Darmowy fragment publikacji:
Agnieszka Maziarz
Formalizm
w postępowaniu
wieczystoksięgowym
Difin
Copyright © by Difin SA
Warszawa 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie
i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy
bez zgody wydawcy zabronione.
Recenzja:
Prof. dr hab. Andrzej Zieliński
Redaktor prowadząca:
Renata Fleszar
Korekta:
Małgorzata Kryska-Mosur
ISBN 978-83-7930-185-0
Difin SA
Warszawa 2012
00-768 Warszawa, ul. F. Kostrzewskiego 1
tel. 22 851 45 61, 22 851 45 62
fax 22 841 98 91
www.difin.pl
Skład i łamanie: Edit sp. z o.o.
Wydrukowano w Polsce
SpiS treści
Wykaz skrótóW ................................................................................. 9
Akty prawne .......................................................................................... 9
Inne ...................................................................................................... 10
Wstęp ................................................................................................. 13
Rozdział I
pojęcie i funkcja postępoWania WieczystoksięgoWego ................... 17
1. Pojęcie postępowania wieczystoksięgowego ............................................. 17
2. Elementy postępowania wieczystoksięgowego .......................................... 20
3. Pojęcie wymagań prawnych czynności postępowania ................................. 26
4. Cel, funkcja i znaczenie postępowania wieczystoksięgowego ....................... 26
5. Istota i znaczenie prawnoprocesowe formalizmu postępowania
wieczystoksięgowego ........................................................................... 34
6. Granice formalizmu procesowego w postępowaniu
wieczystokięgowym ............................................................................. 37
7. Źródła postępowania wieczystoksięgowego .............................................. 39
7.1. Kodeks postępowania cywilnego i inne źródła postępowania
wieczystoksięgowego ..................................................................... 39
7.2. Judykatura i literatura ..................................................................... 41
Rozdział II
zastosoWanie procedury WieczystoksięgoWej ................................ 42
1. Zasięg terytorialny i temporalny przepisów postępowania
wieczystoksięgowego ........................................................................... 42
2. Dopuszczalność drogi sądowej oraz właściwość sądów ............................... 44
6
Spis treści
Rozdział III
zasady i przesłanki postępoWania WieczystoksięgoWego .............. 46
1. Pojęcie i znaczenie zasad postępowania wieczystoksięgowego ................... 46
2. Zasada rozpoznawania spraw wieczystoksięgowych
na posiedzeniu niejawnym .................................................................. 54
3. Zasada działania sądu wieczystoksięgowego na wniosek
i w granicach wniosku ........................................................................ 57
4. Zasada równouprawnienia uczestników postępowania .............................. 60
5. Zasada mocy wstecznej wpisu ............................................................. 62
6. Zasada ograniczonej kognicji sądu wieczystoksięgowego ......................... 62
7. Zasada formalizmu procesowego ......................................................... 64
8. Zasada pisemności ............................................................................ 67
9. Zasada prawdy ................................................................................. 68
10. Zasada dyspozytywności .................................................................... 70
11. Zasada ekonomiki procesowej ............................................................. 72
12. Przesłanki postępowania wieczystoksięgowego ....................................... 73
Rozdział IV
podmioty postępoWania WieczystoksięgoWego ............................... 76
1. Sąd .................................................................................................. 76
2. Referendarz sądowy ............................................................................ 79
3. Inne podmioty .................................................................................... 86
4. Uczestnicy postępowania wieczystoksięgowego ....................................... 88
Rozdział V
przedmiot postępoWania WieczystoksięgoWego ............................. 99
Rozdział VI
forma czynności, czas i miejsce dokonania czynności
oraz skutki niezachoWania Wymaganej formy ................................ 104
1. Granice formalizmu procesowego w postępowaniu wieczystokięgowym ....... 104
2. Pojęcie formy czynności procesowych .................................................... 106
3. Forma czynności procesowych podejmowanych w postępowaniu
wieczystoksięwym .............................................................................. 107
4. Forma pisemna czynności postępowania wieczystoksięgowego ................... 111
5. Kwalifikowana forma pisemna (formularze) ............................................. 123
6. Pisma procesowe wnoszone na nośniku elektronicznym ............................. 126
7. Wykładnia czynności procesowych ........................................................ 127
8. Miejsce i czas dokonania czynności w postępowaniu
wieczystoksięgowym ........................................................................... 129
Spis treści
7
9. Skutki procesowe niezachowania wymaganej formy w postępowaniu
wieczystoksięgowym ......................................................................... 135
10. Rodzaje rygorów procesowych ............................................................ 142
Rozdział VII
postępoWanie przed sądem pierWszej instancji ............................... 144
1. Uwagi wstępne ................................................................................... 144
2. Postępowanie o założenie księgi wieczystej ............................................. 144
3. Postępowanie o wpis do księgi wieczystej ............................................... 148
3.1. Wszczęcie postępowania wieczystoksięgowego .................................. 148
3.2. Odrzucenie wniosku ...................................................................... 159
3.3. Cofnięcie wniosku ......................................................................... 162
4. Zakres kognicji sądu wieczysytoksięgowego ............................................ 166
5. Skutki wniesienia wniosku, wzmianka o wniosku
w księdze wieczystej ........................................................................... 169
6. Kolejność rozpoznania wniosków o wpis ................................................. 172
Rozdział VIII
doWody W postępoWaniu WieczystoksięgoWym ............................... 174
1. Uwagi wstępne ................................................................................... 174
2. Dowód z dokumentu ........................................................................... 175
2.1. Akty notarialne ............................................................................. 177
2.2. Orzeczenia sądu ............................................................................ 180
2.3. Decyzje administracyjne ................................................................. 183
2.4. Zaświadczenia .............................................................................. 187
2.5. Dokument z podpisem notarialnie poświadczonym .............................. 188
3. Przepis prawa jako podstawa wpisu do księgi wieczystej ............................ 189
4. Fakty powszechnie znane ..................................................................... 191
Rozdział IX
orzeczenia ....................................................................................... 193
1. Uwagi wstępne ................................................................................... 193
2. Wezwania i zawiadomienia w formie pisemnej ......................................... 194
3. Orzeczenia rozstrzygające sprawę co do istoty .......................................... 196
4. Postanowienia kończące postępowanie w sprawie ..................................... 201
5. Postanowienia wydane w toku postępowania ............................................ 203
6. Sprostowanie orzeczeń ......................................................................... 208
7. Uzupełnienie orzeczeń ......................................................................... 211
8. Wykładnia wpisu ................................................................................ 214
9. Prawomocność orzeczeń i moc wiążąca .................................................. 215
8
Spis treści
10. Wykonalność i skuteczność orzeczeń w postępowaniu
wieczystoksięgowym ......................................................................... 217
11. Uchylenie podstawy prawnej wpisu ...................................................... 218
Rozdział X
rodzaje WpisóW do ksiąg Wieczystych ............................................ 219
1. Oznaczenie nieruchomości ................................................................... 219
2. Wpis prawa własności ......................................................................... 221
3. Wpis prawa użytkowania wieczystego .................................................... 223
4. Wpis roszczeń i praw osobistych ............................................................ 226
5. Wpis ograniczonych praw rzeczowych .................................................... 227
5.1. Uwagi wstępne ............................................................................. 227
5.2. Wpis użytkowania ......................................................................... 229
5.3. Wpis i wykreślenie służebności ........................................................ 230
5.4. Hipoteka ..................................................................................... 235
5.5. Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu ...................................... 239
Rozdział XI
środki zaskarżenia W postępoWaniu WieczystoksięgoWym ............ 248
1. Skarga na orzeczenie referendarza sądowego ........................................... 248
2. Apelacja ............................................................................................ 266
3. Zażalenie .......................................................................................... 275
4. Skarga kasacyjna ................................................................................ 282
Rozdział XII
ocena stopnia sformalizoWania ...................................................... 284
1. Wyznaczniki dopuszczalnych granic formalizmu procesowego .................... 287
Wnioski ............................................................................................. 293
BiBliografia ..................................................................................... 297
Wykaz SkrótóW
Akty prawne
k.c. ......................... ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.
k.k. ......................... ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U.
Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)
k.p. ......................... ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U.
k.p.a. ...................... ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania ad-
ministracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071
z późn. zm.)
k.p.c. ...................... ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania
k.r.o. ....................... ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opie-
cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
kuńczy
k.r.s. ....................... ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. – o Krajowym Rejestrze
k.s.h. ....................... ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlo-
Sądowym (Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.)
wych (Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)
ord. pod. .................. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
pr. bank. .................. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U.
(Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.)
z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.)
pr. geod. i kart. .......... ustawa z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartogra-
pr. ks.w. ................... dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo o księgach wie-
ficzne (tekst jedn. z Dz.U. z 2010 r. Nr 193 poz. 1287)
czystych (Dz.U. Nr 57, poz. 320)
pr. not. .................... ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst
jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 z późn. zm.)
10
Wykaz skrótów
pr. spół. ................... ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U.
z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.)
p.u.n. ...................... ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i na-
prawcze (Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.)
u.g.n. ...................... ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.)
u.g.w. ...................... ustawa z dnia 9 kwietnia 1983 r. o gospodarce gruntami i wy-
właszczeniu (tekst. jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127)
u.k.s.c. .................... ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w spra-
wach cywilnych (Dz.U. z dnia 1 września 2005 r. Nr 167,
poz. 1398)
u.k.w.h. ................... ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipote-
ce (Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.)
u.p.a. ...................... ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2002 r. Nr 153,
poz. 1270 z późn. zm.)
u.p.w. ...................... ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Pań-
stwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U.
z dnia 5 lutego 1946 r. Nr 3, poz. 17)
u.s.m. ...................... Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. – o spółdzielniach mieszka-
niowych (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 z późn. zm.)
u.s.p. ....................... ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów po-
wszechnych (Dz.U. 2001 r. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)
u.s.u.s. .................... ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74
z późn. zm.)
u.w.l. ...................... ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2000 r.
Nr 80, poz. 903)
Inne
MoP ....................... „Monitor Prawniczy”
NP .......................... „Nowe Prawo”
PiP ......................... „Państwo i Prawo”
PS .......................... „Przegląd Sądowy”
reg. sąd ................... Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego
2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U.
z 2007 r. Nr 38, poz. 249)
rozp. elektr. .............. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 sierpnia
2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych
Wykaz skrótów
11
w systemie informatycznym (Dz.U. z dnia 17 września 2003 r.
Nr 162, poz. 1575)
rozp. form. wn. ......... Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia
2003 r. w sprawie określenia wzorów i sposobu udostępnia-
nia urzędowych formularzy wniosków stosowanych w sądach
rejonowych prowadzących księgi wieczyste w systemie infor-
matycznym (Dz.U. z 2003 r. Nr 156, poz. 1527)
rozp. wyk. ................ Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września
2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbio-
rów dokumentów (Dz.U. z dnia 21 września 2001 r., Nr 102,
poz. 1122 ze zm.; Dz.U. z 2003 r. Nr 176, poz. 1721)
S.C. ........................ „Studia Cywilistyczne”
zarz. w spr. org. ........ zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia
2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekreta-
riatów sądowych oraz innych działów administracji sądo-
wej (Dz Urz. MS z dnia 31 grudnia 2003 r. Nr 5, poz. 22
z późn. zm.)
WStęp
Niniejsze opracowanie jest omówieniem zagadnień związanych z przebiegiem
postępowania wieczystoksięgowego1, które na skutek zmiany ustawy o księgach wie-
czystych i hipotece z dnia 11 maja 2001 r. przepisy dotyczące postępowania wieczy-
stoksięgowego zostało włączone do kodeksu postępowania cywilnego (księga druga,
tytuł I i Tytuł II, dział III, rozdział 6.).
W zasadzie przepisy postępowania wieczystoksięgowego zostały przeniesione
z ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece w niezmienionej
treści. Postępowanie wieczystoksięgowe to nie tylko przepisy zamieszczone w Roz-
dziale Postępowanie wieczystoksięgowe (art. 6261–62613 k.p.c., ale również przepisy
art. 39822–39823 i art. 5181 k.p.c., art. 518 k.p.c. i art. 5091 k.p.c., które również zostały
omówione w niniejszej monografii.
Należy podkreślić, że w obrocie nieruchomościami sprawne, a nawet szybkie za-
łatwianie wniosków wieczystoksięgowych ma pierwszoplanowe znaczenie. Księga
wieczysta służy bowiem rejestracji wszystkich praw dotyczących nieruchomości, co
zmierza do sprawnego obrotu nieruchomościami, a także daje gwarancję prawidło-
wego i szybkiego rozwoju gospodarczego2. Należy również zwrócić uwagę na to, że
postępowanie wieczystoksięgowe spełnia doniosłą rolę w systemie prawnym, stwarza
bowiem przesłanki do uporządkowania i ujawnienia stanu prawnego nieruchomości.
Postępowanie to obejmuje wiele czynności o niebagatelnym znaczeniu dla obywateli,
co stanowi realizację zasadniczych funkcji państwa.
Celem pracy jest wykazanie szczególnych cech postępowania wieczystoksięgowe-
go jako postępowania nieprocesowego ze wskazaniem, że ma ono charakter sforma-
lizowany. Zasada formalizmu procesowego została zamieszczona w poszczególnych
rozwiązaniach procesowych, których zadaniem jest przyspieszenie przebiegu procesu
1 Szerzej o księgach wieczystych A. Menes, Wiadomości wstępne dotyczące ksiąg wieczystych, „Re-
jent” 1994, nr 4, s. 58.
2 O funkcji ksiąg wieczystych A. Szpunar, Nowa ustawa o księgach wieczystych i hipotece, „PiP” 1983,
nr 5; B. Barłowski, E. Janeczko, Księgi wieczyste – rejestr nieruchomości, Warszawa 1988; A. Olesz-
ko, Pewność obrotu prawnego nieruchomościami a zasada wpisu w księdze wieczystej, „Rejent”
1998, nr 6.
14
Wstęp
zmierzającego do zarejestrowania aktualnego stanu prawnego nieruchomości. Nie
tylko wprowadzenie stałych opłat sądowych od wpisu do księgi wieczystej, ale rów-
nież wprowadzenie formularzy wniosków, zarządzenie zwrotu wniosku w razie bra-
ku opłaty sądowej, a także ograniczony zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego
ma spowodować szybkie i sprawne dokonanie wpisu do księgi wieczystej. Autorka
tej publikacji podjęła próbę odpowiedzi na pytanie, na ile udało się ustawodawcy
usprawnić przebieg postępowania wieczystoksięgowego poprzez wprowadzenie no-
wych rozwiązań procesowych, dlatego w dalszej części będą szczegółowo omawia-
ne poszczególne rozwiązania procesowe, z uwzględnieniem ich specyfiki, a także ze
wskazaniem na ich sformalizowany charakter.
Wniosek o wpis w księdze wieczystej oraz dokumenty stanowiące podstawę wpi-
su podlegają kontroli sądu nie tylko pod względem formalnym, ale również meryto-
rycznym. Choć zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego jest ograniczony jedynie
do badania treści wniosku, treści i formy dokumentów dołączonych do wniosku, kon-
trola ta nie jest pozbawiona analizy merytorycznej stanu prawnego nieruchomości,
którego ujawnienie w księdze wieczystej musi być zgodne z aktualnym stanem praw-
nym nieruchomości.
