Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00373 006148 10198020 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Encyklopedia natury - ebook/pdf
Encyklopedia natury - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 256
Wydawca: SBM Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7845-641-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> obyczajowe
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

'Encyklopedia natury' to wspaniale opracowane kompendium wiedzy o życiu na naszej planecie – od zwierząt prehistorycznych, przez płazy, gady, zwierzęta morskie, królestwo ptaków, aż po złożony świat ssaków. Informacje o zwyczajach, rozmnażaniu i naturalnym środowisku życia poszczególnych gatunków uzupełniają ciekawostki i fascynujące rekordy świata zwierząt.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

001-005_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 2/17/10 5:07 PM Page 1 ENCYKLOPEDIA NATURY 001-005_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 2/17/10 5:07 PM Page 2 001-005_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 10/1/12 3:22 PM Page 3 ENCYKLOPEDIA NATURY 001-005_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 10/1/12 3:22 PM Page 4 Copyright © Miles Kelly Publishing Ltd 2006 Copyright © SBM Sp. z o.o., Warszawa 2012 Wydanie IV Tłumaczenie: Piotr Rosikoƒ Redakcja: Joanna Dziejowska, El˝bieta Wójcik ˚adna cz´Êç tej publikacji nie mo˝e byç przechowywana w systemie wyszukiwania danych lub przekazywana w jakikolwiek sposób: czy to elektroniczny, mechaniczny, w formie fotokopii lub innej, bez wczeÊniejszej zgody posiadacza Wszelkie prawa zastrze˝one. praw autorskich. Autorzy i konsultanci: Camilla de la Bodoyere, Rupert Matthews, Steve Parker, Stephen Setford, Barbara Taylor Skład i przygotowanie do druku: TYPO 2 Jolanta Ugorowska Projekt okładki: Paweł Rosołek Wydrukowano w Polsce 001-005_tyt+spis:pp005 BOL_MKP_Steph 2/17/10 5:07 PM Page 5 SPIS TREÂCI ˚YCIE DINOZAURÓW 6–49 ˚YCIE GADÓW I PŁAZÓW 50–107 ˚YCIE PODWODNE 108–151 ˚YCIE SSAKÓW 152–207 ˚YCIE PTAKÓW 208–251 ALFABETYCZNY SPIS ROZDZIAŁÓW 252-253 006-007_Dinozaury:pp010-011 BOL_Steph 2/17/10 5:08 PM Page 6 006-007_Dinozaury:pp010-011 BOL_Steph 2/17/10 5:08 PM Page 7 ˚YCIE DINOZAURÓW 008-009_Dinozaury:pp012-023_Ian 2/17/10 5:09 PM Page 8 Badanie przesz∏oÊci P rehistoryczne zwierz´ta, opisywane w tej cz´Êci ksià˝ki, ˝y∏y wiele tysi´cy lub nawet milionów lat temu. Nikt nigdy nie widzia∏ ˝adnego z nich ˝ywego. Posiadamy wiedz´ na temat tych zwierzàt, poniewa˝ ich koÊci, z´by i inne szczàtki przetrwa∏y w ska∏ach w postaci skamielin. Poprzez badanie skamielin, naukowcy, zwani paleontologami, sà w stanie odkryç, jak te zwierz´ta wyglàda∏y i jaki prowadzi∏y tryb ˝ycia. (cid:2) Informacje na temat prehistorycznych zwierzàt pochodzà nie tylko ze skamielin, ale równie˝ ze Êladów, które te zwierz´ta po sobie zostawi∏y. Nie sà to rzeczywiste cz´Êci cia∏ tych zwierzàt, ale inne elementy lub oznaki ich obecnoÊci. (cid:2) Skamienia∏e Êlady po zwierz´tach prehistorycznych obejmujà odciski ∏ap, skorupy jaj, Êlady pozostawione przez ich szpony lub k∏y, a tak˝e koprolity – skamienia∏e odchody. (cid:2) Wi´kszoÊç zwierzàt prehistorycznych jest znana jedynie na podstawie kilku skamienia∏ych cz´Êci, takich jak niektóre fragmenty koÊci. (cid:2) Dinozaury by∏y grupà prehistorycznych gadów. Podczas rekonstruowania ich budowy naukowcy cz´sto u˝ywajà skamienia∏ych cz´Êci innych, podobnych dinozaurów w celu „wype∏nienia” brakujàcych koÊci, k∏ów lub nawet g∏ów, koƒczyn, czy ogonów. Ciekawostka Kilka muzeów posiada w swoich zbiorach kompletne szkielety brachiozaura, ale tylko w muzeum w Stanach Zjednoczonych znajduje si´ szkielet, który jest prawdziwy. Pozosta∏e posiadajà jedynie jego kopie. 8 Velociraptor umiera i wpada do jeziora lub rzeki, gdzie opada na dno. Jego cia∏o i inne mi´kkie tkanki gnijà, lub zostajà zjedzone przez wodne stworzenia. KoÊci i z´by zostajà zasypane przez warstwy b∏ota i piasku. Krzemionka i inne skalne minera∏y przedostajà si´ do koÊci, wype∏niajàc wszelkie mo˝liwe wolne przestrzenie. Na przestrzeni milionów lat minera∏y stajà si´ jedynym sk∏adnikiem koÊci dinozaura, zachowujàc przy tym ich oryginalny kszta∏t i form´. KoÊci zmieniajà si´ w ten sposób w skamielin´. Je˝eli ska∏a, w której znajduje si´ skamielina, zostaje wypi´trzona i eroduje, skamielina staje si´ wtedy widoczna. Nast´pnie mogà jà dostrzec naukowcy, a potem wykopaç. 008-009_Dinozaury:pp012-023_Ian 2/17/10 5:09 PM Page 9 ˚ycie dinozaurów Skamienia∏e cz´Êci cia∏ Skamieliny najcz´Êciej tworzy∏y si´ z twardych cz´Êci cia∏a zwierzàt, takich jak z´by, koÊci, pazury oraz rogi. (cid:2) W rzadkich przypadkach paleontolodzy odkrywajà szczàtki cia∏ zwierzàt, które wysuszy∏y si´ tak szybko, ˝e znaczna ich cz´Êç zachowa∏a si´ w formie zmumifikowanych skamielin. (cid:2) Wi´kszoÊç skamielin stanowià koÊci lub z´by, poniewa˝ – jako twarde cz´Êci cia∏a – zachowujà si´ one d∏u˝ej ni˝ tkanki mi´kkie. Na przestrzeni wielu milionów lat rzeczywiste cz´Êci cia∏a gnijà, a ich miejsce zajmujà minera∏y z otaczajàcych ska∏. Skamieliny sà cz´sto bardzo ci´˝kie, a tak˝e bardzo delikatne. Czasami udaje si´ znaleêç rzadkie skamieliny skóry lub mi´Êni. (cid:2) Paleontolodzy badajà skamieliny poprzez porównywanie ich z koÊçmi innych zwierzàt. Poszukujà oni zwierzàt, których z´by przypominajà kszta∏tem z´by w skamielinach. Je˝eli dwa ró˝ne okazy zwierzàt majà podobne z´by, jest prawdopodobieƒstwo, ˝e po˝ywia∏y si´ one podobnym pokarmem. (cid:2) Âlady, pozostawione na koÊciach przez mi´Ênie, pokazujà, jak silny by∏ dany dinozaur oraz w jakim kierunku porusza∏ swoimi ∏apami, szyjà i innymi cz´Êciami cia∏a. (cid:2) Paleontolodzy muszà oddzieliç skamielin´ od otaczajàcych jà ska∏, zwanych ska∏ami macierzystymi. Niektóre rodzaje ska∏ mogà byç rozpuszczone przez substancje chemiczne, ale wi´kszoÊç trzeba oskrobywaç przy pomocy