retoryki zaczęto roz-
wijać w licznych łacińskich traktatach. Zawierały one praktyczne
wskazówki, liczne wzory do naśladowania oraz ćwiczenia w roz-
wijaniu krasomówstwa. Zwięzłą defi nicję retoryki podał rzymski
9
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Retoryka – wprowadzenie
nauczyciel wymowy Kwintylian, wyrażając ją w słowach: Ars bene
dicendi (sztuka dobrego mówienia). Ars to sztuka, biegłość w za-
kresie wymowy, uzyskiwana dzięki przestrzeganiu określonych
zasad. Bene znaczy dobrze, a w tym kontekście także stosownie,
skutecznie i uczciwie. Dicendi to mówienie funkcjonalne, celowe
i przekonujące. Obok wspomnianego podręcznika Arystotelesa do
najważniejszych starożytnych dzieł z zakresu retoryki należą tak-
że: O mówcy Cycerona z I wieku p.n.e., Kształcenie mówcy Kwinty-
liana i anonimowy traktat Rhetorica ad Herennium – oba z I wieku
n.e. Z retoryki klasycznej pochodzi większość środków stylistycz-
nych stosowanych do dziś w literaturze i sztuce przemawiania.
Retoryka starożytna tworzy zamkniętą całość, a kolejne wieki
wniosły do niej wiele istotnego. Współcześnie elementy retoryki są
częścią językoznawstwa i wiedzy o literaturze.
Według starożytnych mistrzów, kształcenie oratora polegało
na rozwijaniu umiejętności dobierania środków perswazji tak,
by mógł on swoim wystąpieniem wpłynąć na rozum (logos), wolę
(ethos) i uczucia (pathos) słuchaczy. Przemowa oratora musiała za-
tem spełniać trojaką funkcję: pouczać (docere), poruszać (movere)
i zachwycać (delectare).
Zgodnie z rzymskimi zasadami orator powinien być kształcony
Funkcje wypowiedzi
perswazyjnej
działanie na rozum
logos
działanie na wolę
ethos
działanie na uczucia
pathos
pouczyć
docere
poruszyć
movere
zachwycić
delectare
także moralnie. Orator est vir bonus, czyli orator jest człowiekiem
prawym. Nie może kłamać, choć nie ma obowiązku zawsze mó-
wić prawdy. To niezwykle ważna zasada retoryczna, gdyż umiejęt-
ność perswazji naraża mówcę na pokusę nieuczciwej manipulacji
słuchaczami. Zasada littera docet, littera nocet, czyli słowo uczy,
słowo niszczy, była wpajana mówcom jako przestroga przed uży-
waniem do złych celów ich umiejętności przekonywania.
W teorii retoryki wyróżniono trzy zasadnicze rodzaje retoryczne:
10
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.1. Defi nicja i funkcje retoryki
rodzaj doradczy, osądzający i oceniający (przedstawiający).
Doradczy
(deliberatywny)
Rodzaje
retoryczne
Osądzający
(sądowy)
Oceniający
(demonstratywny)
doradzający
odradzający
oskarżenie
obrona
pochwała
nagana
W rodzaju doradczym, zwanym także deliberatywnym, mówca
uzasadnia, co i dlaczego słuchaczom doradza lub odradza. Dora-
dzać można jedynie w odniesieniu do tego, co dopiero ma nastąpić,
zatem rzeczy przyszłych. Bazą działania słuchacza są jego ewen-
tualne wybory, a orator, pokazując możliwe wybory, wskazuje na
związane z nimi wartości, np. użyteczność czy skuteczność.
W rodzaju osądzającym mówca odnosi się do tego, co się stało,
czyli czasu przeszłego. Osądzane mogą bowiem być jedynie rzeczy
już dokonane. Podstawowe pytanie w tym rodzaju dotyczy praw-
dy, np. czy zaszedł jakiś fakt. Osądzanie może mieć formę oskar-
żenia lub obrony i siłą rzeczy ma oczywiste zastosowanie podczas
rozpraw sądowych.
W rodzaju oceniającym mówca przedstawia coś, co ma być
w czasie teraźniejszym poddane ocenie. Może daną rzecz, osobę
czy zjawisko chwalić lub ganić. Odnosi się przy tym do takich war-
tości, jak piękno, harmonia czy doskonałość.