Jednocześnie celem pracy było zgromadzenie poglądów doktryny i judykatu-
ry dających jak najobszerniejszą wiedzę o postępowaniu przewidzianym tylko dla
kategorii spraw związanych z wpisem praw do księgi wieczystej. Praca zawiera
również własne poglądy i przemyślenia wynikające zarówno z praktyki sędziego
wieczystoksięgowego, jak również z oceny i analizy dotychczas wyrażonych poglą-
dów w kwestiach spornych. Przedstawione przeze mnie tezy nie ograniczają się je-
dynie do analizy przepisów regulujących bieg postępowania wieczystoksięgowego,
ale również stanowią próbę poszukiwania takich rozwiązań dotyczących stosowania
przepisów wieczystoksięgowych, które zapewniałyby realizację szeroko rozumianej
zasady praworządności.
Postępowanie wieczystoksięgowe powinno realizować zasadę „prawa do sądu”.
Zasada ta wyrażona w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawo-
wych Wolności została implementowana do rodzimego systemu prawnego nadawszy
tej zasadzie rangę konstytucyjną. Każdy obywatel powinien mieć prawo do sprawie-
dliwego i szybkiego rozpatrzenia jego sprawy. Oznacza to, że może dochodzić swych
praw przed „właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem”. Postę-
powanie wieczystoksięgowe zapewnia realizację tej zasady poprzez sprawne rozpo-
znanie wniosku o wpis do księgi wieczystej i ujawnienie aktualnego stanu prawnego
nieruchomości.
Przedmiotem niniejszego opracowania są zagadnienia związane z formalizmem
postępowania wieczystoksięgowego. Dla sprecyzowania przedmiotu badań ko-
nieczne było zdefiniowanie czym jest postępowanie wieczystoksięgowe, dlatego też
konieczne było określenie celu oraz funkcji jakie pełni to postępowanie w życiu spo-
łecznym. Przedstawienie przedmiotu badań wymagało dokonania analizy elementów
postępowania wieczystoksięgowgo na gruncie dogmatyki tego postępowania oraz
Wstęp
15
na płaszczyźnie teorii prawa wzbogaconej o wydźwięk praktyczny poszczególnych
regulacji. Scharakteryzowanie postępowania wieczystoksięgowego jako przedmiotu
badań dało możliwość w późniejszym etapie określenia istoty i znaczenia prawno-
procesowego formalizmu. W opracowaniu przyjęto, że postępowanie wieczystok-
sięgowe składa się z czynności konwencjonalnych i postawiono pytanie, o to jakie
wymagania prawne stawiane są poszczególnym czynnościom procesowym dla speł-
nienia warunku prawidłowości, a w konsekwencji ich skuteczności. Kluczowym
zagadnieniem niniejszej pracy jest wyjaśnienie istoty i znaczenia prawnoproceso-
wego formalizmu postępowania wieczystokięgowego. Dla przedstawienia tego stało
się konieczne objęcie przedmiotem badania wszystkich instytucji procesowych tego
postępowania i analizy ich pod kątem sformalizowania. Wymagania dla prawnych
czynności postępowania wieczystoksięgowego dotyczą przede wszystkim formy
czynności procesowych. Należy zauważyć, że każda forma jest determinowana prze-
strzenią i czasem, które wyznaczają granice funkcjonowania i oddziaływania danej
formy. Przekroczenie tych granic jest naruszeniem formy co skutkuje ograniczeniem
zasady formalizmu procesowego. Czas i przestrzeń dokonania czynności procesowej
wyznaczają granice jej funkcjonowania.
Dokonanie czynności prawnej w dwóch różnych miejscach może zdecydować
o potraktowaniu tych czynności jako dwóch różnych, dlatego postępowanie wieczy-
stoksięgowe reguluje nie tylko formę, ale czas i miejsce dokonania danej czynności
procesowej. Z tych też względów przedmiotem analizy jest nie tylko forma, ale
czas i miejsce dokonywana czynności procesowej. Każda konwencjonalna procedu-
ra powinna określać konieczne warunki prawidłowości podejmowanych czynności
procesowych i rodzaje rygorów procesowych w razie nieprawidłowego przebiegu
tych czynności3.
Z tego powodu przedmiotem badania są nie tylko wymagania co do formy, miejsca
i czasu podejmowania czynności postępowania wieczystoksięgowego, ale również
rygory procesowe stosowane w razie niespełnienia określonych wymagań. Podjęto
jednocześnie próbę ustalenia granic dopuszczalnego formalizmu procesowego oraz
oceny czy stopień sformalizowania tego postępowania nie narusza zasady sprawiedli-
wości proceduralnej i zmierza do osiągnięcia celu tego postępowania.
Przedmiot opracowania wpłynął na wybór metod badawczych. Ustalenie wymo-
gów co do formy, miejsca i czasu czynności postępowania cywilnego oraz rygorów
w razie ich niespełnienia narzuca przede wszystkich posługiwanie się metodą języko-
wą4. Zasadniczo można powiedzieć, że to język pozwala na zrozumienie istoty czyn-
ności postępowania wieczystoksięgowego. Bez języka w zasadzie nie byłoby tych
3 Tak: S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008, s. XXXIV.
4 M. Heidegger założył, że rozumienie realizuje się w języku, a sama wykładnia jest formą kształcenia
się tego rozumienia, „język jest domem bycia” to sformułowanie miało w sposób dosadny określić
rolę języka w rozumieniu różnych pojęć, cyt. za: J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków
2004, s. 251.
16
Wstęp
czynności. Czynności te przyjmują faktyczny wymiar za pomocą przekazu języko-
we, a ich zrozumienie zależy od prawidłowego zrozumienia języka. W postępowaniu
wieczystoksięgowym znaczenie słowa jest przekazywane w postaci pisma również
w formie elektronicznej. Czynności postępowania wieczystoksięgowego są wypo-
wiedziami językowymi. Dlatego język określa byt czynności procesowych i pozwala
zrozumieć znaczenie tych czynności w tym postępowaniu.
W pracy posłużono się metodą logiki, analizy, argumentacji i hermeneutyki.
Posłużono się analizą lingwistyczną mając na względzie formę wypowiedzi
językowych. Znaczenie tych wypowiedzi badano biorąc pod uwagę analizę socjo-
lingwistyczną i juryslingwistyczną5. Zastosowano również metodę analizy prawnopo-
równawczej z instytucjami procesowymi unormowanymi w innych postępowaniach
cywilnych (np. w postępowaniu upominawczym i nakazowym). Skorzystano także
z metod argumentacyjnych6. Badając znaczenie poszczególnych instytucji posłużo-
no się zasadami logiki formalnej a także hermeneutyki prawniczej7. W niektórych
wypadkach należało się uciec do analizy historycznej, szukając genezy niektórych
rozwiązań procesowych. Należy bowiem podkreślić, że zastosowanie szeregu metod
prawniczych daje gwarancje pełnego i wnikliwego wyjaśnienia tematu. Badanie for-
malizmu procesowego w postępowaniu wieczystoksięgowym wymaga przedstawie-
nia jego złagodzenia lub obostrzenia w poszczególnych instytucjach. Tym samych
konieczne jest przytaczanie przykładów poszczególnych regulacji dotyczących for-
my, miejsca i czasu podejmowania czynności procesowych, a także rygorów w razie
ich niespełnienia.
Na treść niniejszego opracowania składają się nie tylko reguły metodyczne
i prakseologiczne zawarte w kodeksie postępowania cywilnego w przepisach ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, regulaminowych i instrukcyjnych, ale
wykorzystany został również dorobek nauki, orzecznictwa Sądu Najwyższego i Na-
czelnego Sądu Administracyjnego.
5 Metody te zostały zapoczątkowane przez J.L. Austina, How To Do Things with Words, Oxford 1962,
a następnie rozwinięte przez: J. Seatle, Speech Acta, Cambridge 1977.