metalowych haków i d∏ut. (cid:2) Najdelikatniejszymi skamielinami sà koprolity, czyli zachowane odchody zwierzàt. Do koprolitów zaliczajà si´ najwi´ksze znalezione odchody pochodzàce od zauropoda, które mog∏y wa˝yç w momencie ich wydalenia oko∏o 10 kg. Wykopaliska prowadzone przez paleontologów. Ka˝da skamielina musi byç starannie odnotowywana, wraz z dok∏adnym miejscem, gdzie zosta∏a znaleziona. (cid:2) Mi´kkie tkanki obecnie ˝yjàcych gadów, takich jak jaszczurki, sà u˝ywane jako wzór, wed∏ug którego rekonstruuje si´ mi´Ênie i wn´trznoÊci dinozaurów, które nast´pnie dodaje si´ do skamielin. Wskazówki ˝ywieniowe Paleontolodzy mogà uzyskaç informacje zarówno o sposobie ˝ywienia si´, jak i o iloÊci spo˝ywanego pokarmu przez prehistoryczne zwierz´ta, badajàc sk∏ad koprolitów (skamienia∏ych odchodów). S∏ynne odkrycia skamielin Paleontolodzy, którzy badajà skamienia∏e odciski ∏ap, mogà na ich podstawie oszacowaç, jak szybko porusza∏o si´ zwierz´, gdy zostawi∏o te odciski. Te odciski ∏ap tyranozaura po∏o˝one sà blisko siebie, a pi´ty odcisn´∏y si´ s∏abo, co wskazuje na to, ˝e dinozaur musia∏ poruszaç si´ wtedy powoli. 1822 1858 1878 1909 1925 Dr Gideon Mantell dokonuje odkrycia pierwszych skamielin dinozaura w hrabstwie Sussex, w Anglii. Nale˝à one do iguanodona. Joseph Leidy dokonuje odkrycia pierwszego szkieletu dinozaura w stanie New Jersey, w Stanach Zjednoczonych. Sà to skamieliny hadrozaura. Górnicy w belgijskim Bernissart odkrywajà 40 kompletnych szkieletów iguanodona. Earl Douglass wykopuje najwi´kszy zbiór skamielin, jaki kiedykolwiek znaleziono. Ma to miejsce w stanie Utah, w Stanach Zjednoczonych. Po raz pierwszy zostajà odkryte gniazda i jaja dinozaurów - przez Roya Andrewsa na wykopaliskach na Pustyni Gobi, w Êrodkowej Azji. John Ostom wykopuje skamieliny deinonycha. Setki skamielin zostajà odkryte na obszarze odleg∏ego dystryktu Sai Kung, w Hong Kongu, w Chinach. Zostaje odkryty najwi´kszy dinozaur, a zarazem najwi´ksze zwierz´ làdowe – argentynozaur. 1969 1974 1993 1995 Odkrycie skamielin mierzàcego 14,3 metra d∏ugoÊci gigantozaura – najwi´kszego mi´so˝ercy ˝yjàcego na Ziemi. 1998 Odkrycie kaudipteryksa w chiƒskiej prowincji Liaoning. Znalezisko wskazuje na to, ˝e niektóre ma∏e dinozaury pokryte by∏y piórami. 9 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/17/10 5:10 PM Page 10 Pojawienie si´ dinozaurów D inozaury by∏y grupà prehistorycznych gadów, których koƒczyny znajdowa∏y si´ bezpoÊrednio pod ich cia∏ami, jak w przypadku obecnie ˝yjàcych ssaków. KoÊci czaszki dinozaurów ró˝ni∏y si´ od czaszek pozosta∏ych gadów. Dinozaury by∏y blisko spokrewnione z krokodylami. Uwa˝a si´, ˝e ptaki prawdopodobnie ewoluowa∏y z jednego z gatunków dinozaurów. Jak rozpoznaç dinozaura 1 ¸apy umieszczone sà bezpoÊrednio pod tu∏owiem, a nie wyrastajà z boku, jak u pozosta∏ych gadów 2 Kostka posiada prosty staw, który umo˝liwia jedynie ograniczone ruchy, w przeciwieƒstwie do wi´kszoÊci innych gadów, których kostki sà w stanie poruszaç si´ we wszystkich kierunkach. 3 Biodra sà nieruchomo po∏àczone z kr´gos∏upem, w przeciwieƒstwie do gadów, u których po∏àczenie to jest zazwyczaj luêne. 4 D∏ugie tylne ∏apy. Prawie wszystkie dinozaury posiada∏y tylne ∏apy, które by∏y wyraênie d∏u˝sze od przednich. ¸apy pod tu∏owiem Prosta budowa kostki Biodra nieruchomo po∏àczone z kr´gos∏upem D∏ugie tylne ∏apy Era dinozaurów D inozaury istnia∏y na Ziemi w okresie pomi´dzy oko∏o 230 a 65 mln lat temu. Ten rozleg∏y okres podzielony jest na trzy cz´Êci: okres triasu, jury oraz kredy. Wspólnie okresy te sk∏adajà si´ na er´ mezozoicznà, zwanà równie˝ „erà dinozaurów”. Riojazaur Plateozaur Barozaur Heterodontozaur Apatozaur Trias 248-213 mln lat temu Zwi´kszy∏a si´ rola archozaurów oraz pojawi∏y si´ pierwsze prawdziwe dinozaury. By∏y to ma∏e dwuno˝ne dinozaury mi´so˝erne oraz wi´ksze dinozaury roÊlino˝erne. Jura 213-144 mln lat temu W okresie jurajskim nastàpi∏o du˝e zró˝nicowanie dinozaurów. Olbrzymie dinozaury sta∏y si´ zwierz´tami dominujàcymi, jak na przyk∏ad gigantyczny roÊlino˝erca – barozaur. Kreda 144-65 mln lat temu Tyranozaur Deinonych Spinozaur W okresie kredowym pojawi∏o si´ wi´cej gatunków dinozaurów ni˝ w pozosta∏ych okresach. Nale˝a∏y do nich olbrzymie dinozaury mi´so˝erne oraz opancerzone dinozaury roÊlino˝erne. 10 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/17/10 5:10 PM Page 11 ˚ycie dinozaurów Skamieliny jaj Szczàtki po zarodkach dinozaurów zosta∏y odkryte we wn´trzach kilku skamienia∏ych jaj. Skamieliny pokazujà, ˝e jaja dinozaurów mia∏y bardzo ró˝ne rozmiary i kszta∏ty, a niektóre z nich by∏y nawet mniejsze od jaj kurzych. (cid:2) S∏owo dinozaur oznacza „straszny jaszczur”. Dinozaury zosta∏y tak nazwane przez angielskiego naukowca Richarda Owena w 1842 roku. (cid:2) Dinozaury nale˝à do grupy gadów zwanej archozaurami, czyli gadami naczelnymi. Do grupy tej zaliczajà si´ krokodyle oraz kilka gatunków gadów, które obecnie nale˝à do wymar∏ych. (cid:2) Dinozaury sklasyfikowane sà wed∏ug rozmiaru ich koÊci biodrowych. Dinozaury gadziomiedniczne posiada∏y koÊci biodrowe, które by∏y zbli˝one kszta∏tem do koÊci biodrowych gadów. Dinozaury ptasiomiedniczne mia∏y koÊci biodrowe zbli˝one kszta∏tem do koÊci biodrowych ptaków. (cid:2) Naukowcy nadali nazwy setkom ró˝nych gatunków dinozaurów, ale nikt nie jest do koƒca pewien, ile ich tak naprawd´ by∏o. Tysiàce skamielin dinozaurów pozostajà wcià˝ zakopane, czekajàc na odkrycie. D∏ugoÊç ˝ycia rodzin dinozaurów Milionów lat temu 220–160 190–65 180–65 170–80 150-80 140–65 125–65 110–65 110–65 105–65 100–65 95–65 85–65 80–65 Rodzina Prozauropody Zauropody Nodozaury Stegozaury Spinozaury Iguanodony Dromeozaury Ankylozaury Ornitomimidy Pachycefalozaury Ceratopsy Hadrozaury Owiraptory Teropody Ornitozuch by∏ wczesnym archozaurem, który móg∏ byç spokrewniony z przodkami dinozaurów. Mia∏ on oko∏o 4 m d∏ugoÊci i by∏ drapie˝nikiem o silnych mi´Êniach. Jednym