Mowa nie zawsze stanowi czysty przykład jednego z rodzajów
retorycznych. Podobnie jest z funkcjami retorycznymi – na ogół
jedna z nich tylko dominuje nad pozostałymi. Dominantą może
być np. funkcja informująco-pouczająca, a przewagę ma wówczas
rodzaj oceniający.
Charakterystykę poszczególnych rodzajów retorycznych zawie-
ra poniższa tabela.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
11
1. Retoryka – wprowadzenie
Rodzaj
doradczy
(deliberatywny)
Rodzaj
osądzający
(sądowy)
Rodzaj
oceniający
(demonstratywny)
Cel
Czas
odniesienia
Wartości
przykładowe
doradzać/
odradzać
przyszłość
oskarżać/bronić
chwalić/ganić
przeszłość
teraźniejszość
użyteczność/
nieużyteczność
prawda/nieprawda/
prawdopodobieństwo piękno/brzydota
Baza
wybory
fakty
oceny
Podział dyscyplin retorycznych, stosowany od czasów staro-
żytnych, jest odbiciem kolejnych etapów opracowywania mowy.
Przedstawia go poniższy schemat.
Inwencja
wynajdywanie tematu
Kompozycja
funkcjonalne ułożenie materiału
Elokucja
odpowiednie wysłowienie
Memoria
opanowanie pamięciowe mowy
Actio
właściwe wygłoszenie
1.2. Retoryka a dialektyka
Jednym z ważniejszych elementów retoryki jest umiejętność
przekonywania kogoś do swoich racji, czyli sztuka perswazji. Róż-
ni się ona od manipulacji tym, że przekonanie danej osoby do cze-
goś w niczym jej nie zaszkodzi.
12
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.2. Retoryka a dialektyka
W wystąpieniach perswazyjnych zamierza się:
Umocnić słuchaczy w ich przekonaniach
Zmienić ich przekonania
Zachęcić do podjęcia określonych działań
Perswazja jest elementem wspólnym retoryki, dialektyki i ery-
styki.
Dialektyką nazywać tu będziemy sztukę prowadzenia dyskusji
i dochodzenia przez nią do prawdy. Erystyka to wyrodna siostra
dialektyki, uczy bowiem prowadzenia sporów tak, aby wygrać, bez
względu na metody i prawdziwość głoszonych poglądów. Zarówno
retoryka, jak i dialektyka angażują w swoje argumenty elementy
logiki. Logika to nauka o regułach poprawnego rozumowania. Wy-
pracowuje schematy dowodzenia i wnioskowania wykorzystywa-
ne w dialektyce i retoryce.
Perswazja, czyli przekonywanie, może przybierać różne formy.
Są to: monolog (domena retoryki), dialog (pojawia się w dialekty-
ce), propaganda (element polityki) i reklama (narzędzie marke-
tingu). Erystyka, jako dziedzina nierzetelnego argumentowania,
pojawia się w każdej z tych dziedzin. Na poniższym schemacie
przedstawiono rozważane dziedziny z zaznaczoną najbardziej dla
nich charakterystyczną formą przekonywania. W rzeczywistości
podziały są krzyżujące się – na przykład do narzędzi polityki zali-
cza się także dyskusja czy reklama.
przekonywanie
RETORYKA
monolog
dialog
POLITYKA
propaganda
MARKETING
reklama
DIALEKTYKA
konwersacja
dyskusja
13
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Retoryka – wprowadzenie
Monolog to tworząca całość wypowiedź jednej osoby. Dialog
to rozmowa między dwiema lub kilkoma osobami. Monolog jest
wypowiedzią jednopodmiotową, a dialog wielopodmiotową. Wa-
runkiem powstania dialogu jest element łączący jego uczestników,
czyli wspólny temat rozmowy. Wypowiadane kolejno monologi na
różne tematy przez dwie lub trzy osoby nie tworzą dialogu.
Dialog tworzy sekwencja następujących po sobie powiąza-
nych tematycznie wypowiedzi osób uczestniczących w rozmowie.
Uczestnicy dialogu występują w nim naprzemiennie.
Kolejne wypowiedzi dialogu:
• są powiązane przedmiotem rozmowy i sytuacją, w której są
wypowiadane,
• stanowią nawiązanie do wypowiedzi je poprzedzających,
• mogą być właściwie zrozumiane tylko w kontekście pozosta-
tworząc tzw. repliki,
łych wypowiedzi.
Dialog może być formą utworu literackiego lub fi lozofi cznego.
Do najsłynniejszych dialogów należą starożytne Dialogi Platona.
Wymienić należy także Rozmowy zmarłych Lukiana, średniowiecz-
ny Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, renesansową Krótką roz-
prawę między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja
Reja, teksty Erazma z Rotterdamu, Trzy dialogi między Hylasem
a Philonousem Georga Berkeleya, współczesne Dialogi Stanisława
Lema. Podstawowe formy dialogu to konwersacja i dyskusja.
Konwersacja to inaczej wymiana opinii, czyli zdań, które nie
pretendują do miana uzasadnionych. Podczas konwersacji uczest-
nicy nie próbują się wzajemnie przekonać do swoich poglądów. Gdy
zaczynają to robić, to konwersacja przemienia się w dyskusję.
Dyskusja to wymiana zdań na jakiś temat przez osoby mające
na ten temat odmienne poglądy. W dyskusji dochodzi do wymiany
poglądów.
Podział dyskusji ze względu na cel przedstawia poniższy sche-
mat.
rzeczowe (cel: prawda)
Dyskusje
polemiczne (cel: zwycięstwo)
akademickie (cel: ćwiczenie)
teoretyczne
praktyczne
14
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.2. Retoryka a dialektyka
Dyskusja rzeczowa jest poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie
Jaka jest prawda? (dyskusja teoretyczna) bądź Jakie działanie jest
słuszne? (dyskusja praktyczna). W dyskusji takiej jej uczestnicy
zostawiają na boku osobiste cele, własne ambicje czy uprzedze-
nia. Wspólnie dociekają prawdy i jeśli starają się wzajemnie obalać
swoje twierdzenia, to dlatego, że chcą znaleźć to, czego obalić się
nie da, a nie dlatego, że któryś pragnie zostać zwycięzcą. Jak pi-
sze Tadeusz Kotarbiński: Kto chce wyświetlić prawdę szuka też jej
gorliwie w przeświadczeniach lub przypuszczeniach przeciwnika,
niezgodnych początkowo z jego własnymi przekonaniami1.
Dyskusja polemiczna (polemika) bierze nazwę od greckiego
słowa polemos oznaczającego walkę. Dyskusja taka pojawia się,
gdy dyskutanci stoją na niedających się pogodzić stanowiskach.
Skoro wynikiem dyskusji nie może być ani uzgodnienie wspólne-
go stanowiska, ani żaden rodzaj kompromisu, celem może być tyl-
ko zwycięstwo jednej ze stron.
Dyskusja akademicka to potoczna nazwa dyskusji jałowej, na
ogół na tematy nieżyciowe. Jej poprawny, pierwotny sens odnosi
się do dysputy scholastycznej. Był to rodzaj dyskusji prowadzonej
zgodnie z ustalonymi regułami. W dyspucie brało udział dwóch
dysputantów dokonujących wymiany argumentów i starających
się zdobyć uznanie audytorium. Pierwszy z dyskutantów to pro-
ponent (defendans), broniący tezy. Na nim spoczywa tzw. ciężar
dowodu (onus probandi). Na argumenty proponenta replikuje
oponent (arguens), czyli atakujący.
Propaganda jest szerzeniem pewnych idei politycznych, spo-
łecznych lub religijnych, reklama zaś jest przekonywaniem do na-
bycia określonych towarów lub usług.
1 Cyt. za: K. Szymanek, Sztuka argumentacji, PWN, Warszawa 2001, s. 121.
15
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2. Inwencja retoryczna
2.1. Inwencja, kwestia i propozycja
Inwencja retoryczna to umiejętność opracowania tematów
przemówień i dobierania odpowiedniej argumentacji.
Inwencja to nie tyle wynajdywanie tematu, ile umiejętność jego
adekwatnego ujęcia. W procesie inwencji mówca wyszukuje po-
trzebny mu materiał, gromadzi fakty, dane, pomysły, argumenty.