J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, wyd. II, Karków 2003, s. 33.
6
7 Szerzej o metodach badawczych: J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2004, s. 123.
pojęcie i funkcja
poStępoWania WieczyStokSięgoWego
I
1. Pojęcie postępowania wieczystoksięgowego
Dla przeprowadzenia analizy zagadnień związanych z formalizmem postępowania
wieczystoksięgowego1 konieczne jest ustalenie czym jest postępowanie wieczystok-
sięgowe, a zatem wskazanie co jest przedmiotem badania pod kątem formalizmu. Na-
leży zatem określić elementy postępowania wieczystoksięgowego jako celu i funkcji,
jakie pełni to postępowanie w życiu społecznym. Formalizm może być rozpatrywany
nie tylko w odniesieniu do postępowania wieczystoksięgowego, ale w stosunku do
wszelkich postępowań sądowych, administracyjnych i innych postępowań. Mówimy
zatem o formalizmie postępowania karnego, cywilnego, podatkowego itd. W niniej-
szej pracy ograniczono badanie formalizmu do pewnego rodzaju postępowania cywil-
nego, jakim jest postępowanie wieczystoksięgowe.
W zasadzie w doktrynie nie stworzono jeszcze definicji postępowania wieczystok-
sięgowego. Podejmując próbę zdefiniowania tego postępowania należy sięgnąć do
definicji postępowania cywilnego, które stworzyła nauka prawa m.in. M. Waligórski2,
1 Z momentem pojawienia się ksiąg wieczystych skodyfikowano także postępowanie wieczystoksięgo-
we. Tak więc procedura regulująca przebieg postępowania o wpis w księdze wieczystej była nieodłącz-
nym elementem prawa materialnego regulującego ustrój ksiąg wieczystych. W Polsce księgi wieczyste
pojawiły się z końcem XVIII w. Ustrój ksiąg wieczystych regulowały: pruska ordynacja hipoteczna
1783 r., ruska ordynacja gruntowa z 1792 r., ogólnoniemiecka ordynacja ksiąg gruntowych z 1897 r.,
austriacka ustawa o księgach gruntowych z 1871 r., Kodeks Napoleona od 1807 r., od 1818 r. na terenie
Królestwa Polskiego obowiązywała ustawa o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach
i hipotekach, od 1947 obowiązywał dekret z 11 października 1946 r. prawo rzeczowe, prawo o księ-
gach wieczystych i przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych.
2 Stwierdził, że procesem w znaczeniu ogólnym nazywamy prawnie uregulowany kompleks czynności
zmierzających do ochrony porządku prawnego zarówno przez konkretyzowanie norm prawnych, jak
i przez ich urzeczywistnienie. M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja i struktura
procesu, Warszawa 1947, s. 13.
18
Rozdział I
W. Broniewicz3, H. Dolecki4, W. Siedlecki5, J. Jodłowski6, S. Włodyka7. Mając na
względzie definicje postępowania cywilnego zaproponowane przez wyżej wymienio-
nych autorów, postaram się zdefiniować postępowanie wieczystoksięgowe.
Po pierwsze postępowanie wieczystoksięgowe jest działalnością człowieka sta-
nowiącą kompleks czynności ludzkich, na które składa się działalność organów
i uczestników tego postępowania.
Po drugie, jest to działanie celowe, cel tego działania to ujawnienie aktualnego
stanu prawnego nieruchomości.
Po trzecie jest to działanie uregulowane prawnie, a zatem nie ma w sobie ele-
mentu dowolności. Te trzy elementy wyznaczają pewien obraz tego postępowa-
nia i stanowią istotne składniki definicji. Dodać należy jeszcze, że postępowanie
wieczystoksięgowe dotyczy rozpoznawania wniosków o wpis do księgi wieczy-
stej, można powiedzieć, że jest prawnie zorganizowanym działaniem ludzkim
zmierzającym do ujawnienia w księdze wieczystej aktualnego stanu prawnego
nieruchomości. Kodeks postępowania cywilnego nie wypracował pojęcia sprawy
wieczystoksięgowej, jednak w oparciu o przepisy rozdziału dotyczącego postępo-
wania wieczystoksięgowego, można takie pojęcie zdefiniować. Aby zdefiniować
postępowanie wieczystoksięgowe należy w pierwszej kolejności wskazać, z jakich
elementów się składa.
Postępowanie wieczystoksięgowe składa się ze zdarzeń procesowych, które
mają wpływ na przebieg i wynik tego postępowania oraz z czynności procesowych,
3 Postępowanie cywilne jest prawnie zorganizowanym działaniem ludzkim służącym załatwieniu
spraw cywilnych, przy czym przez załatwienie tych spraw autor rozumie rozpoznanie tych spraw,
przymusowe wykonywanie orzeczeń sadowych i innych aktów w tych sprawach oraz dokonywanie
innych czynności w tych sprawach. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa
2006, s. 19.
4 Postępowanie cywilne jest działaniem uprawnionych organów przy udziale zainteresowanych pod-
miotów, skierowanym na ochronę ich interesów w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego oraz pra-
wa pracy i ubezpieczeń społecznych. H. Dolecki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2006,
s. 17.
5 Postępowanie cywilne to całość różnego rodzaju postępowań sądowych i pozasądowych, która służy
realizacji norm prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych. W. Siedlecki, [w:] Z. Świeboda, W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu,
Warszawa 2001, s. 26–27.
6 Postępowanie cywilne jest prowadzoną w określonych prawem formach działalnością sądów i innych
właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób,
zmierzająca do realizacji stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony
wynikających z tych stosunków praw podmiotowych. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-
Jodłowska, K. Witz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2005, s. 21–22.
7 Postępowanie cywilne jest to każde prawnie unormowane postępowanie, którego głównym i samo-
dzielnym przedmiotem są sprawy cywilne, którego funkcje, organ rozstrzygający, struktura, naczel-
ne zasady postępowania ukształtowane są w sposób uwzględniający szczególne właściwości spraw
cywilnych. S. Włodyka, Pojęcie postępowania cywilnego i jego rodzaje. Wstęp do systemu prawa
procesowego cywilnego, pod red. J. Jodłowskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974,
s. 239–252.
Pojęcie i funkcja postępowania wieczystoksięgowego
19
które są działaniem skierowanym na sprowadzenie pewnych sutków w tym
postępowaniu8.
Definicja sprawy wieczystoksięgowej będzie zatem oparta zarówno na szeregu
przepisów dotyczących postępowania wieczystoksięgowego, jak i na praktyce wie-
czystoksięgowej.
Sprawą wieczystoksięgową jest sprawa wszczęta na wniosek i zmierzająca do
ujawnienia aktualnego stanu prawnego nieruchomości poprzez rejestrację wpi-
su w treści księgi wieczystej. Natomiast postępowanie wieczystoksięgowe jest to
szereg czynności procesowych zmierzających do zarejestrowania wpisu w księ-
dze wieczystej.
Postępowanie wieczystoksięgowe jest szczególnym rodzajem postępowania cy-
wilnego9. Przepisy regulujące bieg postępowania zmierzającego do dokonania wpi-
su do księgi wieczystej były zamieszczone w treści ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece10. Ustawodawca rozróżniał dwa rodzaje postę-
powań: postępowanie dotyczące wpisu do księgi wieczystej (od art. 37 do art. 58
u.k.w.h.) i postępowanie o założenie księgi wieczystej (art. 59 do art. 64 u.k.w.h.).