z najstarszych dinozaurów by∏ herrerazaur, który ˝y∏ w Ameryce Po∏udniowej oko∏o 230 mln lat temu. Mia∏ on oko∏o 4 m d∏ugoÊci i polowa∏ na inne zwierz´ta. Szcz´ki herrerazaura by∏y wype∏nione ostrymi z´bami, zakrzywionymi do ty∏u. Dzi´ki nim móg∏ on z∏apaç walczàcà ofiar´ i nie pozwoliç jej si´ wyrwaç. (cid:2) Kompsognat – dinozaur ∏owca – by∏ najmniejszy ze wszystkich dinozaurów. By∏ on wielkoÊci kurczaka i wa˝y∏ oko∏o 2,5 kg. Kompsognat mia∏ d∏ugi ogon i szyj´, tak wi´c móg∏ on osiàgaç nawet 1 m d∏ugoÊci przy 40 cm wysokoÊci. Kompsognat polowa∏ prawdopodobnie na owady i ma∏e jaszczurki. (cid:2) Najwi´ksze dinozaury sk∏ada∏y najwi´ksze jaja, jakie kiedykolwiek istnia∏y. Mia∏y one oko∏o 40 cm Êrednicy lub wielkoÊç pi∏ki do futbolu i by∏y prawdopodobnie sk∏adane przez dinozaury z rodziny zauropodów. W odró˝nieniu od wi´kszoÊci gadów, dinozaury opiekowa∏y si´ swoimi m∏odymi przez kilka pierwszych miesi´cy od ich narodzin. Pozwala to wyjaÊniç powód ich dominacji nad Êwiatem. Wszystkie daty podane sà w przybli˝eniu 11 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/23/10 11:03 AM Page 12 Dinozaury i ich krewniacy (cid:2) W 1988 roku w Andach, niedaleko San Juan, zosta∏ wydobyty kompletny szkielet herrerazaura. Jego wàskie szcz´ki by∏y wype∏nione ostrymi, zakrzywionymi do ty∏u z´bami, a jego d∏ugie, silne tylne ∏apy umo˝liwia∏y mu szybkie ruchy. (cid:2) W pobli˝u Elgin, w Szkocji, wydobyto jedyne szczàtki saltopusa. Saltopus by∏ malutkim dinozaurem wielkoÊci ma∏ego kota domowego. ¸apy saltopusa posiada∏y po pi´ç palców, co by∏o prymitywnà cechà wÊród dinozaurów mi´so˝ernych. Na przestrzeni milionów lat liczba palców w ka˝dej ∏apie zmniejszy∏a si´ do trzech, a nawet dwóch. Ciekawostka Dinozaury i ssaki po raz pierwszy pojawi∏y si´ mniej wi´cej w tym samym czasie, ale to dinozaury rzàdzi∏y na Ziemi. Rola ssaków sta∏a si´ bardziej istotna nied∏ugo po wymarciu dinozaurów. (cid:2) Kiedy naukowcy po raz pierwszy rozpocz´li badania nad skamielinami ornitozucha, doszli do wniosku, ˝e by∏ on bardzo wczesnym, prymitywnym gatunkiem dinozaura. Jednak˝e jest on obecnie sklasyfikowany jako cz∏onek grupy gadów spokrewnionych z dinozaurami, zwanej tekodontami. Niektóre tekodonty mog∏y byç przodkami dinozaurów. Ornitozuch mierzy∏ do 3 m d∏ugoÊci i posiada∏ ostre z´by pomocne w chwytaniu du˝ych ofiar i rozszarpywaniu ich cia∏. Porusza∏ si´ on najprawdopodobniej na wszystkich czterech ∏apach lub te˝ jedynie na tylnych. (cid:2) Scaphonyx nie by∏ dinozaurem – nale˝a∏ on do grupy gadów, zwanej rynchozaurami lub te˝ „dziobatymi gadami”. By∏y one roÊlino˝erne, a ich rozmiary waha∏y si´ od poni˝ej 40 cm do 2 m d∏ugoÊci. Scaphonyxby∏ jednym z wi´kszych rynchozaurów i u˝ywa∏ swojej zakrzywionej górnej szcz´ki do chwytania liÊci paproci lub innych nisko rosnàcych roÊlin. U wa˝a si´, ˝e pierwsze dinozaury pojawi∏y si´ licznie w Êrodkowym triasie, oko∏o 230 mln lat temu, w Ameryce Po∏udniowej. Szybko rozprzestrzeni∏y si´ one na ca∏ym Êwiecie. Rozwin´∏a si´ tak˝e bardzo du˝a liczba ich gatunków. Oko∏o 190 mln lat temu dinozaury sta∏y si´ dominujàcà grupà zwierzàt na Ziemi i pozosta∏y nià przez ponad 120 kolejnych mln lat. (cid:2) Celofyz jest dinozaurem, którego skamieliny zosta∏y odkryte w bardzo du˝ych iloÊciach. Setki skamienia∏ych celofyzów zosta∏y wykopane w Ameryce Pó∏nocnej. Najbardziej zadziwiajàce odkrycie nastàpi∏o w 1947 roku w Ghost Ranch, w Nowym Meksyku, w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Naukowcy odkryli tam skamieliny ca∏ego stada tych zwierzàt – oko∏o 100 osobników. Uwa˝a si´, ˝e celofyzy te zgin´∏y w wyniku burzy piaskowej. (cid:2) Herrerazaur by∏ niebezpiecznym drapie˝nikiem, który mierzy∏ do 4 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ ponad 100 kg. Jest on jednym z kilku bardzo wczesnych dinozaurów, które ˝y∏y w okresie od 228 mln lat temu na terenach obecnej Ameryki Po∏udniowej. Plateozaur Plateozaur („p∏aski gad”) by∏ jednym z pierwszych du˝ych dinozaurów roÊlino˝ernych. Osiàga∏ on d∏ugoÊç do 8 m i ˝y∏ 220 mln lat temu na obszarach obecnej Europy. Potrafi∏ on stawaç na tylnych ∏apach, by za pomocà swojej d∏ugiej szyi dosi´gnàç po˝ywienia, rosnàcego wysoko nad ziemià. 12 Riojazaur by∏ prozauropodem, który ˝y∏ w Ameryce Po∏udniowej w koƒcowym okresie triasu (213 mln lat temu). (cid:2) Rynchozaury wyst´powa∏y w du˝ej liczbie w poczàtkowym okresie ery dinozaurów. Jednak gady te szybko wygin´∏y, byç mo˝e dlatego, ˝e stanowi∏y one ∏atwà zdobycz dla mi´so˝ernych dinozaurów. (cid:2) Staurikozaur mierzy∏ oko∏o 2 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ oko∏o 15 kg. Jego ma∏e, spiczaste z´by by∏y idealne do chwytania ma∏ych zdobyczy, takich jak wa˝ki i Êlimaki. (cid:2) Eoraptor ˝y∏ w tym samym czasie i miejscu co herrerazaur, ale by∏ on od niego o wiele mniejszy – mierzy∏ zaledwie 1 m od nosa do koƒca ogona i si´ga∏by zaledwie do kolan osoby doros∏ej. Z przodu szcz´ki posiada∏ on niespotykane z´by w kszta∏cie liÊci oraz bardziej typowe dla mi´so˝ercy – ostre, zakrzywione z´by – w tylnej cz´Êci szcz´ki. Lekki i zwinny eoraptor prawdopodobnie polowa∏ na ka˝de ma∏e stworzenia. 