Jest to umiejętność praktyczna, rodzaj techniki, którą odpowied-
nimi ćwiczeniami można opanować. Inwencja, jako wykorzystanie
wiedzy i umiejętności, musi być odróżniona od ingenium mówcy,
czyli jego talentu, wrodzonej zdolności krasomówczej. Na właści-
we ujęcie tematu składają się zatem dwa czynniki: inwencja i in-
genium mówcy.
inwencja
mówcy
ingenium
mówcy
właściwe
ujęcie
tematu
Kwestia to zagadnienie nadające się na przedmiot rozważań
(temat mowy), ujęte na ogół w formie pytania.
Kwestia z zasady wiąże się z problemami kontrowersyjny-
mi. Mówca zajmuje stanowisko wobec wskazanych kontrowersji
i pragnie do tego stanowiska przekonać słuchaczy. Kwestie mogą
17
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2. Inwencja retoryczna
dotyczyć bądź problemów natury ogólnej, związanych z zagadnie-
niami teoretycznymi, bądź problemów szczegółowych, dotyczą-
cych konkretnych osób, spraw, sytuacji. Rozważanie w przemowie
jakiejś kwestii szczegółowej powinno być rozpatrywane jako przy-
kład pewnej kwestii ogólnej.
ogólne
(teoretyczne, abstrakcyjne)
kwestie
szczegółowe
(konkretne, indywidualne,
praktyczne)
np.: Czy warto
podejmować działania
z góry skazane na
niepowodzenie?
np.: Czy powstanie
warszawskie miało
sens?
Propozycja to odpowiedź na pytanie postawione w rozważanej
kwestii.
Propozycja powinna mieć formę jednego, krótkiego zdania
przedstawiającego stanowisko mówcy.
Dobrze ujęta propozycja powinna być:
1. adekwatna wobec rozważanej kwestii,
2. zwięzła,
3. atrakcyjnie sformułowana,
4. jasno przedstawiająca stanowisko mówcy.
Przykłady:
Kwestia ogólna
Kwestia
szczegółowa
Propozycja
Kwestia ogólna
Kwestia
szczegółowa
Propozycja
Kwestia ogólna
Kwestia
szczegółowa
Propozycja
Czy należy dbać o równość uczniów w szkole?
Czy noszenie mundurków zwiększa równość
uczniów w szkole?
Polski uczeń w polskim mundurku.
Czy należy wykonywać eksperymenty na
zwierzętach?
Czy kosmetyki powinno się testować na
zwierzętach?
Dość męczarni zwierząt dla ludzkiej próżności.
Jakie korzyści państwu daje organizacja
igrzysk olimpijskich?
Czy chcemy olimpiady zimowej
w Zakopanem?
Nie stać nas na olimpiadę w Zakopanem.
1.
2.
3.
18
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2.1. Inwencja, kwestia i propozycja
Kwestia sformułowana zbyt szeroko może grozić zbyt pobież-
nym potraktowaniem tematu, kwestia nazbyt szczegółowa dla
wielu słuchaczy może nie być interesująca. Sztuką jest zatem od-
powiedni poziom ukonkretnienia postawionej kwestii, jak i zwią-
zanej z nią propozycji. Istotą każdej kwestii jest jej dyskusyjność:
na każde pytanie może padać wiele odpowiedzi, i to zarówno
w kwestii ogólnej, jak i szczegółowej. Mówca spośród możliwych
odpowiedzi na pytania postawione w obu kwestiach wybiera włas-
ne, i one składają się na jego stanowisko zawarte w propozycji.
Poniższy schemat przedstawia relacje między kwestią ogólną,
szczegółową, odpowiedziami na pytanie postawione w kwestiach,
stanowiskiem mówcy oraz jego propozycją.
Kwestia
ogólna
Kwestia
szczegółowa
Odp. 1.
Odp. 1.
Odp. 1.
Odp. 1.
Stanowisko mówcy
Propozycja
Poniżej zamieszczony jest konkretny przykład przedstawionych
relacji związany z problemem stosowania kary śmierci.
Odp. 1.
Nie
Inne
odpowiedzi
Czy istnieją wartości
wyższe niż życie?
Tak,
Bóg
Czy stosować
karę śmierci?
Tak,
sprawiedliwość
Stanowisko mówcy
Nie
Tak
W pewnych przypadkach kara śmierci jest sprawiedliwa.
19
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2. Inwencja retoryczna
2.2. Badanie statusu
Ponieważ temat wynaleziony w procesie inwencji bywa spor-
ny, wskazane jest jego dokładne rozpoznanie. Procesowi temu
służy tzw. badanie statusu sprawy. Jest to określenie zaczerpnięte
z dziedziny sądownictwa, ale i poza nią bywa przydatne. Badanie
statusu polega na zadaniu kilku pytań i ustaleniu właściwych na
nie odpowiedzi. Pytania te dotyczą tzw. koniektury, defi nicji, kwa-
lifi kacji i translacji2.
Koniektura (Status coniecturalis) to ustalenie, czy problem
jest prawdziwy, czy zmyślony, oparty na prawdzie, czy na prawdo-
podobieństwie (np. czy zabił?).
Defi nicja (Status defi nitionis) to zdefi niowanie tematu, np.
określenie, co się właściwie zdarzyło (zabójstwo czy nieszczęśliwy
wypadek?).
Kwalifi kacja (Status qualitatis), czyli wartościowanie, służy
ustaleniu, określeniu charakteru czynu, zjawiska (np. czy czyn jest
zgodny z obyczajami? Czy ten obraz to dzieło sztuki?).
Translacja (Status translationis: czy przenieść – translatio –
np. do innego sądu) to pytanie o sens rozważań. Pojawia się, gdy
stawia się w wątpliwość:
• osobę (kompetencje, prawo podejmowania decyzji etc.),
• miejsce lub czas (np. dla podejmowania danej sprawy),
• samą możliwość prezentowania sprawy.
Na przykład: Czy warto rozważać kwestię cudu w Sokółce?
pytanie o fakt
status coniecturalis
czy zaszedł fakt?
Badanie
statusu
sprawy
pytanie o defi nicję
co zaszło?
pytanie o ocenę
status qualititatis
jakie jest?
pytanie o sens rozważań
status translationis
czy warto rozważać?
2 Por. Ćwiczenia z retoryki, PWN, Warszawa 2010, s. 48–49.
20
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
2.3. Analiza pytań
Defi nicja
Koniektura
Przykład: Rozważając kwestię, czy podczas stosowania metody
zapłodnienia wspomaganego metodą in vitro są za-
bijani ludzie, musimy odpowiedzieć sobie na pytanie
o defi nicję człowieka. Czy embrion to człowiek i czy
zatem człowiek zaczyna się z chwilą poczęcia? Czy
używamy defi nicji człowieka deskrypcyjnej czy nor-
matywnej? Według tej pierwszej, dana istota jest czło-
wiekiem, gdy posiada genom właściwy dla człowieka
jako przedstawiciela gatunku homo sapiens. Według
tej drugiej człowiek to osoba jako podmiot prawa mo-
ralnego. Nauka może się odnieść tylko do pierwszej de-
fi nicji człowieka, a nie do drugiej. Nauka może opisy-
wać, ale nie może wartościować. Wartościowanie jest
domeną fi lozofi i i tam należy szukać odpowiedzi na
pytanie, czy człowiek jako osoba z wyróżnionym statu-
sem moralnym zaczyna się z chwilą poczęcia.
Translacja
2.3. Analiza pytań
Zarówno kwestia ogólna, jak i szczegółowa na ogół przybierają
formę pytania. Zasadne jest zatem przeanalizowanie różnych ty-
pów pytań i odpowiedzi.
2.3.1. Podział pytań
Pytanie jest to wypowiedź, której celem jest otrzymanie od-
powiedzi, czyli uzyskanie informacji, której domaga się pytający.
Istnieją jednakże wyrażenia, które choć gramatycznie mają formę
pytajną, nie są pytaniami, nie oczekuje się bowiem na nie odpowie-
dzi. Są to bądź pytania retoryczne (Czyż po nocy nie wstaje dzień?),
bądź prośby wyrażone w formie pytania (Czy możesz podać mi cu-
kier?).
Ze względu na kształt oczekiwanej odpowiedzi pytania dzieli-
my na zamknięte i otwarte.
Pytanie zamknięte to pytanie, które wyznacza swoją budową
kształt pożądanej odpowiedzi.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
21
Pobierz darmowy fragment (pdf)