Nowelizacja z dnia 11 maja 2001 r. ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wie-
czystych i hipotece11 bez istotnych zmian merytorycznych przeniosła przepisy doty-
czące postępowania wieczystoksięgowego do rozdziału 6, tytułu II, działu III księgi
drugiej kodeksu postępowania cywilnego. Przepisy art. 59–64 u.k.w.h zostały uchy-
lone, a przepisy dotyczące zakładania ksiąg wieczystych są obecnie zamieszczone
w art. 6268 § 10 k.p.c. oraz w paragrafach: 2, 5 ust. 1, 11 ust. 2, 19–25, 31 ust. 1 pkt 8,
36 ust. 2, 51a–53, 61 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września
2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych zbiorów dokumentów (Dz.U.
Nr 102, poz. 1122 z późn. zm.) oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości
z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych
w systemie informatycznym (Dz.U. Nr 162, poz. 1575)12.
Zamieszczenie przepisów postępowania wieczystoksięgowego w kodeksie postę-
powania cywilnego ma niebagatelne znaczenie procesowe, gdyż do tego postępowa-
nia mają zastosowanie przepisy postępowania nieprocesowego (art. 506–525 k.p.c.),
przepisy normujące bieg postępowania w sprawach z zakresu prawa rzeczowego
(art. 606–608 k.p.c.) oraz na mocy art. 13 § 2 k.p.c., mają odpowiednie zastosowanie
8 M. Waligórski odróżnia czynności procesowe od innych zdarzeń procesowych kierując się kryterium
świadomości i celowości zachowania określonego podmiotu, które jest skierowane na wywołanie
określonego skutku procesowego. M. Waligórski, Polskie prawo…, op. cit., s. 555.
9 Szerzej o pojęciu postępowania cywilnego S. Włodyka, Pojęcie postępowania…, op. cit., s. 233.
W. Siedlecki, System prawa procesowego cywilnego. Zaskarżanie orzeczeń sądowych, Wrocław–
–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
10 Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.
11 Dz.U. z 2001 r. Nr 63, poz. 635.
12 Tak: S. Rudnicki, Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy o postępowaniu w sprawach
wieczystoksięgowych. Komentarz, Warszawa 2006, s. 214.
20
Rozdział I
przepisy o procesie. Taka konstrukcja świadczy o tym, że postępowanie wieczy-
stoksięgowego nie jest czymś oderwanym od całego procesu cywilnego, a także, że
w sytuacjach nieuregulowanych w tym postępowaniu mają zastosowanie przepisy
postępowania cywilnego13.
2. Elementy postępowania wieczystoksięgowego
Aby zdefiniować postępowanie wieczystoksięgowe należy w pierwszej kolejności
wskazać, z jakich elementów się składa.
Jak już wyżej wspomniano postępowanie wieczystoksięgowe składa się ze zda-
rzeń procesowych, które mają wpływ na przebieg i wynik tego postępowania oraz
z czynności procesowych, które są działaniem skierowanym na sprowadzenie pew-
nych sutków w tym postępowaniu14.
Czynności procesowe stanowią elementy, z których składa się postępowanie wie-
czystoksięgowe, i za pomocą których ono powstaje, rozwija się i wywiera skutki. Za
czynność procesową należy uznać każdą czynność podmiotów procesowych, która
według przepisów postępowania wieczystoksięgowego może wywrzeć skutki dla
tego postępowania jako aktu prawnego złożonego15. Według W. Berutowicza16 za
czynność procesową należy uznać celowe i świadome zachowanie się, zmierzające
do spowodowania określonego rezultatu prawnego w postępowaniu sądowym, który
to rezultat może polegać na kształtowaniu rozwoju procesu lub wpływaniu na treść
rozstrzygnięcia. Autor ten podkreśla jednocześnie, że czynności procesowe są to tyl-
ko te elementy działania podmiotów postępowania cywilnego, które podejmowane są
dla wywołania określonych skutków prawnoprocesowych na podstawie odpowied-
nich uprawnień lub w wykonaniu obowiązków procesowych, w formie uregulowa-
nej przez prawo procesowe. Najistotniejsze znamiona czynności procesowych to cel
i forma prawnego działania podmiotów postępowania17. Z. Resich18 podkreślił nato-
miast, że przy definiowaniu czynności procesowych należy wziąć pod uwagę stronę
13 Komentarz do postępowania wieczystoksięgowego został zamieszczony również w opracowaniach
dotyczących skomentowania całego przebiegu postępowania cywilnego T. Ereciński, J. Gudow-
ski, M. Jędrzejewska, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Tom II, Warszawa 2002,
s. 257–277; A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II, Warszawa 2005,
s. 296–320.
14 M. Waligórski odróżnia czynności procesowe od innych zdarzeń procesowych kierując się kryterium
świadomości i celowości zachowania określonego podmiotu, które jest skierowane na wywołanie
określonego skutku procesowego. M. Waligórski, Polskie prawo…, op. cit., s. 555.
15 Szerzej o czynnościach procesowych W. Siedlecki, Czynności procesowe, „PiP” 1951, nr 11.
16 W. Berutowicz, Znaczenie prawne sądowego dochodzenia roszczeń, Warszawa 1984, s. 229.
17
18 Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 53–60.
Ibidem, s. 228.
Pojęcie i funkcja postępowania wieczystoksięgowego
21
podmiotową, czynność procesowa może bowiem powstać wyłącznie w wyniku dzia-
łania podmiotu procesowego oraz stronę formalną, jako że czynność procesowa
musi spełniać wymagania co do formy przewidzianej przez przepisy proceduralne.
Także W. Broniewicz19 uznał czynności postępowania cywilnego jako elementy,
z których składa się postępowanie cywilne. Autor ten podzielił czynności postępo-
wania cywilnego na czynności procesowe oraz czynności egzekucyjne. I tak czyn-
ności procesowe są to czynności organów procesowych i uczestników postępowania,
a czynnościami egzekucyjnymi są wyłącznie czynności organu egzekucyjnego. Ce-
chami czynności procesowych jest to, że pochodzą od podmiotów postępowania, mu-
szą być wyrażone w odpowiedniej formie, musi istnieć wola i świadomość skutków
podejmowanej czynności u danego uczestnika20. Tak więc także na postępowanie
wieczystoksięgowe składają się poszczególne czynności procesowe. Powstaje jednak
pytanie, co jest pojedynczym elementem postępowania wieczystoksięgowego, czy
jest nim pojedynczy zabieg czy też kilka zabiegów tzw. czynów prostych. Warun-
kiem różnicującym poszczególne czynności procesowe jest możliwość przypisania
do określonego zachowania jednego celu, którego osiągnięcie jest etapem pośrednim
na drodze do celu głównego21. Warte podkreślenia są jeszcze poglądy K. Piaseckie-
go22, który uznał za czynność procesową zachowanie stron procesu w zakresie dyna-
miki procesu cywilnego, zdolne ze swej natury wywołać określone skutki procesowe,
przewidziane przez normy procesowe w złożonej strukturze procesu cywilnego. Au-
tor porusza także kwestię milczenia strony w sytuacji, gdy mogła się ona zacho-
wać czynnie. Ostatecznie jednak nie precyzuje, że takie bierne zachowanie stanowi
czynność procesową. W piśmiennictwie prezentowane jest szerokie ujęcie czynności
postępowania jako zarówno określonego zachowania się podmiotów postępowania
(działanie), jak i świadomego zaniechania23. W badaniu formalizmu postępowania
wieczystoksięgowego kluczowe znaczenie ma analiza wymagań prawnych stawia-
nych poszczególnym czynnościom, a zatem trudno przypisać wymagania prawne
stawiane zaniechaniu dokonania czynności, dlatego na użytek niniejszego opracowa-
nia za czynność postępowania wieczystoksięgowego przyjmuje się jedynie czynne
zachowanie podmiotów tego postępowania.
Mając na względzie wyżej przytoczone poglądy, należy stwierdzić, że na postępo-
wanie wieczystoksięgowe składają się elementy stanowiące świadome i celowe dzia-
łania bądź zachowania podmiotów postępowania oraz inne zdarzenia (fakty), które nie
stanowią świadomego i celowego zachowania podmiotów postępowania. Powstaje
19 W. Broniewicz, Postępowanie cywilne…, op. cit., s. 76.
20
21 J. Mokry, Czynności procesowe podmiotów dochodzących ochrony praw w postępowaniu cywilnym,
Ibidem, s. 75.