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/17/10 5:10 PM Page 13 ˚ycie dinozaurów Celofyz by∏ smuk∏ym, lekkim dinozaurem. Potrafi∏ on prawdopodobnie biegaç, podskakiwaç i wykonywaç nag∏e zwroty z wielkà ∏atwoÊcià. Umiał te˝ czasami biegaç wyprostowany na swoich dwóch tylnych ∏apach. By∏ te˝ w stanie p´dziç na czterech ∏apach, jak pies, z pr´dkoÊcià ponad 30 km/h. (cid:2) Tekodontozaur, okreÊlany jako „jaszczurka z z´bodo∏ami”, nazwany zosta∏ w 1843 roku i tym samym sta∏ si´ jednym z pierwszych dinozaurów posiadajàcych naukowà nazw´. Jego szczàtki sà rzadkie, ale dzi´ki nim ukazuje si´ nam dinozaur z bardzo d∏ugim ogonem i d∏ugà szyjà. By∏ on roÊlino˝ercà, na co wskazujà jego niewielkie, liÊciowate z´by. Majà one zàbkowane (faliste lub podobne do pi∏y) kraw´dzie, s∏u˝àce do ci´cia roÊlin. Tekodontozaur wyglàda∏ jak póêniejsze olbrzymie dinozaury, zwane zauropodami, ale mierzy∏ on jedynie 2 m d∏ugoÊci. (cid:2) Myszozaur wa˝y∏ dwa razy tyle co doros∏y cz∏owiek. Zamieszkiwa∏ on Argentyn´, w Ameryce Pó∏nocnej, i ˝ywi∏ si´ nisko rosnàcymi roÊlinami, takimi jak paprocie oraz skrzypy. Pierwszymi zbadanymi szczàtkami myszozaura by∏y m∏ode, które najprawdopodobniej dopiero co wyklu∏y si´ ze swoich jaj. By∏y one wielkoÊci dzisiejszych szczurów a wi´c jednymi z najmniejszych ze wszystkich odnalezionych skamielin dinozaurów. Szczàtki doros∏ego myszozaura odkryto póêniej. Myszozaur – „mysi jaszczur” – po wykluciu si´ z jaja mierzy∏ jedynie oko∏o 25 mm d∏ugoÊci. Pozostawa∏ on prawdopodobnie w pobli˝u swojego gniazda do czasu, a˝ osiàgnà∏ d∏ugoÊç ponad 20 cm. Doros∏y myszozaur mierzy∏ ponad 3 m d∏ugoÊci. 13 Wyspecjalizowane ∏apy O tym, ˝e plateozaur by∏ roÊlino˝ercà, Êwiadczy∏y jego przednie ∏apy, które mog∏y byç wyd∏u˝one. Ich gi´tkoÊç umo˝liwia∏a plateozaurowi chwytanie ga∏´zi podczas po˝ywiania si´. Pierwsze szczàtki tekodontozaura zosta∏y odkryte w Bristolu, w Anglii, w 1843 roku. Znajdowa∏y si´ one w ska∏ach pochodzàcych z okresu karboƒskiego – oko∏o 100 mln lat przed pojawieniem si´ pierwszych dinozaurów. Dopiero póêniej naukowcy uÊwiadomili sobie, ˝e tekodontozaur uleg∏ skamienieniu we wn´trzu jaskini, która powsta∏a w starszych ska∏ach. Naprawd´ tekodontozaur ˝y∏ oko∏o 180 mln lat temu. 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/17/10 5:10 PM Page 14 Olbrzymie dinozaury W czasie okresu jurajskiego (213-144 mln lat temu) dinozaury zasiedli∏y wszystkie wi´ksze kontynenty. Grupa ta zró˝nicowa∏a si´, tworzàc nowe rodzaje zwierzàt. Najwi´ksze ze wszystkich dinozaurów by∏y zauropody – roÊlino˝ercy o masywnych cia∏ach, d∏ugich szyjach i jeszcze d∏u˝szych ogonach. Do prozauropodów, ich poprzedników, zalicza∏y si´ pierwsze dinozaury, które by∏y tak ci´˝kie jak s∏onie. (cid:2) Barozaur ˝yjàcy w póênym Êrodkowym okresie jurajskim mia∏ wyjàtkowo d∏ugà i silnà szyj´ oraz ogon, ale proporcjonalnie niewielkie cia∏o. Jego ca∏kowita d∏ugoÊç wynosi∏a oko∏o 25 m, a wa˝y∏ on mniej wi´cej 30 ton. Jego szyja sk∏ada∏a si´ z 16-17 kr´gów szyjnych, niektóre o d∏ugoÊci prawie 1 m. Najci´˝szym zwierz´ciem làdowym w historii by∏ prawdopodobnie argentynozaur. Niewiele wiadomo na jego temat, ale uwa˝a si´, ˝e ten olbrzym wa˝y∏ ponad 100 ton i mierzy∏ 35 m od g∏owy do ogona. Argentynozaur posiada∏ ogromny tu∏ów, ale ma∏à g∏ow´ oraz mózg. Wielkie koÊci Zauropody mia∏y wielkie koÊci. KoÊç udowa barapazaura mierzy∏a tyle, co doros∏a osoba – oko∏o 170 cm. Brachiozaur by∏ jednym z najwi´kszych dinozaurów, które kiedykolwiek ˝y∏y. Wa˝y∏ on ponad 50 ton – wi´cej ni˝ wielka ci´˝arówka z naczepà. By∏ on równie˝ jednym z najwy˝szych dinozaurów. Jego g∏owa si´ga∏a 13 m ponad ziemi´. Podczas wilgotnej i ciep∏ej jury roÊliny porasta∏y wi´kszoÊç terenów, pokrywajàc ziemie, które wczeÊniej by∏y ja∏owe. (cid:2) Cetiozaur – „jaszczur wielorybi” – ma takà nazw´, poniewa˝ jego skamienia∏e koÊci kr´gos∏upa by∏y poczàtkowo sklasyfikowane jako koÊci wieloryba. Ten ˝yjàcy w Êrodkowej jurze zauropod ∏àczy∏ w sobie cechy wczeÊniejszych prozauropodów oraz póêniejszych, wi´kszych zauropodów roÊlino˝ernych. Szczàtki cetiozaura z racji jego 25 ton wagi oraz oko∏o 15 m d∏ugoÊci by∏y kojarzone z roÊlinami i zwierz´tami wodnymi. Cetiozaur móg∏ zamieszkiwaç bagna i ˝ywiç si´ roÊlinami wodnymi o delikatnych liÊciach. 14 010-015_Dinozaury:pp024-035_IAN 2/17/10 5:11 PM Page 15 ˚ycie dinozaurów Ciekawostka Gastrolity Naukowcy uwa˝ajà, ˝e serce argentynozaura, najwi´kszego z zauropodów, mog∏o wa˝yç oko∏o 1 tony. W szczàtkach wielkich roÊlino˝erców, takich jak brachiozaur czy diplodok, cz´sto odnajdowano nagromadzone okràg∏e, g∏adkie kamienie, niektóre o wielkoÊci pi∏ki do futbolu. Wyt∏umaczeniem ich obecnoÊci jest to, ˝e by∏y to gastolity – „kamienie ˝o∏àdkowe”. Dinozaury specjalnie je po∏yka∏y, by pomog∏y one w roztarciu olbrzymich iloÊci pokarmu roÊlinnego znajdujàcego si´ w ich ˝o∏àdkach. Podczas tego procesu kamienie stawa∏y si´ g∏adkie i Êwiecàce, jak w m∏ynie. (cid:2) Szunozaur by∏ mniejszym zauropodem z okresu Êrodkowej jury. Mia∏ on typowà d∏ugà szyj´, zwaliste cia∏o oraz d∏ugi ogon, charakterystyczny dla dinozaurów z tej grupy. Szunozaur mierzy∏ oko∏o 11 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ prawdopodobnie ponad 10 ton. Jego najbardziej charakterystycznà cechà by∏o zgrubienie na koƒcu ogona, prawdopodobnie zakoƒczone kilkoma kolcami. By∏a to skuteczna broƒ w walce z atakujàcymi drapie˝nikami. Masywny roÊlino˝erca, taki jak barozaur, ˝ywi∏ si´ wysoko rosnàcymi ig∏ami i liÊçmi paproci, mi∏orz´bu oraz iglaków. (cid:2) Retozaur by∏ jednym z pierwszych australijskich dinozaurów, które otrzyma∏y swojà nazw´. By∏ on podobny pod wieloma wzgl´dami do swojego kuzyna, zauropoda szunozaura. Jego skamieliny pochodzà z Roma w Queensland i ukazujà nam mocno zbudowanego roÊlino˝erc´, który mierzy∏ oko∏o 15 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ 15 ton. (cid:2) Sejsmozaur by∏ olbrzymim zauropodem, czasami okreÊlanym mianem najd∏u˝szego ze wszystkich dinozaurów. Jednak˝e jego szacowana d∏ugoÊç – 55 m od nosa do koƒca ogona – opiera si´ jedynie na podstawie czàstkowych skamielin i dlatego te˝ przyjmuje si´ raczej d∏ugoÊç 40–49 m. Skamieliny sejsmozaura zosta∏y odkryte w Nowym Meksyku, w Stanach Zjednoczonych. OkreÊla si´ go tak˝e mianem „jaszczura trz´sàcego ziemià”, co wzi´∏o si´ z wyobra˝enia, ˝e gdy stàpa∏ po ziemi, powodowa∏ wstrzàsy. Jednak˝e argentynozaur by∏ prawdopodobnie dwa razy ci´˝szy od sejsmozaura. (cid:2) Zauropody ˝y∏y w stadach. Wiemy to ze skamienia∏ych odcisków ∏ap. Ka˝da ∏apa zostawi∏a odcisk wielkoÊci siedzenia krzes∏a. Setki odciÊni´tych razem ∏ap wskazujà na to, ˝e zauropody przemieszcza∏y si´ w grupach. Najwi´cej czasu sp´dza∏y one na jedzeniu, byç mo˝e nawet 20 godzin na dob´. Mia∏y cia∏a, które potrzebowa∏y olbrzymich iloÊci po˝ywienia, ale zbyt ma∏e otwory g´bowe, ˝eby je szybko zgromadziç. Niesamowite dinozaury Argentynozaur Sejsmozaur Brachiozaur Brontozaur Diplodok DługoÊç 35 m 40–49 m 30 m 20 m 23–27 m Waga 100 ton 50–80 ton 50 ton 20–30 ton 12 ton Wszystkie liczby podane sà w przybli˝eniu. 15 Ciekawostka Ostatni ze stegozaurów móg∏ ˝yç w Indiach oko∏o 80 mln lat temu. W tamtym okresie Indie by∏y wyspà, tak wi´c stegozaury nie by∏y nara˝one na konkurowanie z innym rodzajami dinozaurów, które zacz´∏y pojawiaç si´ w innych rejonach. 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 16 Stegozaury Tuodziengozaur Wi´kszoÊç naukowców przedstawia dinozaury jako monotonnie ubarwione zwierz´ta, ale chiƒscy naukowcy, który dokonali odkrycia tuodziengozaura uwa˝ajà, ˝e móg∏ on posiadaç jaskrawe barwy. (cid:2) Jednà z odwiecznych zagadek dotyczàcych stegozaurów jest zastosowanie d∏ugich, trójkàtnych lub sto˝kowatych p∏yt, które znajdowa∏y si´ na ich grzbietach. By∏y one prawdopodobnie zbudowane z lekkich koÊci, pokryte skórà i raczej nie spe∏nia∏y roli obronnej. (cid:2) P∏yty mog∏y pe∏niç funkcj´ termoregulatorów, wch∏aniajàc ciep∏o s∏oneczne, aby te zwierz´ta mog∏y zaczàç funkcjonowaç wczeÊniej, ni˝ inne zimnokrwiste dinozaury. P rzez miliony lat dinozaury ptasiomiedniczne wyst´powa∏y w niewielkiej liczbie i by∏y stosunkowo rzadkie. Jednak˝e oko∏o 160 mln lat temu pojawi∏a si´ nowa rodzina du˝ych dinozaurów ptasiomiednicznych. By∏y nimi mocno opancerzone roÊlino˝erne stegozaury. Zacz´∏y one wyst´powaç na ca∏ym Êwiecie w du˝ej liczbie osobników. Po oko∏o 50 mln lat rozprzestrzenienia stegozaury wygin´∏y, a ich miejsce zaj´∏y inne grupy dinozaurów. (cid:2) Stegozaury sà cz´sto nazywane „kolczastymi dinozaurami”. Nazw´ t´ zawdzi´czajà wielkim, p∏askim p∏ytom kostnym znajdujàcym si´ na ich grzbiecie. Stegozaury pojawi∏y si´ prawdopodobnie po raz pierwszy we wschodniej Azji, we wczesnej jurze, a nast´pnie zacz´∏y zasiedlaç inne kontynenty. (cid:2) Stegozaur, „zadaszony jaszczur”, mierzy∏ oko∏o 9 m od nosa do koƒca ogona i wa˝y∏ 3 tony. Jego skamieliny pochodzà z okresu póênej jury i wczesnej kredy. (cid:2) Odkryty w Chinach tuodziengozaur by∏ stegozaurem mierzàcym 7 m d∏ugoÊci i wa˝àcym 1 ton´. Jego nazwa pochodzi od rzeki Tuo. Wraz z okryciami stegozaura w Ameryce Pó∏nocnej oraz leksowizaura w Afryce, odkrycie tuodziengozaura pokaza∏o, ˝e stegozaury w póênym okresie jurajskim zasiedla∏y wi´kszoÊç kontynentów. Stegozaur tuodziengozaur posiada∏ do 15 par ochronnych p∏yt kostnych od szyi, przez grzbiet, a˝ do ogona. Podobnie jak pozosta∏e stegozaury, tuodziengozaur u˝ywa∏ swojego umi´Ênionego ogona jako broni. W dolnej cz´Êci ogona znajdowa∏y si´ sto˝kowate p∏yty, a koniec wyposa˝ony by∏ w kolce, co razem dawa∏o pot´˝nà broƒ, która mog∏a byç u˝yta przeciwko ka˝demu napastnikowi. 16 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 17 ˚ycie dinozaurów (cid:2) Wi´kszoÊç stegozaurów nie posiada∏a z´bów w przedniej cz´Êci szcz´ki, a jedynie zakrzywiony dziób – podobny do ptasiego – s∏u˝àcy do skubania liÊci. Prze˝uwa∏y one pokarm przy u˝yciu ma∏ych, ˝∏obkowatych z´bów policzkowych. Do ochrony przed z´bami i szponami drapie˝ników stegozaur posiada∏ twardà, guzkowatà skór´ oraz kostne z´by znajdujàce si´ w skórze szyi. Czaszka stegozaura by∏a maleƒka w porównaniu z jego masywnym, zwalistym tu∏owiem, jego mózg by∏ wi´c równie˝ ma∏y. W obszarze biodrowym znajdowa∏o si´ du˝e zgromadzenie nerwów i tkanki nerwowej. Uwa˝a si´, ˝e pomaga∏o ono koordynowaç ruchy nóg i ogona, bez obcià˝ania mózgu wysy∏anymi do niego impulsami nerwowymi. (cid:2) Podobnie jak inne dinozaury z tej samej rodziny, tuodziengozaur posiada∏ d∏ugie trójkàtne, lub liÊciowate p∏yty wzd∏u˝ grzbietu. By∏y one prawdopodobnie u∏o˝one w dwóch rz´dach, sterczàc do góry. Jego ptasi dziób s∏u˝y∏ do skubania niskiej roÊlinnoÊci, a cztery du˝e kolce na koƒcu ogona uk∏ada∏y si´ w podwójny kszta∏t litery V i pe∏ni∏y funkcj´ obronnà. Jak ubarwione by∏y dinozaury? Skamieliny nie sà prawdziwà ˝ywà tkankà – sà one ska∏ami i kamieniami, sk∏adajàcymi si´ z minera∏ów. Tak wi´c kolor skamieliny jest kolorem minera∏ów. Oznacza to, ˝e nie mo˝emy okreÊliç ubarwienia dinozaurów i innych dawno wymar∏ych zwierzàt na podstawie ich skamielin. Niektóre dinozaury mog∏y byç ubarwione w maskujàce kolory bràzu i zieleni, podobnie jak ˝yjàce obecnie aligatory i ˝ó∏wie. Inne mog∏y posiadaç jasne i jaskrawe ubarwienie, jak niektóre gatunki jaszczurek i w´˝y obecnie ˝yjàcych. Aby stworzyç realistyczne postacie dinozaurów, takie jak w tej ksià˝ce, kolory nale˝y dobieraç na podstawie przypuszczeƒ oraz porównaƒ z ubarwieniem wspó∏czesnych gadów. (cid:2) S∏u˝àcy do odgryzania po˝ywienia „dziób”, nisko po∏o˝ona g∏owa, wygi´ty w ∏uk grzbiet wyposa˝ony w ochronne p∏yty kostne oraz zakoƒczony kolcami ogon – Êwiadczà o tym, ˝e kentrozaur nale˝a∏ do rodziny stegozaurów. Ponadto, jego nazwa oznacza „kolczastego jaszczura”. Jego skamieliny zosta∏y odkryte wraz ze szczàtkami brachiozaura i wielu innych dinozaurów w s∏ynnym Tendaguru, znajdujàcym si´ obecnie na terenie Tanzanii, we wschodniej Afryce. Stegozaury mog∏y mieç jasno ubarwionà skór´ Kentrozaur uzbrojony by∏ w p∏yty i kolce przebiegajàce na ca∏ej d∏ugoÊci jego cia∏a – od szyi po ogon. Kentrozaur wa˝y∏ ponad 1 ton´, a mierzy∏ oko∏o 5 m d∏ugoÊci. 