Wrocław 1993, s. 56–57.
22 K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze, Warszawa 2004, s. 133.
23 J. Mokry, Czynności procesowe…, op. cit., s. 57; A. Miączyński, Skuteczność orzeczeń w postępowa-
niu cywilnym, Kraków 1974, s. 44.
22
Rozdział I
jednak pytanie, czy elementami postępowania wieczysoksięgowego będą fakty, któ-
re nie są świadomym i celowym działaniem człowieka podjętym w ramach danego
postępowania. Przykładowo upływ czasu, śmierć uczestnika postępowania. Niewąt-
pliwie nie są to czynności procesowe, gdyż nie są świadomym i celowym działa-
niem człowieka podjętym w ramach tego postępowania, zdarzenia te (fakty) stanowią
jednak elementy tego postępowania, które mają istotny wpływ na przebieg procesu.
Przykładowo śmierć wnioskodawcy, utrata zdolności do czynności prawnych, ogra-
niczenie w możliwości rozporządzania prawem. Zgodnie z art. 6261 § 3 k.p.c. nie
stanowi przeszkody do wpisu okoliczność, że po złożeniu wniosku wnioskodawca
bądź inny uczestnik postępowania zmarł lub został pozbawiony albo ograniczony
w możliwości rozporządzania prawem albo w zdolności do czynności prawnych. Ta
szczególna regulacja dopuszcza możliwość dalszego biegu postępowania o wpis na-
wet, jeśli zajdą wyżej wskazane okoliczności.
S. Cieślak24 obok elementów zasadniczych wyróżnia jeszcze elementy dodatko-
we postępowania, które stanowią świadome i celowe działanie osób niebędących
podmiotami postępowania. Czynności te nie mają charakteru samoistnego, w tym
sensie, że nie mogą wystąpić w oderwaniu od jakiejś czynności podmiotu (głównie
organu) postępowania. Należy zatem zastanowić się czy świadome i celowe działa-
nia innych osób niż podmioty postępowania wieczystoksięgowego mogą stanowić
elementy tego postępowania np. opinia biegłego, zeznania świadków. Z uwagi na
ograniczony zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego (art. 6268 § 2 i § 3 k.p.c.)
należy stwierdzić, że tego rodzaju środki dowodowe nie są dopuszczalne w tym
postępowaniu, dlatego w tym postępowaniu tego rodzaju działania nie będą podej-
mowane. Tak więc elementy niesamoistne z uwagi na charakter tego postępowania
nie będą w zasadzie występować.
W ramach tego postępowania możemy zatem wyróżnić jedynie świadome i celowe
działanie podmiotów postępowania cywilnego. Należy mieć na względzie, że pod-
miotem postępowania wieczystoksięgowego jest podmiot uprawniony do dokonywa-
nia czynności postępowania cywilnego w imieniu własnym lub w imieniu państwa.
Na elementy postępowana wieczysoksięgowego będą zatem składać się określo-
ne działania człowieka (podmiotu postępowania) podejmowane w tym postępowaniu
w celu dokonania wpisu do księgi wieczystej. Takie założenie ma istotne znaczenie
z punktu widzenia formalizmu postępowania i zostało przyjęte na potrzeby dalszych
badań w niniejszym opracowaniu.
Należy zatem stwierdzić, że postępowanie wieczytoksięgowe składa się z elemen-
tów zasadniczych tj. świadomego i celowego działania osób będących podmiotami
postępowania. Badając formalizm postępowania wieczystoksięgowego należy pod-
dać szczegółowej analizie wymagania prawne stawiane poszczególnym czynnościom
tego postępowania. Szczególną uwagę należy zwrócić na analizę ich prawidłowości
w istocie ustalając poprawność działań podmiotów postępowania.
24 S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008, s. 13.
Pojęcie i funkcja postępowania wieczystoksięgowego
23
Na potrzeby niniejszej pracy zostanie dokonany podział wypowiedzi językowych
zawartych w czynnościach procesowych według kryterium funkcji. Według pierw-
szego kryterium wyróżnia się oświadczenia woli i oświadczenia wiedzy składane
w postępowaniu wieczystoksięgowym. Funkcją oświadczenia wiedzy jest dostar-
czenie sądowi materiału potrzebnego do ustalenia podstawy faktycznej dokonania
wpisu do księgi wieczystej. Natomiast funkcją oświadczenia woli jest wywołanie
określonego skutku procesowego, jakim jest wpis do księgi wieczystej. Biorąc pod
uwagę strukturę ilościową czynności procesowej należy dokonać podziału na czyn-
ności złożone i czynności pojedyncze25. Czynności w postępowaniu wieczystoksię-
gowym mogą mieć charakter zabiegów procesowych (np. doręczenia), czynności
badawczych (przeprowadzenie dowodów), czynności decyzyjnych. Czynności sądu
wieczystoksięgowego mogą mieć charakter czynności przygotowawczych, czynno-
ści decydujących oraz czynności kontrolnych sądu. Z. Resich zaakcentował władczy
charakter czynności procesowych sądu26. Dodatkowo muszą być spełnione trzy wa-
runki, aby można mówić o czynności procesowej sądu: czynność musi być dokonana
przez organ sądowy, musi być zachowana przypisana forma czynności procesowej,
działanie organu musi być podjęte w stosunku do istniejących osób fizycznych lub
innych podmiotów. W postępowaniu wieczysoksięowym można wymienić następu-
jące rodzaje czynności sądowych: czynności zmierzające do zbadania wszystkich
okoliczności sprawy, czynności kontrolujące akty dyspozycyjne uczestników po-
stępowania, czynności kończące postępowanie w sprawie, czynności kierujące po-
stępowaniem z wyłączeniem czynności zapewniających porządek na sali rozpraw,
jako że w postępowaniu wieczystoksięgowym w celu rozpoznania sprawy o wpis nie
wyznacza się rozprawy. Dla analizy formalizmu postępowania wieczystoksięgowego
można wyróżnić czynności władcze oraz czynności pomocnicze. Do czynności wład-
czych można zaliczyć rozstrzygnięcia merytoryczne, decyzje procesowe oraz akty
przymusowe o charakterze faktycznym (manualnym)27. Pierwsze dwa rodzaje aktów
występują w postępowaniu wieczystoksięgowym i można nazywać je czynnościami
decyzyjnymi. Natomiast ostatni rodzaj aktów władczych nie występuje w postępowa-
niu wieczystoksięgowym, a jest on jedynie właściwy dla postępowania egzekucyjne-
go28. Akty pomocnicze w postępowaniu wieczystoksięgowym umożliwiają zebranie
materiału niezbędnego do dokonania aktów władczych (przeprowadzenie dowodów
czyli czynności badawcze), służą realizacji decyzji procesowych (np. doręczenia, po-
wiadomienia uczestników postępowania czyli akty notyfikacyjne), służą utrwaleniu
wyników postępowania (np. faktyczne dokonanie wpisu do księgi wieczystej).
25 Tak: M. Waligórski, Polskie prawo…, op. cit., s. 555 i nast.; tak też: J. Mokry, Czynności procesowe…,
op. cit., s. 56–57.
26 Z. Resich, [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie…,
op. cit., s. 279.
27 Podział ten został przytoczony za: S. Cieślakiem, Formalizm…, op. cit., s. 18.
28 K. Lubińki, Status publicznoprawny komornika sądowego, [w:] Analiza i ocena ustawy o komorni-
kach sądowych i egzekucji, pod red. K. Lubińskiego, Sopot 2000, s. 104.
24
Rozdział I
Podstawowym narzędziem służącym do dokonywania czynności postępowania
wieczystokięgowego jest język. Z tym że mniejsze znaczenie ma tu język w postaci
wypowiedzi performatywnych, a większe znaczenie odgrywa tutaj język w postaci
pisanej. Językiem nazywamy system znaków, które użyte we właściwy sposób, służą
procesowi komunikowania się, a więc przekazywania szeroko rozumianej informa-
cji29. Szczególnym rodzajem języka jest język prawa. W języku prawa obok elementów
języka naturalnego występują elementy języka sztucznego np. terminologia prawnicza
tzn. nadawanie za pomocą reguł semantycznych specyficznego znaczenia terminom
występującym w języku naturalnym, głównie za pomocą definicji legalnych.
Służy to zapewnieniu odpowiedniej precyzji poszczególnych wyrażeń językowych,
która umożliwia jasne określenie i zrozumienie sytuacji prawnej podmiotów prawa.
Rozróżnia się język prawa tj. język przepisów prawnych i język prawniczy to język,
którym posługują się prawnicy30. W ramach języka prawnego wyróżnia się dodatko-
wo język przepisów prawnych oraz język norm pranych. Biorąc pod uwagę kryterium
podmiotowe, a zatem podmioty, od których pochodzi dana wypowiedź, wyróżnia się
język prawniczy praktyki, język prawniczy nauki oraz język prawniczy potoczny31.
W postępowaniu wieczystoksięgowym przy dokonywaniu poszczególnych czynno-
ści procesowych niewątpliwie będzie miał zastosowanie język prawniczy. Podmioty
dokonujące czynności procesowych powinny posługiwać się językiem prawniczym.
Język prawa powinien dominować w wypowiedziach osób dokonujących czynności
postępowania, a więc sędziego, referendarza, adwokata, radcy prawnego, notariusza.
Problemy mogą stwarzać wypowiedzi czy też pisma procesowe sformułowane przy
użyciu języka potocznego. Z punktu widzenia formalizmu procesowego konieczne
będzie przełożenie tych wypowiedzi na język prawniczy praktyki, po to aby ich treść
stała się zrozumiała ze względu na ich cel. Powstaje wówczas pytanie czy działanie
sądu wieczystoksięgowego zmierzające do ustalenia treści i celu niezrozumiałej wy-
powiedzi jest jego obowiązkiem. Należy jeszcze wskazać, jakimi metodami sąd będzie
posługiwał się w celu dekodowania tego rodzaju wypowiedzi. Niewątpliwie podstawą
będzie ustalenie w jakim języku wypowiedź została sformułowana w celu dekodowa-
nia jej w poprawny sposób32. W teorii prawa wyróżnia się cztery funkcje wypowiedzi
językowych: opisową, wyrażającą, wpływającą oraz performatywną. W postępowaniu
wieczysoksięgowym szczególne znaczenie ma funkcja performatywna wypowiedzi
językowych, która stanowi o tym, że wypowiedzi te w określonych okolicznościach,
29 J. Pieńkos, Podstawy juryslingwistyki, Warszawa 1999, s. 28.
30 Takiego rozróżnienia dokonał B. Wróblewski, Język prawny i prawniczy, Kraków 1948, s. 54.
31 T. Gitzbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, ZNUJ, Warszawa–Kraków
1986, s. 34.
32 Przedstawiciele lingwistyki i socjolingwistyki przyjmują, że w schemacie komunikacji językowej
„kod” jest utożsamiany z językiem w sensie language tj. tworem abstrakcyjnym składającym się
ze słownika (skończony zbiór wyrazów) oraz skończonego zbioru rekursywnych reguł. Za pomocą
tego kodu możemy przypisać określone znaczenie poszczególnym wypowiedziom językowym. Wy-
powiedź przytoczona za: S. Cieślakiem, Formalizm…, op. cit., s. 24.
Pojęcie i funkcja postępowania wieczystoksięgowego
25
w kręgu określonych podmiotów stanowią akty będące czynnościami konwencjonal-
nymi. Konieczne dla performatywów jest istnienie pewnej konwencjonalnej procedu-
ry, która określa konieczne warunki skuteczności danej czynności prawnej. Badanie
czynności procesowych musi nastąpić w oparciu o analizę znaczenia wypowiedzi ję-
zykowych, należy bowiem w tym wypadku badać język jako podstawowe narzędzie
czynności w postępowaniu wieczystoksięgowym. Badanie czynności procesowych
następuje przy zastosowaniu logicznej teorii języka, zwanej logiką formalną33.
W badaniu formalizmu postępowania wieczystoksięgowego przez pryzmat for-
my czynności prawnych zwracamy uwagę przede wszystkim na akt mowy jako akt
illokucyjny, ponieważ interesuje nas funkcja użycia wypowiedzi w danym kontekście
lingwistycznym, a zatem, to czy użycie danej wypowiedzi było: wydanie polecenia,
stwierdzeniem, rozstrzygnięciem czy też inną formą wypowiedzi. O rodzaju aktu illok-
cujnego decyduje podmiot dokonujący tego aktu. Pamiętać jednak należy, że akt mowy
jako akt illokucyjny w postępowaniu wieczystoksięgowym przyjmuje najczęściej po-
stać pisma procesowego. Dlatego dla zbadania formy czynności prawnej ma przede
wszystkim znacznie porównanie komunikacji dokonywanej za pomocą mowy i pisma.
Porównania takiego dokonał T. Gitzbert-Studnicki34 i jako pierwszą z różnic wskazał,
że w wypadku komunikacji pisemnej mamy do czynienia z rozbiciem między aktem
samej wypowiedzi i aktem odbioru tej wypowiedzi. Efektem aktu parole (zdarzenie
społeczne usytuowane w czasie i przestrzeni obejmujące akt użycia języka)35, jest po-
wstanie wypowiedzi pisemnej, która zaczyna istnieć własnym życiem. W wypadku wy-
powiedzi pisemnej mamy do czynienia ze zorganizowaniem wypowiedzi w przestrzeni
dwuwymiarowej: najpierw myśl, która jest źródłem wypowiedzi pisemnej, a potem akt
ukonstytuowania tej myśli w postaci pisma. W wypadku wypowiedzi pisemnej istnieje
możliwość przerwania tej wypowiedzi w celu dokonania w niej zmian np. poprawek.
W wypowiedzi pisemnej nie występują takie elementy jak intonacja czy gestykulacja
jednak elementy te zastępują pewne znaki graficzne np. pogrubienie czcionki, zapisanie
zdania od akapitu, zapisanie kwestii w cudzysłowiu, czy też innym rodzajem czcionki.
Ustalenie celu czynności postępowania wieczystoksięgowego nastąpi przy zasto-
sowaniu teorii czynności konwencjonalnych, która zakłada istnienie konwencjonalnej
procedury, pozwalającej na ustalenie jakie działanie przyniesie określony w tej kon-
wencjonalnej procedurze skutek. Analiza socjolingwistyczna języka użytego w kon-
kretnych sytuacjach daje możliwość uporządkowania problematyki formy czynności
w postępowaniu wieczystoksięgowym. Pozwala lepiej dostrzec odmienne właściwo-
ści wypowiedzi ustnych i pisemnych w toku tego postępowania36.
33 Szerzej o zastosowaniu logiki formalnej J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauk, Warszawa
1976, s. 7.
34 T. Gitzbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, ZNJUJ, Warszawa–Kraków
1986, s. 65–72.
Ibidem, s. 44.
35
36 Tak też: S. Cieślak, Formalizm…, op. cit., s. 33.
26
Rozdział I
Biorąc pod uwagę analizę funkcji użycia wypowiedzi językowych, rozróżnia się
dwa rodzaje oświadczeń podmiotów postępowania tj. oświadczeń woli i oświad-
czeń wiedzy. Pierwsze z nich nie opisują rzeczywistości, mogą być jedynie ważne
lub nieważne natomiast drugie z nich, opisujące rzeczywistość, mogą być prawdzi-
we lub fałszywe.