17 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 18 Prehistoryczni ∏owcy Pierwsza nazwa Megalozaur by∏ pierwszym dinozaurem, który otrzyma∏ oficjalnà nazw´ naukowà. Mia∏o to miejsce w 1824 roku, 18 lat przed tym, kiedy s∏owo „dinozaury” przyporzàdkowano do tej grupy gadów. P odczas okresu jurajskiego (213–144 mln lat temu) drapie˝ne dinozaury zró˝nicowa∏y si´ na wiele ró˝nych rodzajów stworzeƒ. Niektóre ewoluowa∏y, stajàc si´ wi´kszymi i pot´˝niejszymi zwierz´tami potrafiàcymi polowaç na inne olbrzymie dinozaury. Inne drapie˝niki sta∏y si´ mniejsze, szybsze i zwinniejsze, dzi´ki czemu mog∏y polowaç na jaszczurki lub owady. Kompsognat by∏ dinozaurem mi´so˝ernym, jednak bardzo rzadkie sà znaleziska jego skamielin. Ze wzgl´du na swój rozmiar – 1 m d∏ugoÊci i 3 kg wagi – by∏ on jednym z najmniejszych dinozaurów i prawdopodobnie ˝ywi∏ si´ owadami i niewielkimi jaszczurkami. Kompsognaty by∏y szybkie i zwinne, ale cz´sto porusza∏y si´ w grupach, co mia∏o zwi´kszaç ich bezpieczeƒstwo. Ciekawostka Z´by prehistorycznych ∏owców by∏y bardzo s∏abo przytwierdzone do szcz´ki i ∏atwo ulega∏y z∏amaniom, co powodowa∏o, ˝e przez ca∏y czas musia∏y odrastaç. 18 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 19 ˚ycie dinozaurów Dilofozaur nazywany jest te˝ „jaszczurem dwugrzebieniowym” z powodu jego grzebieni na g∏owie, które stanowi∏y dwie wàskie, zakrzywione p∏yty kostne. Podobnie jak rogi karnotaura, grzebieƒ móg∏ byç oznakà dojrza∏oÊci i gotowoÊci do rozmna˝ania lub te˝ cechà wyró˝niajàcà samce i samice. (cid:2) Skamieliny karnotaura pochodzà g∏ównie z regionu Chubut w Argentynie, w Ameryce Po∏udniowej. Karnotaur ˝y∏ oko∏o 100 mln lat temu. By∏ on Êredniej wielkoÊci dinozaurem, mierzàcym oko∏o 7,5 m ca∏kowitej d∏ugoÊci i wa˝àcym do 1 tony. (cid:2) Nazwa karnotaur oznacza „mi´so˝erny byk”. Karnotaur posiada∏ dwa sto˝kowate grzebienie kostne, nazywane „rogami”, nad ka˝dym okiem, w miejscu, gdzie znajdujà si´ rogi u obecnie ˝yjàcych byków. Wzd∏u˝ cia∏a karnotaura, od g∏owy do ogona, bieg∏y rz´dy ∏usek du˝ej wielkoÊci, przypominajàce ma∏e guzki. Eustreptospondyl biega∏ szybko na silnych tylnych nogach i czteropalczastych ∏apach, mimo ˝e jedynie trzy palce dotyka∏y ziemi. Wielka g∏owa mia∏a d∏ugie szcz´ki wype∏nione ostrymi z´bami. Jego nazwa – „dobrze wygi´ty kr´gos∏up”, odnosi si´ do kszta∏tu jego kr´gos∏upa. (cid:2) Dilofozaur mierzy∏ 6 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ pó∏ tony. By∏ on jednym z wczeÊniejszych doÊç du˝ych terapodów (mi´so˝ernych dinozaurów). Jego skamienia∏oÊci zosta∏y odkryte w Arizonie, w Stanach Zjednoczonych, oraz w prowincji Yunnan, w Chinach. By∏ on bardzo sprawnym i zwinnym ∏owcà o ostrych, zakrzywionych k∏ach, potrafiàcym z ∏atwoÊcià polowaç na nowo wyklute m∏ode roÊlino˝erne zauropody. (cid:2) Eustreptospondyl, ˝yjàcy w okresie Êrodkowej jury, by∏ niebezpiecznym drapie˝nikiem, który zamieszkiwa∏ okolice obecnego Oksfordu, w Anglii. Eustreptospondyl by∏ o wiele wi´kszy od swoich obecnych odpowiedników – dzikich kotów – mierzy∏ on 7 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ çwierç tony. (cid:2) Licznie wyst´pujàce zauropody by∏y najwi´kszym w historii „po˝ywieniem na czterech nogach”. Pot´˝ni mi´so˝ercy korzystali z tych wielkich „gór mi´sa”. Najwi´kszym drapie˝nikiem póênej jury by∏ allozaur – „inny/dziwny jaszczur”. (cid:2) Mierzàcy 2 m d∏ugoÊci mniejszy drapie˝nik celur – „pusta forma” – zosta∏ tak nazwany z powodu swoich rurkowatych koÊci koƒczyn oraz ogona. Puste przestrzenie w koÊciach sprawi∏y, ˝e ten smuk∏y i zwinny mi´so˝erca wa˝y∏ zaledwie 15 kg. Jego skamieliny zosta∏y wykopane w Wyoming, w Stanach Zjednoczonych, i da∏y one nazw´ ca∏ej rodzinie ma∏ych, szybkich mi´so˝erców, zwanych coelurozaurami. ˚ywi∏y si´ one najprawdopodobniej ma∏ymi zwierz´tami, takimi jak jaszczurki, robaki, gàsienice oraz owady. (cid:2) Ceratozaur oznacza „rogaty jaszczur” – dinozaur ten zosta∏ tak nazwany z powodu wyrostka na pysku, przypominajàcego róg nosoro˝ca. Posiada∏ on równie˝ wystajàcà naroÊl kostnà nad ka˝dym okiem. Ten teropod mia∏ oko∏o 6 m d∏ugoÊci i wa˝y∏ prawie 1 ton´. ˚y∏ on mniej wi´cej w tym samym okresie i na tym samym obszarze Ameryki Pó∏nocnej co jeszcze wi´kszy drapie˝nik – allozaur. Ich skamieliny odnajdowano czasami w tych samych miejscach. (cid:2) Du˝y i pot´˝ny mi´so˝erca karnotaur nale˝y do rodziny karnozaurów. Allozaur „Rogi”, znajdujàce si´ w okolicach brwi karnotaura sà wcià˝ zagadkà. Nie by∏y one na tyle du˝e i mocne, by s∏u˝yç jako broƒ, a karnotaur by∏ na tyle du˝ym i niebezpiecznym stworzeniem, ˝e nie potrzebowa∏ ich do obrony. Rogi mog∏y wi´c pojawiaç si´ w okresie dojrza∏oÊci, co wskazywa∏o na zdolnoÊç doros∏ego osobnika do rozmna˝ania. Skamieliny allozaura odkryto w kamienio∏omach Cleveland-Lloyd (Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry) w Utah, w Stanach Zjednoczonych. Skamienia∏oÊci allozaura zosta∏y równie˝ odnalezione w Afryce, która by∏a po∏àczona z Amerykà w okresie jury, kiedy dinozaury te wyst´powa∏y. Osiàgajàcy 12 m d∏ugoÊci i ponad 2 tony wagi allozaur niemal˝e konkurowa∏ z pot´˝nym tyranozaurem, pomimo i˝ ˝y∏ 70 mln lat wczeÊniej. Kamienio∏omy by∏y Êmiertelnà pu∏apkà dla tych drapie˝ców. Inne dinozaury ugrz´z∏y w zag∏´bieniu przypominajàcym zbiornik wodny. Znajdujàce si´ w pobli˝u allozaury stara∏y si´ je zjeÊç, ale by∏y wciàgane pod b∏oto i gin´∏y. Do tej pory wykopano szczàtki ponad 65 allozaurów. 19 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 20 Gady morskie W czasie ery mezozoicznej – epoki dinozaurów (248-65 mln lat temu), kilka grup gadów opuÊci∏o sta∏y làd i wykszta∏ci∏o cechy umo˝liwiajàce im ˝ycie w morzach. W dalszym ciàgu oddycha∏y one powietrzem i wi´kszoÊç z nich sk∏ada∏a jaja na suchym làdzie. Gady te pozosta∏y najwi´kszymi stworzeniami morskimi a˝ do koƒca mezozoiku, kiedy to wygin´∏y. Ichtiozaur Skamieliny prehistorycznego gada morskiego, jakim by∏ ichtiozaur, wzbudzi∏y sensacj´ na poczàtku XIX wieku, poniewa˝ zosta∏y one odkryte zanim jeszcze znaleziono jakiekolwiek szczàtki dinozaurów. (cid:2) Archelon by∏ olbrzymim ˝ó∏wiem morskim oraz najwi´kszym ˝ó∏wiem, jaki kiedykolwiek ˝y∏ na Ziemi. Archelon zamieszkiwa∏ morza Ameryki Pó∏nocnej podczas okresu póênej kredy (70 mln lat temu). Wa˝y∏ oko∏o 2,3 tony i ˝ywi∏ si´ ró˝nymi gatunkami ka∏amarnic, p∏ywajàcymi w morzach okresu kredy. Archelon mia∏ bardzo silne przednie p∏etwy, którymi odpycha∏ si´, p∏ywajàc w morskich wodach. (cid:2) Plakodonty by∏y wczesnymi gadami wodnymi. ˚y∏y w okresie od Êrodkowego do póênego triasu (oko∏o 240-220 mln lat temu). Nazwa plakodont oznacza „p∏askoz´bny”. Gady te mia∏y du˝e z´by policzkowe, które dzia∏a∏y jak p∏yty mia˝d˝àce. (cid:2) Plakodus by∏ plakodontem. Mia∏ on kr´pe cia∏o, krótkie i masywne koƒczyny oraz b∏oniaste palce. Prawdopodobnie posiada∏ on p∏etw´ na koƒcu ogona. Ciekawostka Naukowcy nie majà pewnoÊci, czy ró˝ne grupy gadów morskich sà ze sobà blisko spokrewnione, czy te˝ nie. (cid:2) Plakodus oznacza „p∏aski zàb”. Prawdopodobnie u˝ywa∏ on swoich p∏askich, wystajàcych z´bów do chwytania skorupiaków ze ska∏. (cid:2) Notozaury by∏y kolejnà grupà gadów, które powróci∏y do ˝ycia w morzach. Notozaur by∏ z rodziny notozaurów. Jego szyja, ogon i cia∏o by∏y d∏ugie i spr´˝yste. Mierzy∏ on oko∏o 3 m, a jego przybli˝ona waga wynosi∏a 200 kg. W póênej kredzie p∏ytkie morza pokrywa∏y obszar obecnego Teksasu. ˚yły w nich m.in. elasmozaury oraz mniejsze stworzenia morskie, którymi ˝ywiły si´ np. pteranodony. Pteranodon Elasmozaur 20 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 21 Podobieƒstwo skorupy Skamieliny archelona pokazujà, ˝e by∏ on podobny do wspó∏czesnych ˝ó∏wi skórzastych, choç o wiele od nich wi´kszy. Jego przednie koƒczyny by∏y cieƒsze i d∏u˝sze ni˝ tylne i by∏y bardziej u˝yteczne w Êrodowisku wodnym. Samice u˝ywa∏y tylnych koƒczyn do kopania jam dla swoich jaj, które sk∏ada∏y na làdzie. (cid:2) Plezjozaury by∏y gadami morskimi, które bardzo licznie wyst´powa∏y od póênego triasu do póênej kredy (215-80 mln lat temu). By∏y one lepiej przystosowane do ˝ycia w morzu ni˝ notozaury i plakodonty. Ich koƒczyny by∏y w pe∏ni rozwini´tymi p∏etwami, dzi´ki którym mog∏y si´ one szybko przemieszczaç w wodzie. (cid:2) Wiele plezjozaurów mia∏o d∏ugie, gi´tkie szyje, które zakoƒczone by∏y ma∏à g∏owà z silnymi szcz´kami i ostrymi z´bami. ˚ywi∏y si´ one rybami, ka∏amarnicami oraz prawdopodobnie pterozaurami (gadami latajàcymi), które przelatywa∏y nad wodà w poszukiwaniu pokarmu. (cid:2) Pierwsze skamienia∏oÊci plezjozaura zosta∏y odkryte przez Mary Anning w Lyme Regis, na po∏udniowym wybrze˝u Anglii, na poczàtku XIX wieku. Skamielina ta, która obecnie znajduje si´ w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie, ma 2,3 m d∏ugoÊci. (cid:2) Plezjozaur nie by∏ szybkim p∏ywakiem. U˝ywa∏ on swoich p∏etwowatych koƒczyn do poruszania si´ w wodzie, ale mia∏ zbyt s∏aby ogon, który nie by∏ w stanie wprawiç jego cia∏a w szybki ruch. (cid:2) Ichtiozaury by∏y podobne do rekinów, które sà rybami, ale te˝ do delfinów, które sà ssakami. Kiedy jeden rodzaj zwierz´cia upodabnia si´ do drugiego, naukowcy nazywajà to konwergencjà. (cid:2) Niektóre skamienia∏e szkielety ichtiozaura i innych zwierzàt z tej rodziny posiada∏y zarodki (nienarodzone m∏ode) w swoim wn´trzu. Dowodzi to, ˝e ichtiozaury rodzi∏y swoje ˝ywe m∏ode, w przeciwieƒstwie do wi´kszoÊci innych gadów, które sk∏adajà jaja. (cid:2) Ichtiozaury by∏y bardzo liczne w okresie triasu i wczesnej oraz Êrodkowej jury (248–155 mln lat temu), ale ich liczba zmala∏a w czasie póênej jury oraz kredy (155–65 mln lat temu). Poszukiwacze skamienia∏oÊci odnaleêli szczàtki ichtiozaura w wielu miejscach na Êwiecie – w Ameryce Pó∏nocnej i Po∏udniowej, Europie, Rosji, Indiach oraz Australii. Mozazaur by∏ szybkim i pot´˝nym gadem p∏ywajàcym. Mia∏ olbrzymi ogon oraz sp∏aszczone koƒczyny, które prawdopodobnie wykorzystywa∏ jako stery. ˚ycie dinozaurów P∏ywacy 2-metrowy plakodus u˝ywa∏ p∏askich bocznych z´bów do mia˝d˝enia mi´czaków, które zbiera∏ z dna morskiego. Notozaur by∏ gadem wodnym, który móg∏ wykorzystywaç swoje b∏oniaste ∏apy do poruszania si´ po làdzie. Wczesny ichtiozaur miksozaur u˝ywa∏ swoich sp∏aszczonych koƒczyn do poruszania si´. Op∏ywowe cia∏o peloneustesa pozwala∏o mu na szybkie p∏ywanie oraz ∏apanie ka∏amarnic, màtew oraz amonitów. Plezjozaur by∏ wczesnym plezjozaurem. Mierzy∏ on oko∏o 4,5 m d∏ugoÊci, ale wi´kszà cz´Êç d∏ugoÊci jego cia∏a stanowi∏a olbrzymia szyja. 21 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 22 Dinozaury roÊlino˝erne Na poczàtku okresu kredy (144 mln lat temu) nastàpi∏a zmiana wÊród dinozaurów. Liczba zauropodów zmniejszy∏a si´, a ich miejsce zaj´∏y mniejsze dinozaury roÊlino˝erne, które ˝y∏y w ma∏ej liczbie poczàwszy od triasu. By∏y to dinozaury ptasiomiedniczne. Ciekawostka Gadziomiedniczna budowa mi´so˝erców sprzyja∏a lepszemu zaczepieniu mi´Êni nóg, dzi´ki czemu potrafi∏y one bardzo szybko biegaç. Zaurolof ˝y∏ zarówno w Azji, jak i w Ameryce Pó∏nocnej w okresie póênej kredy (oko∏o 70 mln lat temu). Mia∏ on 9 m d∏ugoÊci. Triceratops wa˝y∏ ponad 10 ton i ˝y∏ w du˝ych stadach na terenie ca∏ej Ameryki Pó∏nocnej. Plateozaur zamieszkiwa∏ Europ´ w okresie póênego triasu (225 mln lat temu). By∏ prozauropodem. Iguanodon potrafi∏ biegaç na swoich tylnych nogach, kiedy porusza∏ si´ szybko lub gdy pokonywa∏ d∏ugie odleg∏oÊci. Muttaburazaur ˝y∏ w Australii w okresie wczesnej kredy (130 mln lat temu). Euoplocefal ˝y∏ 75 mln lat temu w póênej kredzie w Ameryce Pó∏nocnej – osiàga∏ do 5 m d∏ugoÊci. Lambeozaur móg∏ osiàgaç 16 m d∏ugoÊci, na co wskazuje jego jedna czàstkowa skamielina. Parazaurolof mia∏ na g∏owie pusty w Êrodku grzebieƒ, który móg∏ mieç nawet 2 m d∏ugoÊci. 22 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 23 ˚ycie dinozaurów Edmontonia zawdzi´cza swojà nazw´ miastu Edmonton w Kanadzie, gdzie znaleziono jego skamieliny. Stegozaur nie móg∏ podnosiç zbyt wysoko g∏owy, tak wi´c musia∏ ˝ywiç si´ krzewami i niskimi roÊlinami. Scelidozaur móg∏ byç przodkiem póêniejszych stegozaurów i ankylozaurów. Edmontozaur osiàga∏ przynajmniej 13 m d∏ugoÊci i ˝ywi∏ si´ twardymi i grubymi roÊlinami. Minmi by∏ nietypowym dinozaurem, poniewa˝ posiada∏ pancerz wokó∏ brzucha, jak równie˝ na grzbiecie. Korytozaur posiada∏ kopulasty, pusty w Êrodku grzebieƒ, za pomocà którego oddycha∏. Kentrozaur posiada∏ kolce w miejscu, gdzie inne stegozaury mia∏y p∏yty. Móg∏ on ich u˝ywaç do obrony. Lielynazaura by∏ dinozaurem o bardzo du˝ych oczach, co wskazuje na to, ˝e móg∏ on ˝ywiç si´ w nocy. Na g∏owie stegocerasa znajdowa∏a si´ kostna kopu∏a, której u˝ywa∏ on w pojedynkach na g∏owy. Skamieliny polakanta sà bardzo rzadkie, nie znaleziono nigdy jego kompletnego szkieletu. 