3. Pojęcie wymagań prawnych czynności postępowania
Wymagania prawne czynności postępowania wieczystoksięgowego można okre-
ślić jako okoliczności, od których zależy to, czy czynność prawna jest prawidłowa.
Prawidłowość czynności prawnej nie można wiązać z jej skutecznością. Prawidło-
wość czynności prawnej nie jest bowiem warunkiem sine qua non jej skuteczności
procesowej. Ogólne wymagania prawne dotyczą wszystkich czynności procesowych
i są dla nich wspólne. Zdarzenia stanowiące te wymagania zaliczane są do tzw. prze-
słanek procesowych.
Wymagania prawne czynności postępowania cywilnego dzielą się na dwie grupy:
1) wymagania prawne dotyczące podmiotu postępowania tj. posiadanie przez pod-
miot uprawnienia do dokonania czynności prawnej oraz wola dokonania czynno-
ści prawnej;
2) wymagania prawne co do przedmiotu czynności prawnej:
– wymagania formalne,
– wymagania formalno-merytoryczne,
– wymagania dotyczące opłaty sądowej,
– wymagania co do miejsca i czasu dokonania czynności procesowej37.
Można jeszcze przytoczyć podział na wymagania wewnętrzne tj. wymagania for-
malne i formalno-merytoryczne, wymagania zewnętrzne tj. pozostałe warunki „ota-
czające” czynność procesową.
4. Cel, funkcja i znaczenie postępowania wieczystoksięgowego
Dla omówienia zagadnień związanych z formalizmem postępowania wieczysto-
księgowego konieczne jest sprecyzowanie celu i funkcji tego postępowania. Należy
bowiem zbadać, jakie zależności występują pomiędzy celem i funkcją tego postępo-
wania, a stopniem jego sformalizowania.
37 Takiego podziału użył S. Cieślak, Formalizm…, op. cit., s. 39.
Pojęcie i funkcja postępowania wieczystoksięgowego
27
Cel postępowania wieczystoksięgowego należy wiązać z pewnym stanem rzeczy,
który chcemy osiągnąć za pomocą tego postępowania. W takim ujęciu cel postępo-
wania jest pewnym zjawiskiem statycznym, który oznacza rzetelne (sprawiedliwe)
załatwienie sprawy cywilnej. Celem postępowania wieczystoksięgowego jest więc
rzetelne załatwienie sprawy przy uwzględnieniu zasady tzw. sprawiedliwości proce-
duralnej. Wynika to z treści art. 45 Konstytucji RP i art. 6 EKPC. Postępowanie cy-
wilne jest jednym z instrumentów realizacji prawa do sądu. Przez rzetelne załatwienie
sprawy wieczystoksięgowej należy więc rozumieć:
– zapewnienie równych praw uczestnikom postępowania,
– racjonalność postępowania,
– efektywność postępowania38.
Formalny aspekt prawa do sądu obejmuje takie ukształtowanie sposobu działania
podmiotów postępowania, które sprawia, że załatwienie wniosku o wpis do księgi
wieczystej można uznać za rzetelne. Można jeszcze uznać proceduralny aspekt prawa
do sądu (tj. formalny i instytucjonalny) oraz materialny aspekt prawa do sądu39.
Należy jeszcze wspomnieć o funkcji społecznej postępowania wieczystoksięgo-
wego, która oznacza skutki społeczne tego postępowania, a zatem to, w jaki sposób
oddziałuje ono na społeczeństwo.
Pojęcie funkcji postępowania nie jest jednoznaczne. W teorii prawa ustalono czte-
ry zasadnicze znaczenia funkcji postępowania: relacji, roli, celu i skutku. Funkcja
w znaczeniu „relacji” jest zależnością między dwiema wielkościami tego rodzaju,
także zmiana jednej wielkości pociąga za sobą zmianę drugiej40.
Funkcja w znaczeniu „roli” określa rolę danego elementu w pewnej całości, cho-
dzi tutaj o wyznaczenie pewnych działań, które ze swej istoty są pożądane. Funkcja
w znaczeniu „celu”, a więc pewnego efektu, który musi być osiągnięty przy podjęciu
określonych czynności41. Funkcja w znaczeniu „skutku”, chodzi tu o określone skutki
społeczne, jakie przypisuje się określonej czynności, z tym że skutki te muszą stano-
wić następstwa wyłącznie ograniczone do następstw ocenianych z punktu widzenia
procesowego jako pozytywne. W polskiej doktrynie wielokrotnie podejmowano te-
mat celów i funkcji postępowania cywilnego.
Te poglądy posłużą do zdefiniowania celu i funkcji postępowania wieczystoksię-
gowego, oczywiście przy uwzględnieniu specyfiki tego postępowania. I tak W. Be-
rutowicz dokonał oceny funkcji postępowania w oparciu o znaczenie tego pojęcia
w naukach społecznych. Funkcja każdej instytucji społecznej oznacza zaspokoje-
nie określonej potrzeby występującej w danym społeczeństwie. Funkcją jest zatem
powodujące tę zmianę działanie zmierzające do zaspokojenia tej potrzeby. Pozna-
nie funkcji postępowania jest zależne od wcześniejszego zbadania celów i zadań
Ibidem, s. 57.
38 Takie warunki rzetelnego postępowania wskazał S. Cieślak, Formalizm…, op. cit., s. 57.
39
40 A. Zieliński, Funkcje prawa cywilnego, „ZN IBPS” 1979, nr 12, s. 4.
41 Z. Ziembiński, O pojmowaniu celu, zadania, roli i funkcji prawa, „PiP” 1987, s. 12.
28
Rozdział I
stawianych temu postępowaniu42. Funkcja postępowania nie jest zjawiskiem stałym
(constans) lecz ulega ewolucji wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi, które
mają wpływ na pełnioną przez postępowanie wieczystoksięgowe funkcję. Należy
bowiem podkreślić, że poszanowanie praw podmiotowym, w tym również prawa
własności, a także ochrona jednostki i jej praw podmiotowych wyznaczają funkcje
postępowania wieczystoksięgowego jako postępowania zmierzającego do uwidocz-
nienia praw rzeczowych przysługujących do nieruchomości w księdze wieczystej.
Funkcja postępowania wieczystoksięgowego stanowi bowiem wycinek funkcji po-
stępowania cywilnego, pojmowanej jako działalność określonych organów proce-
sowych w imieniu państwa. Funkcja postępowania wieczystoksięgowego podobnie
jak funkcja postępowania cywilnego nie jest zjawiskiem stałym, zmienia się wraz ze
zmianą potrzeb społeczno-gospodarczych. Przykładowo w ostatnich latach wzrost
obrotu gospodarczego wzmocnił funkcje postępowania związaną z zabezpieczeniem
kredytów hipotecznych.
K. Korzan43 podkreślił, że cel jest zjawiskiem statycznym, pewnym stanem rze-
czy do którego zmierzamy natomiast funkcja jest kategorią dynamiczną, wyrażającą
się w całokształcie czynności ochrony prawnej, które zmierzają do osiągnięcia za-
łożonego celu. Cel postępowania jest zrealizowany w chwili wprowadzenia w życie
normy prawa materialnego oraz przez wydanie orzeczenia zgodnie z jej treścią. Tak-
że i cel postępowania wieczystoksięgowego jest zrealizowany poprzez wprowadze-
nie normy prawa materialnego poprzez ujawnienie praw wymienionych w ustawie
o księgach wieczystych.
W. Broniewicz44 ujmuje funkcje postępowania jako ustalenie i urzeczywistnienie
norm prawnych
Pobierz darmowy fragment (pdf)