23 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 24 Dinozaury rogate Oko∏o 85 mln lat temu wykszta∏ci∏a si´ nowa rodzina dinozaurów – ceratopsy lub dinozaury rogate. Poczàtkowo by∏y one stosunkowo niewielkie – mia∏y oko∏o 1,8 m d∏ugoÊci – ale bardzo szybko rozprzestrzeni∏y si´ w Azji i Ameryce Pó∏nocnej i sta∏y si´ wi´ksze oraz liczniejsze. Najwi´kszym ceratopsem by∏ triceratops, który osiàga∏ ponad 9 m d∏ugoÊci. W okresie trwajàcym do 65 mln lat wstecz, ceratopsy sta∏y si´ najliczniejszà grupà dinozaurów. (cid:2) Naukowcy rozró˝niajà oko∏o 30 gatunków dinozaurów rogatych, ale istnia∏o ich prawdopodobnie o wiele wi´cej. (cid:2) NajwczeÊniejsze dinozaury rogate by∏y dosyç ma∏e i nie posiada∏y rogów. Jednym z nich by∏ protoceratops, który ˝y∏ w Azji oko∏o 85 mln lat temu. (cid:2) Póêniejsze dinozaury rogate by∏y wi´ksze i posiada∏y kilka rogów, tak jak styrakozaur z Ameryki Pó∏nocnej, który ˝y∏ 80 mln lat temu. Dinozaury, które posiada∏y pancerz, jak na przyk∏ad euoplocefal, ˝y∏y w tym samym okresie. (cid:2) Dinozaury rogate sta∏y si´ liczne i rozprzestrzeni∏y si´ na du˝à skal´ z powodu swoich z´bów i szcz´k. Du˝e ko∏nierze znajdujàce si´ z ty∏u czaszki umo˝liwia∏y wspó∏prac´ pot´˝nych mi´Êni ze szcz´kami, które wype∏nione by∏y tuzinami ostrych, siekajàcych z´bów. Ceratopsy mog∏y poszatkowaç i prze∏knàç olbrzymie iloÊci twardego po˝ywienia roÊlinnego, którego nie by∏y w stanie spo˝yç inne dinozaury. (cid:2) Niektóre dinozaury rogate, takie jak centrozaur, ˝y∏y w stadach i prawdopodobnie migrowa∏y w poszukiwaniu po˝ywienia. Jak dotàd nie ma bezpoÊrednich dowodów na to, ˝e dinozaury zachowywa∏y si´ w ten sposób, jednak˝e skamieliny leÊnego dinozaura plateozaura zosta∏y znalezione na terenach, które w tamtych czasach by∏y pustynià. Plateozaur móg∏ wi´c równie dobrze przemieszczaç si´ z lasu do lasu. (cid:2) Triceratops posiada∏ trzy bardzo ostre rogi, które mog∏y byç u˝ywane do obrony przed drapie˝nikami, takimi jak tyranozaur. Rogi mog∏y równie˝ s∏u˝yç do pojedynków pomi´dzy dinozaurami walczàcymi o teren lub o przywództwo w stadzie. Styrakozaur Chasmozaur Centrozaur by∏ jednym z najliczniej wyst´pujàcych dinozaurów rogatych. Mia∏ on oko∏o 6 m d∏ugoÊci. Psittakozaur Psittakozaur by∏ wczesnym ceratopsem o d∏ugoÊci oko∏o 2 m, którego skamieliny pochodzà ze wschodniej Azji. Posiada∏ on charakterystyczny ptasi dziób, ale nie wykszta∏ci∏ jeszcze rogów na g∏owie oraz os∏ony na szyi. Psittakozaur by∏ wielkoÊci Êwini hodowlanej. Póêniejsi cz∏onkowie tej rodziny byli olbrzymi, tak jak triceratops. Skamieliny wskazujà na to, ˝e nowo wyklute m∏ode psittakozaura by∏y niewiele wi´ksze od ludzkiej d∏oni. Triceratops Ceratopsy by∏y rodzinà dinozaurów, które posiada∏y wyró˝niajàce je ko∏nierze na szyi, rogi na g∏owie oraz papuzie dzioby. Mia∏y one bardzo silne szcz´ki, pozwalajàce im na ˝ywienie si´ twardymi roÊlinami. Prawdopodobne jest to, ˝e porusza∏y si´ one w stadach. W Kanadzie archeolodzy odkryli miejsce, w którym znajdowało si´ 300 szkieletów ceratopsów. 24 016-027_Dinozaury:Layout 1 2/17/10 5:12 PM Page 25 ˚ycie dinozaurów Ciekawostka Rogi dinozaurów Wi´kszoÊç dinozaurów rogatych posiada∏a bardzo podobne cia∏a, do tego stopnia, ˝e naukowcy mogà rozró˝niç poszczególne gatunki jedynie na postawie koÊci czaszki. Róg dinozaura sk∏ada∏ si´ z dwóch cz´Êci: wewn´trznego rdzenia kostnego oraz zewn´trznej os∏ony, zbudowanej z substancji, zwanej keratynà. Budowa tych rogów podobna by∏a do budowy rogów wspó∏czesnych ssaków, na przyk∏ad antylopy. (cid:2) W Chinach dokonano niesamowitego odkrycia szczàtków doros∏ego psittakozaura – ma∏ego ceratopsa – otoczonego przez oko∏o 34 m∏ode dinozaury. Oznacza to, ˝e doros∏y osobnik opiekowa∏ si´ m∏odymi w „przedszkolu”, kiedy nagle wydarzy∏a si´ jakaÊ tragedia. Triceratops posiada∏ krótkà, mocnà szyj´ os∏oni´tà kostnym ko∏nierzem, wi´kszym od sto∏u jadalnego. U niektórych ceratopsów ko∏nierz by∏ w wi´kszoÊci twardà, wzmocnionà skórà, co sprawia∏o, ˝e by∏ on o wiele l˝ejszy. Triceratopsy przemieszcza∏y si´ w stadach, co stanowi∏o wi´kszà ochron´ przed drapie˝nikami. Protoceratops by∏ pierwszym dinozaurem z rodziny ceratopsów. Posiada∏ on ma∏y ko∏nierz szyjny oraz mocny dziób do ci´cia roÊlinnoÊci. 25 Uwa˝a si´, ˝e sekret rozprzestrzenienia si´ dinozaurów rogatych tkwi w roÊlinach, którymi si´ ˝ywi∏y. (cid:2) Mierzàcy 9 m d∏ugoÊci i wa˝àcy 5 ton triceratops by∏ dwa razy pot´˝niejszy i silniejszy od nosoro˝ca. Jednak przez wi´kszoÊç czasu skuba∏ on prawdopodobnie roÊliny ostrym, papuzim dziobem, a nast´pnie ˝uł pokarm ostro zakoƒczonymi z´bami policzkowymi. Fakty na temat ceratopsów Torozaur posiada∏ jednà z najwi´kszych czaszek spoÊród wszystkich zwierzàt làdowych – mia∏a ona ponad 2,6 m d∏ugoÊci. Niektóre dinozaury rogate nie mia∏y rogów, na przyk∏ad psittakozaur, który ˝y∏ w Azji oko∏o 95 mln lat temu. Dinozaury rogate sta∏y si´ liczniejsze wraz ze wzrostem liczby roÊlin kwitnàcych. Naukowcy sàdzà, ˝e by∏y one w stanie spo˝ywaç te nowe roÊliny. Ró˝ne rodzaje dinozaurów rogatych mogà byç rozró˝niane na podstawie kszta∏tu ich rogów. Olbrzymie ko∏nierze szyjne mog∏y byç jaskrawo ubarwione oraz wykorzystywane do odstraszania innych dinozaurów. Dinozaur rogaty Monocloniusznany jest jedynie z kilku skamielin. Styrakozaur posiada∏ rogi skierowane do ty∏u, a nie do przodu, jak wi´kszoÊç dinozaurów rogatych.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Encyklopedia natury
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
19,99 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: