Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00164 002620 12923709 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Główne problemy współczesnej fenomenologii - ebook/pdf
Główne problemy współczesnej fenomenologii - ebook/pdf
Autor: , Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-2431-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> filozofia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Antologia tekstów po raz pierwszy tłumaczonych na język polski, składających się na obraz współczesnej fenomenologii – prezentujących zjawiska w niej zachodzące i ukazujących jednocześnie żywe dyskusje, jakie fenomenologia prowadzi z innymi dyscyplinami nauki.

Redaktorzy tomu starali się przedstawić specyficzne oblicze współczesnej fenomenologii w skali nieco szerszej niż tylko dany kraj, krąg kulturowy czy wybrana dziedzina fenomenologicznego traktowania, dlatego nie uzależniali wyboru tekstów od kryteriów narodowościowych ani dziedzinowych, nie ograniczyli się też do twórczych rozwinięć fenomenologii Husserlowskiej, jak to bywało najczęściej we wcześniej publikowanych antologiach. Pragnęli przede wszystkim dotknąć tego, co charakteryzuje aktualną sytuację fenomenologii, zadbali też, aby wybrani autorzy byli reprezentatywni dla danego obszaru problemowego.

Teksty zostały pogrupowane w 7 działach tematycznych:
• Fenomenologia ciała
• Fenomenologia i sztuka
• Fenomenologia intersubiektywności
• Fenomenologia i teologia
• Fenomenologia i kognitywistyka
• Fenomenologia i feminizm
• Fenomenologia i psychoanaliza

Każdy dział otwiera wprowadzenie polskiego redaktora naukowego do danego obszaru badań.


Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

FENOMENOLOGIA_OK_DRUK_POP:Layout 3 3/13/17 11:50 AM Page 1 Antologia tekstów po raz pierwszy tłumaczonych na język polski, składających się na obraz współczesnej fenomenologii – prezentujących zjawiska w niej zacho- dzące i ukazujących jednocześnie żywe dyskusje, jakie fenomenologia prowadzi z innymi dyscyplinami nauki. Redaktorzy tomu starali się przedstawić specyficzne oblicze współczesnej fenomenologii w skali nieco szerszej niż tylko dany kraj, krąg kulturowy czy wybrana dziedzina fenomenologicznego traktowania, dlatego nie uzależniali wyboru tekstów od kryteriów narodowościowych ani dziedzinowych, nie ograniczyli się też do twórczych rozwinięć fenomenologii Husserlowskiej, jak to bywało najczęściej we wcześniej publikowanych antologiach. Pragnęli przede wszystkim dotknąć tego, co charakte- ryzuje aktualną sytuację fenomenologii, zadbali też, aby wybrani autorzy byli reprezentatywni dla danego obszaru problemowego. Teksty zostały pogrupowane w siedmiu działach tematycznych: Fenomenologia ciała, Fenomenologia i sztuka, Fenomenologia intersubiektywności, Fenomenologia i teologia, Fenomenologia i kognitywistyka, Fenomenologia i feminizm, Fenomenologia i psychoanaliza. Każdy dział otwiera wpro- wadzenie polskiego redaktora naukowego do danego obszaru badań. F E N O M E N O L O G I I 9 7 8 8 3 2 3 5 2 4 3 1 1 www.wuw.pl ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Główne problemy współczesnej FENOMENOLOGII ł G ó w n e l p r o b e m y w s p ó c z e s n e ł j FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 1 Główne problemy współczesnej FENOMENOLOGII ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 2 Redakcja naukowa działów: Marzena Adamiak Maja Chmura Andrzej Leder Jacek Migasiński Monika Murawska Marek Pokropski Wojciech Starzyński ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 3 Główne problemy współczesnej FENOMENOLOGII redakcja naukowa Jacek Migasiński, Marek Pokropski ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Redaktor prowadzący Beata Jankowiak-Konik Redakcja Bartosz Działoszyński Redakcja techniczna Beata Stelęgowska Korekta Izabela Kieszek-Wasilewska, Agnieszka Kraszewska Konsultacja językowa (greka) Krzysztof Janowski Bibliografia Marta Wilińska Indeks Zdzisława Słuchocka-Ziembińska Projekt okładki i stron tytułowych Zbigniew Karaszewski Skład i łamanie Beata Stelęgowska ISBN 978-83-235-2431-1 (druk) ISBN 978-83-235-2447-2 (e-pub) ISBN 978-83-235-2439-1 (pdf online) ISBN 978-83-235-2455-7 (mobi) © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017 Publikacja dofinansowana przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w ramach grantu „Problemy współczesnej fenomenologii” nr 11H 12 0133 81 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 e-mail: wuw@uw.edu.pl księgarnia internetowa: www.wuw.pl Wydanie 1, Warszawa 2017 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SPIS TREŚCI Jacek Migasiński, Marek Pokropski, Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 FENOMENOLOGIA CIAŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacek Migasiński Jacek Migasiński, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Didier Franck, Przedmiot fenomenologii, tłum. Jacek Migasiński . . . . . . . . . . . . . . . . . Marc Richir, Ciało. Esej o wewnętrzności (fragmenty), tłum. Michał Kozłowski . . . . . . Renaud Barbaras, Trzy znaczenia pojęcia „żywe ciało”, tłum. Jacek Migasiński . . . . . . Natalie Depraz, Transcendentalna empiryczność fenomenologii, tłum. Anastazja Dwulit 23 25 44 60 80 97 FENOMENOLOGIA I SZTUKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Monika Murawska Monika Murawska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Henri Maldiney, O przekraczaniu pasywności, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . . Alain Bonfand, Historia sztuki i fenomenologia, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . Jean-François Lyotard, Kontrolowanie sztuki. Epoché komunikacji, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jean-François Lyotard, O dwóch rodzajach abstrakcji, tłum. Monika Murawska . . . . . Jean-François Lyotard, Fakt malarski dzisiaj, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . . . . 133 150 201 238 247 250 FENOMENOLOGIA INTERSUBIEKTYWNOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Maja Chmura Maja Chmura, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 273 Pierre Bourdieu, Nowe rozważania o męskiej dominacji, tłum. Maja Chmura . . . . . . 286 Pierre Bourdieu, Obiektywizacja uczestnicząca, tłum. Julian Bakuła . . . . . . . . . . . . . . Marc Richir, Niedyskretny trzeci. Szkic fenomenologii genetycznej, tłum. Maja Chmura 304 Michael Staudigl, Zarys femonenologii przemocy, tłum. Maja Chmura . . . . . . . . . . . . 312 FENOMENOLOGIA I TEOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Wojciech Starzyński Wojciech Starzyński, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 SPIS TREŚCI Jean-Luc Marion, Nieredukowalny, tłum. Wojciech Starzyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . Michel Henry, Chrześcijaństwo – ujęcie fenomenologiczne?, tłum. Anastazja Dwulit . Jean-Louis Chrétien, Odpowiadający – silniejszy od naszych pytań i naszych przewin, tłum. Agata Czarnacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacques Derrida, Pamiętnik ślepca, tłum. Barbara Brzezicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 361 375 402 FENOMENOLOGIA I KOGNITYWISTYKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Marek Pokropski Marek Pokropski, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Shaun Gallagher, Fenomenologia i projektowanie eksperymentów. Ku fenomenologicz- nie oświeconym naukom eksperymentalnym, tłum. Przemysław Nowakowski . . . . Antoine Lutz, Evan Thompson, Neurofenomenologia: Integrowanie doświadczenia su- biektywnego i dynamiki neuronalnej w neuronauce świadomości, tłum. Leon Ciecha- nowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dan Zahavi, Wczucie a mechanizm lustrzany: Husserl i Gallese tłum. Marek Pokropski, Katarzyna Kuś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Thomas Fuchs, Fenomenologia i psychopatologia, tłum. Andrzej Kapusta . . . . . . . . . . 423 440 458 487 517 FENOMENOLOGIA I FEMINIZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 Marzena Adamiak Marzena Adamiak, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judith Butler, Ideologia seksualna a opis fenomenologiczny. Feministyczna krytyka Feno- menologii percepcji Merleau-Ponty’ego, tłum. Aleksandra Derra . . . . . . . . . . . . . . Linda Fisher, Upłciowianie ucieleśnionej pamięci, tłum. Monika Rogowska-Stangret . . Sonia Kruks, Wykraczając poza dyskurs: feminizm, fenomenologia i „kobiece doświad- czenie”, tłum. Monika Rogowska-Stangret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iris Marion Young, Rzucać jak dziewczyna. Fenomenologia kobiecej postawy ciała, mo- toryczności i przestrzenności, tłum. Monika Rogowska-Stangret . . . . . . . . . . . . . . 551 568 585 606 633 FENOMENOLOGIA I PSYCHOANALIZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Andrzej Leder Andrzej Leder, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacques Derrida, Doręczyciel prawdy, tłum. Andrzej Wajs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bernhard Waldenfels, Psychoanalityczne rozsadzenie doświadczenia, tłum. Janusz 657 670 Sidorek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751 Husserliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biogramy autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE Oddawana do rąk Czytelnika antologia to kolejne publikowane w Polsce, zwarte wy- dawnictwo zbiorowe poświęcone fenomenologii. Wydawnictwa te to albo antologie klasycznych tekstów fenomenologii, albo zbiory tekstów komentujących klasyków lub wybrany problem fenomenologiczny, albo wreszcie wersje mieszane obu tych typów, czasami jeszcze delimitowane wedle kryteriów dziedzinowych lub narodowościowych. Nie licząc autorskich prac monograficznych poświęconych prominentnym postaciom bądź problemom fenomenologii ani oczywiście mnóstwa artykułów z  tego obszaru opublikowanych w ostatnich kilkudziesięciu latach, właśnie liczba dedykowanych temu nurtowi filozoficznemu zwartych wydawnictw zbiorowych wydaje się być adekwatnym świadectwem zainteresowania nim polskiego środowiska naukowego. Znaczenie tej korelacji okazuje się być nadto szczególnie aktualne, jako że zainteresowanie mierzone tą liczbą narasta zwłaszcza w  ostatnich latach1. Czytelnik ciekaw charakteru polskiej recepcji szczególnie fenomenologii Husserla może oprócz wskazanych wydawnictw 1 Nie aspirując do kompletności wyliczenia, przypomnijmy tu listę zwartych prac zbiorowych i numerów specjalnych czasopism, poświęconych fenomenologii, ułożoną w porządku chronologicz- nym: – Fenomenologia Romana Ingardena, wydanie specjalne „Studiów Filozoficznych”, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1972; – Od Husserla do Lévinasa. Wybór tekstów z ontologii fenomenologicznej, red. W. Stróżewski, Wyd. UJ, Kraków 1987; – Fenomenologia i socjologia, zbiór tekstów, red. Z. Krasnodębski, PWN, Warszawa 1989; – Świat przeżywany. Fenomenologia i  nauki społeczne, zbiór tekstów, red. Z. Krasnodębski i K. Nellen, słowo wstępne K. Michalski, PIW, Warszawa 1993; – Współczesna fenomenologia niemiecka. Studia z filozofii niemieckiej, t. 3, red. St. Czerniak i J. Rolewski, Wyd. UMK, Toruń 1999; – Lévinas i inni, red. T. Gadacz i J. Migasiński, Wydział Filozofii i Socjologii UW, Warszawa 2002; ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 SŁOWO WSTĘPNE skonsultować również opracowania wprost na tym temacie skupione2. Mając na uwadze sporą już zatem ilość polskich prac zbiorowych poświęconych fenomenologii w ostat- nim okresie, wypadałoby wskazać wyraźny cel przyświecający publikacji kolejnej takiej książki, jakoś ją uprawomocnić. Z najogólniejszego punktu widzenia można stwierdzić, że duża ilość publikacji do- tyczących danego nurtu teoretycznego w jakimś okresie świadczy o jego żywotności, i że już samo to zjawisko jest wystarczającą racją do publikowania dalszych tekstów, poszerzających jego bazę źródłową bądź pogłębiających interpretacje wysuwanych na jego gruncie problemów. Jednak animatorzy niniejszej antologii stawiają sobie za cel zadanie bardziej doprecyzowane. Chodzi nam otóż – zgodnie z tytułem: Główne – Fenomenologia francuska. Rozpoznania/interpretacje/rozwinięcia, red. J. Migasiński i I. Lorenc, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2006; – Emmanuel Lévinas: Filozofia, Teologia, Polityka, red. A. Lipszyc, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2006; – Transcendencja i odpowiedzialność. W stulecie urodzin Emmanuela Lévinasa, „Filozofia chrze- ścijańska”, tom 3, red. M. Jędraszewski, Wydział Teologiczny UAM, Poznań 2006; – Wokół fenomenologii francuskiej. Możliwości/pokrewieństwa/konfrontacje, red. I. Lorenc i J. Migasiński, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2007; – Fenomenologia i transgresje, red. E. Nawrocka, A. Borowicz, M. Żmudzka, W. Płotka, Funda- cja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009; – „Przegląd Filozoficzny. Nowa seria”, nr 4 (72), numer specjalny Husserl, red. R. Piłat, Warsza- wa 2009; – Między przedmiotowością a  podmiotowością: intencjonalność w  fenomenologii francuskiej, red. A. Gielarowski i R. Grzywacz, Akademia Ignatianum, Wyd. WAM, Kraków 2011; – Fenomen i  przedstawienie. Francuska estetyka fenomenologiczna. Założenia/zastosowania/ konteksty, red. I. Lorenc, M. Salwa i P. Schollenberger, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2012; – „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 3 (34), numer specjalny Michel Henry, red. M. Muraw- ska, Warszawa 2012; – Fenomenologia polska a chrześcijaństwo, red. J. Gomułka, K. Tarnowski, A. Workowski, Uni- wersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wyd. Naukowe, Kraków 2014; – Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/zastosowania/problemy, t. 1 i 2, red. W. Płot- ka, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2014; – od roku 2003 ukazuje się w Poznaniu rocznik Polskiego Towarzystwa Fenomenologicznego, pod red. A. Przyłębskiego, „Fenomenologia”. 2 Por. Cz. Głombik, Husserl i Polacy. Pierwsze spotkania, wczesne reakcje, Wyd. Gnome, Kato- wice 1999; I. Bednarz, Z publikacji polskich o Husserlu, „Przegląd Filozoficzny. Nowa seria” 2009, nr 4 (72), s. 55–83; D. Bęben, Recepcja fenomenologii Edmunda Husserla w Polsce. Próba periodyzacji, „Fenomenologia” 2012, nr 10, s. 107–122; Polska fenomenologia przedwojenna, red. D. Bęben, M. Ples-Bęben, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 9 problemy współczesnej fenomenologii – o położenie akcentu na słowie „współczesnej”. Chcielibyśmy przez dobór autorów i ich tekstów choćby fragmentarycznie ukazać spe- cyficzne oblicze współczesnej fenomenologii w  skali nieco szerszej niż skala danego kraju, kręgu kulturowego czy wybrana dziedzina fenomenologicznego traktowania. Nie ograniczamy zatem naszego doboru ze względu na kryteria narodowościowe lub dziedzinowe, ani też nie ograniczamy się przede wszystkim do twórczych rozwinięć fe- nomenologii Husserlowskiej – jak to bywało najczęściej we wcześniej opublikowanych antologiach. Pragniemy przede wszystkim dotknąć tego, co charakteryzuje aktualną sytuację fenomenologii. Mówiąc o  aktualności, ma się oczywiście w  pamięci dotychczasową ewolucję, ewentualnie nawet jakąś periodyzację danego nurtu. W odniesieniu do fenomenolo- gii napisano o tym w przywołanych wyżej publikacjach już tyle, że nie będziemy tu tego powtarzać. Dla uchwycenia jednak specyfiki jej współczesnego momentu wydaje się nieodzowne wypunktowanie pewnych kwestii. Przede wszystkim pod nazwą feno- menologia rozumiemy tu zarówno pewien przedmiotowo określony obszar rozważań filozoficznych, zainaugurowanych przez Husserla a  kontynuowanych i  rozwijanych przez kilka pokoleń jego następców, jak i pewną, również zainicjowaną przez Husserla a rozwijaną przez następców, metodę dającą się stosować do różnych dziedzin przed- miotowych. Ta dwoistość ujęcia, występująca w postawach badawczych samych feno- menologów, jest jedną z przyczyn trudności odnalezienia przez fenomenologię trwałej samoidentyfikacji. Inna przyczyna tego stanu rzeczy tkwiła już u zarania, w procesie genezy problematyki fenomenologicznej w  myśleniu samego Husserla. Otóż proble- matyka ta pochodziła w jego przypadku – jak wiadomo – z dwóch źródeł: matematyki i psychologii, które później znajdowały odzwierciedlenie z grubsza w dwóch nastawie- niach fenomenologii, biorących górę w różnych okresach jej ewolucji: w nastawieniu epistemologicznym oraz etyczno-kulturowym. Nałożyły się na to również dwie tenden- cje narzucone całej późniejszej fenomenologii przez niezwykłą osobowość Husserla, czerpiącego z tradycji krytycznego transcendentalizmu kantowskiego i aspirującego do naukowej ścisłości – fundamentalistyczne dążenie do apodyktycznej pewności oraz domagające się ciągłej rewizji dążenie do adekwatności ujęcia; tendencje w istocie na- wzajem nieustannie się znoszące. Owe kłopoty z samoidentyfikacją nie przyczyniły się jednak do uwiądu fenomenologii, lecz przeciwnie – naszym zdaniem stały się jej siłą i zarzewiem przynoszącym płodne rezultaty teoretyczne. Spuszczając zasłonę milczenia na opinie, częste w pierwszym okresie rozwoju fe- nomenologii, ale słyszalne również dzisiaj, wynikające z dogmatycznego zamknięcia się ich autorów w paradygmatach własnej tradycji myślowej, a oskarżające fenomenolo- gię o mętniactwo, metaforyczność, czczy werbalizm, ogólnie o zaprzeczanie zasadom ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 SŁOWO WSTĘPNE zdrowej logiki3, chcemy polemizować ze stanowiskiem spotykanym nawet wśród pro- minentnych znawców fenomenologii, a  głoszącym wchłonięcie specyficznych metod fenomenologii przez „totalną” metodę współczesnej filozofii, przy zachowaniu rejestru pomysłów i  ujęć wybitnych fenomenologów jako swoistego depozytu historycznego. Oto na przykład Stanisław Judycki, wnikliwy interpretator problemów i  metod feno- menologii, przeciwstawiając się „pędowi do etykietyzacji” różnych stylów filozofowa- nia, twierdzi, że termin „fenomenologia” stracił dzisiaj specyficzne znaczenie i stosuje się po prostu do pozbawionego przesądów patrzenia i opisu, że stał się terminem tak ogólnikowym, iż nie zapowiada niczego filozoficznie przełomowego, że pojęcie „feno- menologia” nie nadaje się do specyfikującego wyodrębnienia różnego od innych, nurtu filozoficznego, a  tym bardziej specjalnej metody myślenia filozoficznego, a  więc, że „los historycznej fenomenologii został już dawno przesądzony” i należy „pożegnać się z «fenomenologią», tak jak żegnano się z Afryką, to znaczy z sentymentem…”. Judycki na bazie tego swojego paradoksalnie auto-dekonstrukcyjnego stanowiska zarzuca nad- to fenomenologii, że „nie rozwiązała” tradycyjnych problemów filozoficznych i „pytań ostatecznych” – czyli nie przeprowadziła konkluzywnej argumentacji na temat uniwer- saliów, wolności i determinizmu, istnienia Boga, przeznaczenia człowieka oraz proble- mów stawianych przez filozofię nauki – a także sugeruje, że skoro fenomenologia nie jest jakąś określoną filozofią, to może „stanowić wyłącznie jej fazę wstępną”4. Wbrew tej anihilującej opinii sądzimy, że fenomenologia dysponuje swoistym obszarem pro- blemowym i swoistą metodą, co pozwala traktować ją jako nurt filozoficznie odrębny od innych nurtów, a nawet w tzw. kontynentalnej odmianie filozofii w XX stuleciu nurt dominujący, który w swoich ponad stuletnich dziejach odnotowywał wprawdzie wzloty i  upadki, ale który dzisiaj, właśnie poprzez ewolucyjne przekształcenia, demonstruje swój specyficzny charakter i żywotność. Opinia o współczesnym ożywieniu fenomenologii podzielana jest przez jej kompe- tentnych komentatorów i badaczy. Opisując kolejne etapy jej rozwoju wskazują często, że po pewnym kryzysie, jakiemu fenomenologia uległa w latach sześćdziesiątych po- przedniego wieku na skutek inwazji na filozofię „nauk humanistycznych” dyskredytują- cych panującą dotąd filozofię podmiotu (czyli lingwistyki, socjologii, semiologii, struk- turalizmu itp.), lata osiemdziesiąte odnotowały powrót fenomenologii na filozoficzne proscenium, powrót związany z pewnym poszerzeniem i radykalizacją tematyki feno- 3 Por. np. B. Wolniewicz, O sytuacji we współczesnej filozofii, [w:] tenże, Filozofia i wartości II, Wyd. WFiS UW, Warszawa 1998 lub tenże, Nadchodzi czas filozofii, [w:] tenże, Filozofia i wartości III, Wyd. WFiS UW, Warszawa 2003. 4 Por. S. Judycki, Filozofia i fenomenologia, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/ zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 1, szczególnie s. 78–83 i 122–126. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 11 menologicznej. Fenomenologia zwróciła się wówczas ku teorii kultury, ku problematyce twórczości artystycznej, ku kwestiom politycznym, ekologicznym, feministycznym, ku „konkretnym pytaniom czasu”, ale też zaczęła radykalnie drążyć prawomocność swych własnych zasad metodologicznych5. Można utrzymywać, jak się wydaje, że to ten wła- śnie okres zapoczątkował ewolucję, która doprowadziła do względnego wyklarowania się aktualnej postaci fenomenologii. Ponieważ w okresach poprzedzających zarówno kryzys fenomenologii w latach sześćdziesiątych, jak i jej odrodzenie w latach osiemdzie- siątych, jej tętno biło najżywiej – jak to konstatuje wielu komentatorów – we Francji, więc nie od rzeczy będzie przypomnieć, z jakimi zasadniczymi propozycjami wystąpiła tam owa odradzająca się fenomenologia. Bez wdawania się w  szczegóły można wyeksponować kilka charakterystycznych rysów francuskiej fenomenologii tego okresu. Po pierwsze, dały o  sobie znać efekty panującego we wpływowych kręgach filozoficznych od połowy lat pięćdziesiątych „heideggeryzmu” (zasilanego m.in. działalnością wydawniczą i  organizacyjną Jeana Beaufreta). Do efektów tych należy zaliczyć: a) antytranscendentalistyczne nastawienie tej fenomenologii, nakazującej traktować jako środowisko odsłaniania się sensu bycia nie świadomość, lecz zredukowany fenomenologicznie świat, b) próby „poprawienia” Heideggerowskiej analityki Dasein, skutkujące pogłębieniem analiz cielesności (zain- augurowanych wcześniej przez Merleau-Ponty’ego), prowadzącym do restaurowania nowej „filozofii podmiotu” (już nie suwerennego, lecz usytuowanego, słabego, „zranio- nego”) i zwróceniem się ku problematyce etycznej oraz c) wypływające z problematyki „dziejowości bycia” zainteresowanie historycznością konstytuowania się sensu różnych dziedzin przedmiotowych (fenomenologia genezy), a w rezultacie zwrot ku historii filo- zofii jako środowisku genezy pojęć, będących instrumentarium również współczesnej fenomenologii6. Po drugie, penetrowanie wytypowanej wyżej problematyki doprowa- 5 Por. H.R. Sepp, Rozwój, stan i perspektywy międzynarodowego ruchu fenomenologicznego, „Fenomenologia” 2005, nr 3, s. 175 –186. Autor konstatuje również lawinowy od lat osiemdziesią- tych i dziewięćdziesiątych rozrost w  skali światowej rozmaitych towarzystw fenomenologicznych oraz utworzenie w 2002 roku światowego związku organizacji fenomenologicznych – OPO. Na- tomiast W. Płotka stwierdza „odrodzenie się fenomenologii na początku XXI wieku”, podkreślając, że „charakteryzuje ją pluralizm i otwartość na szereg problemów i dziedzin”; por. W. Płotka, Słowo wstępne, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 1, s. 12–13. 6 Godnym odnotowania jest fakt, że bardzo cenne studia z  zakresu historii filozofii wyszły spod piór skądinąd czołowych fenomenologów. Por. M. Henry, Philosophie et phénomenologie du corps. Essai sur l’ontologie biranienne, PUF, Paris 1965; tenże, Généalogie de la psychanalyse. Le Commencement perdu, PUF, Paris 1985; J.-L. Marion, Sur l’ontologie grise de Descartes, J. Vrin, Paris 1975; tenże, Sur la théologie blanche de Descartes, PUF, Paris 1981; tenże, Sur le prisme métaphy- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 12 SŁOWO WSTĘPNE dziło, poniekąd paradoksalnie, do swoistego „powrotu do Husserla”. Jednym z efektów tego powrotu było wyeksponowanie pokrewieństwa „spojrzenia fenomenologicznego” z oglądem estetycznym, na co wskazywał sam Husserl. Dało to asumpt do wzmoże- nia fenomenologicznych analiz przeżycia estetycznego i statusu ontologicznego dzieła sztuki (zapoczątkowanych już wcześniej przez Merleau-Ponty’ego, Dufrenne’a i Mal- diney’a), które określa się czasem mianem „zwrotu estetycznego” w  fenomenologii francuskiej7. Po trzecie, zespolonym efektem owego „powrotu”, który zaowocował pogłębionymi badaniami podstawowych elementów Husserlowskiej metody (przede wszystkim „redukcji”) oraz dyskusji wokół Heideggerowskiego hasła „końca metafizyki”, była nasilająca się tendencja do poszukiwania coraz bardziej fundamentalnego pozio- mu doświadczenia, uprawomocniającego ontologiczny status sfery fenomenologicznej. Doprowadziło to do swoistej predylekcji fenomenologii francuskiej do „fenomenów gra- nicznych”, „ekstremalnych”, do prezentowania „ekscesywnego radykalizmu” transgresji – co z jednej strony wiązało się z podważaniem fundamentów samej fenomenologii (wykraczanie poza zasadę: „tyle bytu, ile jawienia się”), a z drugiej, ze zgłaszaniem aspi- racji takiej ekstremalnej fenomenologii do bycia „filozofią pierwszą”. Egzemplarycznymi postaciami tej fenomenologii są E. Lévinas (źródło sensu: nie-obecna Transcendencja), M. Henry (immanencja nieprzedstawialnego Życia) i J.-L. Marion („donacja” poza kate- goriami przedstawienia i przedmiotu) – do których D. Janicaud w swoim słynnym pam- flecie z 1991 roku Le tournant théologique de la phénoménologie française zastosował określenie „zwrot teologiczny”. Janicaud zarzucał im przeładowanie analiz fenomeno- logicznych treściami metafizycznymi i religijnymi, a tym samym złamanie kardynalnej dla fenomenologii zasady neutralności metodologicznej (bezzałożeniowość, stosowanie epoché), ale z  innej perspektywy można twierdzić, że właśnie wyostrzanie procedur redukcji – prowadzące do odsłaniania pozazjawiskowych fundamentów doświadczenia, a tym samym do postawienia na ostrzu noża kwestii możliwości lub niemożliwości feno- menologii (co jest istotą jawienia się jako takiego?) – nie było jakimś zwykłym „wyjściem” poza fenomenologię, lecz w  swej aporetyczności niezwykle oryginalną teoretycznie sique de Descartes, PUF, Paris 1986; tenże, Questions cartésiennes, PUF, Paris 1991; tenże, Ques- tionnes cartésiennes II. Sur l’ego et sur Dieu, PUF, Paris 1996; R. Brague, La phenomenologie comme voie d’accès au monde grec: Note sur la critique de la Vorhandenheit comme modèle ontologique dans la lecture heideggérienne d’Aristote, [w:] Phénoménologie et métaphysique, red. J.-L. Marion, PUF, Paris 1984, s. 247–273; R. Brague, Aristote et la question du monde: Essai sur la contexte cosmologique et anthropologique de l’ontologie, PUF, Paris 1988; J.-F. Courtine, Suarez et le système de la métaphysique, PUF, Paris 1990. 7 Por. I. Lorenc, M. Salwa, P. Schollenberger, Wstęp, [w:] Fenomen i przedstawienie. Francuska estetyka fenomenologiczna, dz. cyt., s. 7–24. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 13 realizacją nieustępliwego parcia fenomenologii ku „źródłowości”8. W  kontrze do tej „fenomenologii ekscesywnej” Janicaud w innym swoim manifeście promował program „fenomenologii minimalistycznej”, rozumiejąc przez to wymóg trzymania się w analizie fenomenologicznej danych naocznych, zmysłowych, ale jednocześnie zgodę na plu- ralizm ujęć metodologicznych, akceptację „fenomenologii rozproszonej”, zmierzającej w wielu kierunkach9. Jak widać, tego rodzaju dyskusja wyznaczała skrajne bieguny moż- liwych badań fenomenologicznych. Przypomnienie tych kilku rysów charakteryzujących fenomenologię francuską odra- dzającą się po kryzysie lat sześćdziesiątych wydaje się pożyteczne, bowiem to zrodzone z tamtych inspiracji kierunki teoretycznych poszukiwań wyznaczają całe dzisiejsze spek- trum fenomenologicznych eksploracji w skali międzynarodowej. Na spektrum to składa- ją się: krytyczne analizy podstawowych pojęć i narzędzi fenomenologicznych, prowa- dzące do ponawiania pytań o samoidentyfikację fenomenologii10; intensyfikacja badań fenomenologicznych w takich dziedzinach przedmiotowych jak cielesność, seksualność, intersubiektywność, etyczność11, życie psychiczne człowieka czy sztuka; nawiązywanie przez fenomenologię współpracy z innymi dziedzinami badań teoretycznych, przy za- chowaniu własnej metodologii. Badania nad tymi zagadnieniami prowadzone są rów- nież na gruncie współczesnej fenomenologii niemieckiej. Tematy takie jak ciało, patos, 8 Por. J. Benoist, L’idée de phénoménologie, Ed. Beauchesne, Paris 2001, s. 2–24 oraz F.-D. Sebbah, Une reduction excessive: où en est la phénoménologie française?, [w:] „Phénoménolo- gie française et phénoménologie allemande/Deutsche und Französiche Phänomenologie”, Cahiers de Philosophie de Paris XII – Val de Marne, nr 4, Ed. Harmattan, Paris 2000, s. 156–166. 9 Por. D. Janicaud, La phénoménologie eclatée, Ed. De l’Eclat, Paris 1998, s. 94–119. F.-D. Sebbah w przywołanym wyżej artykule postuluje przyjęcie taktyki „złotego środka” pomiędzy tymi dwiema wizjami fenomenologii i  uprawianie fenomenologii „migotliwej” (clignotante), czyli oscylującej, niestabilnej. Por. Une reduction excessive, dz. cyt., s. 167–168. 10 Za przykład może tu służyć ukazywanie kłopotów teoretycznych związanych z postulatem bezzałożeniowości albo ukazywanie nieoczywistości takiego fundamentu metody fenomenologicz- nej jak oczywistość. Por. J. Dębowski, Zasada bezzałożeniowości, [w:] Wprowadzenie do fenomeno- logii. Interpretacje/zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 2, s. 7–36 oraz G. Heffernan, Fenomenologia oczywistości, [w:] tamże, s. 58–135. 11 Przykłady aktualnego odczytywania kulturowej misji fenomenologii jako misji etycznej, „mądrościowej”, praktycznej, torującej drogę do „dobrego życia” realnych ludzkich osób, oraz ujmowania sensu projektu Husserla jako „paralelizmu logiki i  etyki”, z  którego stopniowo (wraz z dostępnością jego pism etycznych) wyłania się „etyka miłości i odpowiedzialności”, można znaleźć [w:] A. Półtawski, Fenomenologia a zrozumienie kim jesteśmy, [w:] Wprowadzenie do fenomenolo- gii…, dz. cyt., t. 1, s. 33–49 oraz W. Płotka, Fenomenologia Husserlowska a etyka. Źródła, rozwój i kontynuacje, [w:] tamże, t. 2, s. 222–257. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 SŁOWO WSTĘPNE czy interkulturowość są kluczowe dla fenomenologii obcego (ksenologii) Bernharda Waldenfelsa12. W przeciwieństwie do „innego” obcy wykracza poza dialektyczną relację między tym, co takie samo a tym, co inne i sytuuje się poza tym rozgraniczeniem. Nie oznacza to bynajmniej całkowitej niepoznawalności obcego ani popadnięcia w swego rodzaju irracjonalizm. Spotkanie i przenikanie się z obcością jest możliwe, co więcej, doświadczenie obcości to właśnie obce doświadczenie, którego badaniem zajmuje się fenomenologia a także, na co zwraca uwagę Waldenfels, psychoanaliza. W kontekście filozofii niemieckiej warto też wspomnieć postać Hermanna Schmitza i jego próby zbu- dowania nowej fenomenologii odrębnej od tradycji Husserlowskiej13. Głównym rysem tego projektu jest krytyka „starej” fenomenologii uprawianej w Husserlowskim paradyg- macie, porzucenie transcendentalizmu oraz rygoru metodologicznego i skupienie się na cielesnej faktyczności bycia i tematach antropologicznych. Jednak signum temporis współczesnej fenomenologii wydaje się wspomniana ten- dencja do nawiązywania współpracy z innymi dyscyplinami, a w jej ramach zwłaszcza zbliżenie z pewnymi odłamami filozofii analitycznej. Zjawisko to potwierdzają autorzy wprowadzeń do kilku z przywołanych wyżej antologii, wskazując na pojawienie się pro- gramu badawczego pod nazwą „naturalizacji fenomenologii” jako wyniku dostrzeżenia w fenomenach mentalnych wspólnego obszaru penetracji dla fenomenologii i kognity- wistyki, konstatując otwarcie fenomenologii współczesnej na kooperację z lingwistyką, socjologią, antropologią kultury, neostrukturalizmem czy postmodernizmem oraz ak- centując jej pluralizm, zachęcający epistemologów, kognitywistów, etyków, psychotera- peutów, artystów i ekologów do sięgania po fenomenologiczne analizy14. Owo zbliżenie tradycji filozofii analitycznej z fenomenologią miałoby wynikać z pojawienia się w filo- zofii amerykańskiej już w latach siedemdziesiątych paradygmatu „postanalitycznego”. To dzięki pracom R. Rorty’ego, popularyzującego Nietzschego i Heideggera, oraz pracom H. Dreyfusa, próbującego dokonywać syntezy pomiędzy Heideggerem a „późnym” Witt- gensteinem, a przede wszystkim dzięki pracom J. Fodora w filozofii amerykańskiej na plan pierwszy wysunęła się philosophy of mind, która dostrzegła wartościową inspirację 12 B. Waldenfels, Podstawowe motywy fenomenologii obcego, tłum. J. Sidorek, Oficyna Nauko- wa, Warszawa 2009. 13 H. Schmitz, Nowa Fenomenologia. Krótkie wprowadzenie, tłum. A. Przyłębski, Wyd. Aletheia, Warszawa 2015. 14 Por. J. Migasiński, Fenomenologia francuska jako problem. Topografia „herezji”, [w:] Feno- menologia francuska. Rozpoznania/interpretacje/rozwinięcia, dz. cyt., s. 25–26; I. Lorenc, M. Salwa, P. Schollenberger, Wstęp, [w:] Fenomen i przedstawienie..., dz. cyt., s. 8–10; W. Płotka, Słowo wstęp- ne, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii…, dz. cyt., s. 13–14. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 15 np. w Husserlowskiej koncepcji noematu15 jako jednostki semantycznej niekoniecznie mającej charakter językowy czy w Husserlowskich dwóch rodzajach intencjonalności: naocznościowej i  sygnitywnej. Rozwinięte interpretacje tych zagadnień przedstawili D. Føllesdal i J. Hintikka16. Z kolei zasługą m.in. M. Dummetta na tamtym gruncie było wyeksponowanie wspólnych historycznych korzeni fenomenologii i filozofii analitycznej oraz przypomnienie ciekawej dyskusji, jaka toczyła się między Husserlem i Fregem17. I  choć prawdziwe zjednoczenie tych dwóch rodzajów filozofowania nie jest chyba możliwe – bo fenomenologowie ostatecznie dystansują się od naiwnego realizmu onto- logicznego kryjącego się za „trzecioosobowymi” ujęciami analityków, a ci z kolei zarzu- cają fenomenologom relatywizację i nieweryfikowalność analiz – to jednak zbliżenie to, dzięki podjęciu zadania logiczno-lingwistycznej krytyki praktyk fenomenologii, powinno przynieść cenne dla samoidentyfikacji tego nurtu rezultaty18. Owa samoidentyfikacja fenomenologii pozostanie wprawdzie celem odsuwającym się w nieskończoność – bo pluralizm perspektyw, otwartość na nowe obszary badań i krytyczny radykalizm w re- widowaniu własnych podstaw nie pozwalają na osiągnięcie w tej kwestii ostatecznego stanowiska – ale właśnie te jej cechy zapewniają dzisiejszej fenomenologii żywotność i teoretyczny potencjał. Spośród wielu pytań i  pasjonujących problemów, jakie pojawiają się w  kontek- ście prezentowanych w antologii tekstów, warto zastanowić się m.in. nad zasadnością upatrywania we współczesnej fenomenologii kolejnych teoretycznych „zwrotów”, np. zwrotu teologicznego lub estetycznego. Zwrot estetyczny czy, jak ujmuje to inaczej Mo- nika Murawska, estetyczny z(a)wrót głowy związany jest z granicznym doświadczeniem sztuki. W tym sensie fenomenologia porzuciła klasyczne pytania estetyki o piękno czy status dzieła sztuki i zwróciła się w kierunku radykalnego doświadczenia sztuki – czy to w procesie twórczym, czy w odbiorze. Z kolei zwrot teologiczny, o którym mówił Janicaud, według Wojciecha Starzyńskiego obejmuje ten nurt w fenomenologii francu- skiej, który w centrum fenomenologicznego namysłu stawia pytania o ostateczne źródła jawienia się i w tym tylko sensie ma charakter teologiczny, że dotyczy tych ostatecznych 15 A. McIntyre, Husserl and the Representational Theory of Mind, „Topoi” 1986, nr 5, s. 101–113. 16 D. Føllesdal, Husserl’s Notion of Noema, „The Journal of Philosophy” 1969, t. 66, nr 20, s. 680–687 oraz J. Hintikka, Intencje intencjonalności, [w:] tenże, Eseje logiczno-filozoficzne, tłum. A. Grobler, Warszawa 1992. 17 M. Dummett, Origins of Analytical Philosophy, Harvard University Press 1996.; Por. również: J.N. Mohanty, Husserl and Frege, Indiana University Press, Bloomington 1982; D. Moran, Analytic Philosophy and Phenomenology, [w:] The Reach of Reflection. Issues for Phenomenology’s Second Century, red. S. Crowell, L. Embree, S.J. Julian, Electron Press, Boca Raton (FL) 2001. 18 Por. J. Benoist, L’idée de phénoménologie, dz. cyt., s. 23–42. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 SŁOWO WSTĘPNE źródeł. Zdaniem przedstawicieli tego nurtu, np. J.-F. Courtine’a, zainteresowanie kwe- stiami teologicznymi nie jest kolejnym obszarem doświadczenia, badanym na takich samych prawach co inne regiony, ale prowadzi do głębokiego przekształcenia samej fenomenologii (jej założeń, metod, pojęć). Nie mamy tu zatem do czynienia z jakimiś „zwrotami” w sensie skręcania fenomenologii ku nowym obszarom przedmiotowym, lecz raczej z  pogłębianiem rdzennej problematyki fenomenologicznej. Czy nie jest bowiem tak, że fenomenologia zawsze była projektem otwartym i przygotowanym na rewizję swoich podstaw w obliczu nowych odkryć? A z drugiej strony, czy swoistość fe- nomenologii, stanowiąca jednocześnie o jej sile i żywotności, nie polega właśnie na tym, że nurt ten żywi się i zmienia poprzez spotkania z innością, niezależnie od tego, czy jest to nowy obszar doświadczenia, odmienny sposób myślenia czy też inna metodologia badań? W  ten sposób na fenomenologię patrzy Natalie Depraz – ma to być swego rodzaju praktyka opisu i analizy zjawisk, w której spotykamy się i konfrontujemy z tym, co inne19. Możliwe więc, że mówienie o kolejnych zwrotach w fenomenologii jest na wyrost i ujmuje jedynie swoiste życie fenomenologii otwartej na inność i nowe obszary doświadczenia. We współczesnej fenomenologii francuskiej jest to np. doświadczenie boskości i sztuka. Ale takimi obszarami doświadczenia, które doprowadziły do przemy- ślenia na nowo podstaw fenomenologii, były również cielesność i intersubiektywność. Możliwe też, że takim zagadnieniem jest dyskutowana na styku feminizmu i fenomeno- logii problematyka płci. Innym wątkiem, który przewija się w kilku prezentowanych w antologii obszarach tematycznych, jest zagadnienie metody fenomenologicznej. Jest to o  tyle ważne, że rozwijanie jej stanowi niejako o  sile i  żywotności projektu fenomenologicznego. Jak wiadomo, u samego Husserla namysł nad metodą był nieustannie podejmowanym wy- siłkiem, który skutkował kolejnymi modyfikacjami i wersjami redukcji. W fenomenologii francuskiej, szczególnie tej, którą za F.-D. Sebbahem określamy mianem ekscesywnej (J.-L. Marion, M. Henry), można zaobserwować właśnie swego rodzaju radykalizowa- nie redukcji, wyrażane m.in. w zasadzie: „Im więcej redukcji, tym więcej donacji”20. Celem tego zabiegu metodologicznego jest dotarcie do samej istoty fenomenalności, do ujawnienia samego jawienia się. Inaczej przepracowują metodę fenomenologowie próbujący włączyć ją w obręb nauk kognitywnych. W tym wypadku wysiłek skierowany jest na wyodrębnienie elementów metody przydatnych w kognitywistycznym badaniu świadomości i przystosowanie ich do metodologii badań empirycznych. Jedną z pro- 19 N. Depraz, Zrozumieć fenomenologię. Konkretna praktyka, tłum. A. Czarnacka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010. 20 J.-L. Marion, Będąc danym. Esej z fenomenologii donacji, tłum. W. Starzyński, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 16. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 17 pozycji jest neurofenomenologia, której ambicją jest skorelowanie pierwszoosobowych opisów doświadczenia dokonywanych w  nastawianiu fenomenologicznym z  danymi pochodzącymi z metod neuroobrazowania. Nie jest to jednak jedyny szlak metodolo- giczny fenomenologizującej kognitywistyki. Badania kognitywistyczne zdają się dostar- czać również impulsu do rozwijania metody w obrębie samej fenomenologii. Tematem, który pojawił się kontekście nauk kognitywnych i budzi dość duże kon- trowersje wśród fenomenologów, jest wspomniana wyżej „naturalizacja fenomenologii”, czyli próby jej włączenia w korpus nauk przyrodniczych. Taki zabieg wydaje się nie tylko sprzeczny z  podstawowymi założeniami fenomenologii (np. rozdzielenie nastawienia fenomenologicznego od naturalnego), ale z definicji niemożliwy, gdyż znaturalizowana fenomenologia zwyczajnie przestałaby być fenomenologią i stałaby się np. neuropsycho- logią. Mimo to nie brakuje dzisiaj w naukach kognitywnych osób patrzących przychylnie na ten projekt21. Korzyści, jakie płyną z naturalizowania fenomenologii, to dostarczenie kognitywnym badaniom nad świadomością metod i ram pojęciowych, dzięki którym możliwy jest w miarę rygorystyczny opis subiektywnego doświadczenia. Fenomenologia zyskuje natomiast dostęp do inspirujących wyników badań empirycznych oraz możli- wość dialogu z  innymi dyscyplinami. W  środowisku fenomenologicznym przeważają jednak głosy, że naturalizacja fenomenologii albo jest w ogóle niemożliwa i niepożąda- na22, albo może być zrealizowana tylko w bardzo ograniczonym zakresie23. Najbardziej obiecujące wydaje się wykorzystywanie wybranych elementów metody fenomenolo- gicznej do opisu doświadczeń niezbędnego w badaniach nad świadomością. Proces na- turalizacji polegałby tutaj na umiejętnej korelacji danych pierwszoosobowych z danymi trzecioosobowymi, jak ma to miejsce w projekcie neurofenomenologii. Z kolei wybrany aparat pojęciowy może być pomocny w projektowaniu i prowadzeniu badań ekspery- mentalnych, co widać na przykładzie fenomenologii fazy wstępnej (front loaded pheno- menology) S. Gallaghera. Obie propozycje zastosowania fenomenologii w kognitywisty- ce wpisywałyby się w przywoływaną powyżej wizję „fenomenologii minimalistycznej” Janicauda, której jeden z odprysków trafia do nauk kognitywnych i współwystępuje z in- nymi metodami i konceptualizacjami. Inaczej na problem naturalizacji patrzy Natalie Depraz, która odrzuca radykalne przeciwstawianie sobie poziomu transcendentalnego 21 Zob. Naturalizing Phenomenology. Issues in Contemporary Phenomenology and Cognitive Science, red. J. Petitot, F. Varela, B. Pachoud, J.-M. Roy, Stanford University Press, Stanford (CA) 1999. 22 Zob. np. D. Moran, „Let’s Look at It Objectively”: Why Phenomenology Cannot be Natura- lized, [w:] Human Experience and Nature. Examining the Relationship between Phenomenology and Naturalism, red. H. Carel i D. Meacham, Cambridge University Press, Cambridge 2013. 23 Zob. np. D. Zahavi, Phenomenology and the Project of Naturalization, „Phenomenology and the Cognitive Sciences” 2004, nr 3, s. 331–347. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 SŁOWO WSTĘPNE i empirycznego, a rozwiązania upatruje w odczytaniu fenomenologii właśnie jako swego rodzaju empiryzmu transcendentalnego24. Zdaniem filozofki, w fenomenologii docho- dzi do współgeneratywności tego, co empiryczne z tym, co transcendentalne. Zdynami- zowanie relacji między transcendentalnymi strukturami świadomości a doświadczeniem ciała i percepcją świata pozwoliłoby przezwyciężyć myślenie dychotomiczne. Niezależ- nie od tego, czy takie odczytanie fenomenologii jest zasadne czy też nie, niezależnie od tego czy próby stworzenia hybrydowej metody fenomenologiczno-przyrodniczej za- kończą się sukcesem, można stwierdzić, że projekt naturalizacji nie stanowi zagrożenia dla fenomenologii. Wręcz przeciwnie, pokazuje, że nauki przyrodnicze dostrzegły jej wartość. Jest również okazją do twórczego przemyślenia jej podstaw i owocnego dialogu z przedstawicielami innych dyscyplin. * * * Prezentowane w niniejszej antologii teksty mają zarysować obraz współczesnej fe- nomenologii. Nie twierdzimy bynajmniej, że jest to obraz wyczerpujący. Jednym z nie- obecnych tematów są wspomniane już zagadnienia etyczne i  ich fenomenologiczne opracowanie. Z pewnością takich zagadnień jest więcej. Wydaje nam się jednak, że prezentowane teksty dość dobrze oddają zjawiska, jakie zachodzą w obrębie współcze- snej fenomenologii, a na pewno obrazują żywe dyskusje, jakie fenomenologia prowadzi z innymi dyscyplinami. Część autorów, których prace prezentujemy Czytelnikowi, jest już w Polsce znana. Mamy nadzieję, że ich niepublikowane dotąd w języku polskim prace rzucą nowe światło na ich dorobek. Pozostali autorzy, mimo iż nieznani szerzej w Polsce, prezentują nowe perspektywy żywo dyskutowane we współczesnej fenome- nologii. Staraliśmy się, aby wszyscy wybrani autorzy byli reprezentatywni dla danego obszaru problemowego. Ułożyliśmy wybrane teksty w  siedem działów tematycznych poprzedzonych wprowadzeniem do danego obszaru badań. Te działy to: Fenomeno- logia ciała, Fenomenologia i sztuka, Fenomenologia intersubiektywności, Fenomenologia i teologia, Fenomenologia i kognitywistyka, Fenomenologia i feminizm, Fenomenologia i psychoanaliza. Ograniczamy się tu tylko do ich ogólnej prezentacji, szczegóły zostawia- jąc autorom wprowadzeń do poszczególnych działów. Fenomenologia ciała nie wymaga specjalnego uzasadnienia. Tematyka cielesności pojawia się już w pracach późnego Husserla i zostaje twórczo rozwinięta przez jego kontynuatorów, w tym najbardziej zasłużonego na tym polu Merleau-Ponty’ego. Pro- blematyka doświadczenia cielesnego okazała się na tyle fundamentalna, że postawiła pod znakiem zapytania sam status fenomenów i rzuciła nowe światło na proces konsty- tuowania się podmiotowości. Nie dziwi więc fakt, że i dzisiaj zagadnienie ciała i ciele- 24 N. Depraz, Zrozumieć fenomenologię, dz. cyt., s. 154–171. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 19 snego doświadczenia nadal stanowi ważny punkt fenomenologicznej refleksji. Oprócz wartościowych prac samych fenomenologów dotyczących doświadczenia i statusu cia- ła, często radykalizujących stanowisko w stosunku do Husserla, jak ma to miejsce np. u Henry’ego, wyniki fenomenologicznej analizy okazały się również przydatne w szere- gu projektów interdyscyplinarnych. Fenomenologia ciała Merleau-Ponty’ego i Husserla stanowi w zasadzie jeden z filarów koncepcji poznania ucieleśnionego, dyskutowanej dziś w kognitywistyce. Stała się również krytycznym punktem odniesienia, a zarazem narzędziem w  dyskursie feministycznym podejmującym problem relacji płci i  ciała. W końcu, możemy również zaobserwować ucieleśnienie podmiotu/odbiorcy sztuki we współczesnych fenomenologicznych koncepcjach estetycznych. Chociaż problem doświadczenia sztuki podejmowany był już przez Husserla i jego uczniów, to dzisiaj możemy mówić, przynajmniej w  odniesieniu do fenomenologii francuskiej (np. Maldiney i Bonfand), o postawieniu tego zagadnienia w centrum fe- nomenologicznej refleksji jako paradygmatu fenomenologicznego doświadczenia25. Współczesna fenomenologia dzieli ze sztuką współczesną również fascynację cielesno- ścią. Możemy więc mówić o ucieleśnieniu podmiotu sztuki, a także, za Maldiney’em, rozważać jej wymiar „patyczny”, związany ze sferą czuciową. Bliskość współczesnej sztuki i fenomenologii wyraża się ponadto w czymś innym, mianowicie w radykalnych tendencjach do przekraczania utartych schematów myślenia i tworzenia. Z jednej strony, sztuka podobnie jak fenomenologia dąży do swego rodzaju zawieszenia przedsądów, jest „epokalna” (Lyotard), z drugiej, fenomenologia w swym estetycznym zogniskowaniu radykalizuje swój język, chcąc wypowiedzieć to, co nie zostało jeszcze wypowiedziane i zrozumiane. Problem intersubiektywności stanowił od zawsze wyzwanie dla fenomenologii kry- tykowanej za tendencje idealistyczne. Jak wiadomo, Husserl poświęcił temu proble- mowi ogrom pracy26. Również jego uczniowie i kontynuatorzy uznawali, że refleksja fenomenologiczna nie może się obejść bez uwzględnienia tematyki konstytucji innego podmiotu i efektywnej z nim komunikacji. Tendencja ta utrzymuje się do dzisiaj, przy czym można zaobserwować wyraźny ruch w kierunku nauk psychologicznych i socjo- logicznych, które wprowadzają do fenomenologii temat relacji społeczno-kulturowych i politycznych. Inność może przybierać różne formy, również absolutne. Rozważania zmierzające w tym kierunku odnajdujemy u fenomenologów stawiających pytania o doświadczenie boskości. Jest to tym bardziej interesujące, że Husserl niespecjalnie widział w fenome- 25 Por. Fenomen i przedstawienie. Francuska estetyka fenomenologiczna. Założenia/zastosowa- nia/konteksty, dz. cyt. 26 Zob. tomy XIV i XV Husserlianów Zur Phänomenologie der Intersubjektivität. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 SŁOWO WSTĘPNE nologii miejsce dla pytań o  charakterze teologicznym. Nieobecność tej problematyki zaczęła z czasem stanowić przedmiot dociekań. Niektórzy zwolennicy „teologicznego zwrotu” twierdzą wręcz, że problematyka doświadczenia religijnego czy mówiąc ogól- niej fenomenów granicznych ma, jak to wyżej akcentowaliśmy, prowadzić do rewizji całego projektu fenomenologii. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych można umiejscowić początek bliższej współpracy fenomenologii i nauk kognitywnych, choć już wcześniej ukazywały się prace Huberta Dreyfusa, krytyczne względem projektu sztucznej inteligencji, a nawiązujące do eideggera i problematyki cielesności27. Dialog między fenomenologią a kognitywisty- ką trwa od tamtej pory – stąd oczywisty wymóg jego choćby cząstkowego zobrazowania w przeglądzie współczesnych problemów stojących przed fenomenologią. Z tradycji fe- nomenologicznej czerpią przede wszystkim naukowcy zainteresowani badaniem świa- domości (jaźni, pierwszoosobowego doświadczenia, struktury czasowej świadomości, jakościowego aspektu doświadczenia itp.). Z kolei dla fenomenologów nauki kognityw- ne są nieocenionym źródłem inspiracji, prezentują nowatorskie badania nad procesami poznawczymi i świadomością. Niesłychanie istotnym aspektem łączenia fenomenologii i kognitywistyki jest, jak wskazywaliśmy, aspekt metodologiczny – wszak dochodzi do zbliżenia dyscyplin o skrajnie różnym podejściu i metodzie. Dlatego tak ważne jest, aby ich współpraca przebiegała w oparciu o rzetelną refleksję metodologiczną. We współczesnej fenomenologii możemy również zaobserwować wzrost zainte- resowania tematami feministycznymi. Jednak, jak słusznie zauważa Marzena Adamiak w swoim wprowadzeniu, związki fenomenologii i feminizmu nie są nowe i sięgają kryty- ki Sartre’owskiej fenomenologii autorstwa Simone de Beauvoir, która wykazała, że płeć, a mówiąc ogólnie różnica płciowa, stanowi swego rodzaju ślepą plamkę ówczesnego dyskursu fenomenologicznego. Płeć nie tylko wpisuje się w badanie relacji społecznych czy też w ogóle intersubiektywności, ale stanowi istotny element konstytucji podmioto- wości. Przedstawione w tej antologii teksty nie tylko różnicują i doprecyzowują pojęcia płci, ale też przesuwają problem różnicy płciowej jeszcze dalej, pokazując, że możli- we jest uprawianie fenomenologii w, można by rzec, nastawieniu feministycznym, np. w analizach ciała, praktyk cielesnych i wyznaczanych przez nie ról społecznych. Autorzy czerpiący inspiracje z tradycji psychoanalitycznej (np. G. Deleuze) byli na ogół krytyczni wobec fenomenologii, jako swoistej wersji tradycyjnej „filozofii świado- mości”. Również niektórzy fenomenologowie (np. E. Lévinas) traktowali psychoanalizę jako dziedzinę całkowicie obcą ich dążeniom (choć np. M. Merleau-Ponty był bodaj pierwszym fenomenologiem, który poświęcił jej sporo uwagi). Dziś cała sprawa wy- daje się znacznie bardziej skomplikowana. Z  jednej strony dostrzega się filozoficzny 27 Np. H. Dreyfus, What Computers Can’t Do, MIT Press, Cambridge (MA) 1972. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SŁOWO WSTĘPNE 21 potencjał psychoanalizy, szczególnie w jej wersji Lacanowskiej, przyczyniającej się do dekonstrukcji klasycznej aparatury pojęciowej, w tym tej stosowanej przez fenomeno- logię – a  tym samym przyczyniającej się do ustępowania przez fenomenologię pola poststrukturalizmowi. Z drugiej, wskazuje się na wartość wyników refleksji psychoanali- tycznej dla fenomenologicznych badań nad podmiotowością, seksualnością, językiem. Nieraz filozofowie wcześniej inspirujący się fenomenologią przechodzą na pozycje poststrukturalistyczne (J. Derrida). Jednym słowem, dyskusja na styku fenomenologii z psychoanalizą to dyskusja dotycząca samoidentyfikacji fenomenologii. Stąd jej uni- wersalne znaczenie – i stąd jej miejsce w naszym przeglądzie. Żywimy nadzieję, że zamieszczone w niniejszej antologii prezentacje i wybór tek- stów z owych kilku obszarów tematycznych – choć zapewne cierpiące na niekomplet- ność – przybliżą polskiemu Czytelnikowi, zarówno zaawansowanemu w tej dziedzinie, jak i początkującemu, problematykę współczesnej fenomenologii. Dziękujemy redakto- rom poszczególnych działów – a więc: Monice Murawskiej, Mai Chmurze, Wojciechowi Starzyńskiemu, Marzenie Adamiak i  Andrzejowi Lederowi – za ich wkład pracy, bez którego niniejsza antologia by nie powstała. Osobne podziękowania kierujemy pod ad- resem redaktorek i redaktorów Działu Nauk Historycznych Wydawnictw Uniwersytetu Warszawskiego, dzięki czujności których uniknęliśmy zapewne wielu potknięć. Jacek Migasiński i Marek Pokropski ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== JACEK MIGASIŃSKI FENOMENOLOGIA CIAŁA ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WPROWADZENIE Dlaczego fenomenologia ciała? Czy ciału – doprecyzujmy: ciału ludzkiemu – oprócz odwzorowań w literaturze i sztuce nie wystarcza medycyna, kosmetologia, savoir-vivre, antropologia, socjologia, politologia i rozmaite koncepcje filozoficzne, mniej lub bar- dziej mitologiczne lub powiązane z wynikami nauk szczegółowych? A mówiąc już serio: czy pośród mnogości rozmaitych dyskursów na temat ciała – których erupcja nastąpiła w ostatnich kilkudziesięciu latach – taki właśnie współczesny nurt filozoficzny jak feno- menologia może mieć nie tylko swoją rację bytu, lecz nawet jakieś wyróżnione miejsce (a jeśli tak, to z jakich powodów)? Niniejsze wprowadzenie będzie próbą odpowiedzi na to pytanie. Od razu na wstępie zaznaczmy, że będziemy tu abstrahować od rozwoju ściśle przyrodniczej wiedzy o  ciele, traktując ją jako autonomiczną dziedzinę nauki – nas będą tu interesować rozmaite dyskursy symboliczne na temat ciała (zawsze jednak jakoś powiązane z rozwojem owej wiedzy przyrodniczej), pełniące istotne funkcje kulturowe i występujące w dziejach (tu kolejne oczywiste zawężenie: w dziejach kultury Zachodu) pod postacią mitów, teorii religijnych, filozoficznych czy, w  ostatnich czasach, teorii proponowanych przez tzw. nauki humanistyczne i społeczne. Nie aspirując oczywiście do przedstawienia choćby zarysu całościowej historii tych dyskursów na temat ciała, ograniczymy się do wskazania kilku jej kluczowych momentów. Temat ciała obecny był w  naszej kulturze od zawsze, najpierw w  postaci mitów politeistycznych, teogonicznych, antropogenicznych. Dla czasów historycznych decy- dujące znaczenie w tych kwestiach miały – jak wiadomo – dwie tradycje: judaistyczna, z której wyrosło chrześcijaństwo, i grecka. Na gruncie obu tych tradycji nieco inaczej waloryzowano ciało, co miało swe odwzorowanie również w  terminologii. Znacze- nia przypisywane ciału w kręgu tej pierwszej tradycji ostateczny swój wyraz znalazły w Ewangelii, w greckim słowie sarks („mięso”, „ciało żyjące”), ale źródłem tych znaczeń jest oczywiście tekst Biblii, Starego Testamentu. Jak wykazują kompetentni badacze, ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 26 WPROWADZENIE antropologia biblijna jest monistyczna, człowiek uważany jest za nierozdzielną jedność psychofizyczną, „człowiek to ciało uduchowione”, a nie „duch ucieleśniony”1. Toposy biblijne dotyczące ciała na ogół pozytywnie waloryzują ciało ludzkie, choć oczywiście też w  związku z  mitem kreacyjnym traktują je jako skończone, przynależne ziemi („z prochu powstałeś…”)2. Rodzina semantyczna związana ze słowem sarks ukazuje ciało ludzkie jako ciało cierpiące, ale jednocześnie – w tym cierpieniu budzącym litość – jako uświęcone. W kręgu tradycji greckiej odpowiednim terminem było słowo soma („ciało fizyczne, bezwładne”), traktowane od razu w perspektywie dychotomicznej jako przeciwstawne duszy, duchowi (psyche, pneuma). Dualizm ten prowadził na ogół do teoretycznej deprecjacji ciała, co znalazło wyraz w orfickich mitach opisujących ciało jako więzienie i czasowe miejsce oczyszczenia duszy, w Platońskiej wizji ciała jako gro- bu, jaskini dla duszy (w Fedonie, bo w Timajosie i w Filebie mamy obraz bardziej zniu- ansowany), ale też w Platońskiej pedagogice ciała (w Prawach), zalecającej odpowiednie dyscyplinowanie ciała (atletyka) w celu właściwego ukształtowania duszy. Jest też jed- nak w tradycji greckiej tendencja nieco odmienna, reprezentowana przez Arystotelesa (O duszy, Części zwierząt), gdzie przeważa perspektywa kosmologiczna i biologiczna, na gruncie której człowiek okazuje się najdoskonalszym odwzorowaniem porządku natury, przewyższającym pod tym względem ciała zwierząt, a myślenie nie może zachodzić bez ciała, skoro dusza jest „formą” ciała (jednak to człowiek, a nie ciało stoi tu w centrum zainteresowania). Wreszcie jest też w tej tradycji próba przekroczenia owego dualizmu, reprezentowana przez różne nurty materialistyczne, jak np. epikureizm, dla którego wszystko, co istnieje, jest cielesne. Wywodzące się z judaizmu chrześcijaństwo przej- muje w kwestii ciała bagaż obu tych tradycji – nakładając nań jeszcze konstytutywne dla swego dojrzałego kształtu polemiki ze skrajnie dualistycznymi koncepcjami manichej- skimi czy gnostyckimi – i w rezultacie ofiarowuje średniowieczu, w którym jest religią i ideologią dominującą, dwuznaczny aksjologicznie wizerunek ciała ludzkiego: ciało po wypędzeniu z Raju to ciało zepsute, haniebne, wrogie, bo w swych dążeniach przeciw- stawiające się Bogu, szpetne, ulegające po śmierci rozkładowi (stąd rozpowszechnienie drastycznych form ascezy i pokuty), a z drugiej strony, ciało jako produkt boskiej kre- acji jest w swej urodzie przejawem piękna duszy, a jako ciało przybrane przez bóstwo (Chrystus) i zmartwychwstałe jest w swym cierpieniu i litości, wynikającej z umiłowania 1 Por. M. Filipiak, Biblia o  człowieku. Zarys antropologii biblijnej Starego Testamentu, Lu- blin 1979; cyt. za: F.M. Rosiński, Antropologia biblijna ciała i cielesności, [w:] Ciało cielesne, red. K. Konarska, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. 61–82. 2 Por. F.M. Rosiński, Antropologia biblijna ciała i cielesności, dz. cyt. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WPROWADZENIE 27 człowieka, ciałem uświęconym lub też jako „wzniosłe” ciało Marii, doznające wniebo- wstąpienia, osiąga doskonały status ciała mistycznego, ciała „chwalebnego”3. Czasy nowożytne w zmienionym przez rozpowszechniający się paradygmat mate- matyczno-przyrodniczy kontekście ideowym kontynuują na ogół ową dualistyczną wizję ciała, tyle że pozbawioną już silnego nacechowania aksjologicznego. Przy czym dualizm ten ma nadto dwojaki charakter: dualizmu metafizycznego, dotyczącego dwóch różnych sposobów czy sfer istnienia (bytu) i dualizmu – nazwijmy go: ontycznego – dotyczącego problematycznej jedności (jednorodności) ciała ludzkiego z jego środowiskiem przyrod- niczym bądź jego względnej, ale dającej się uchwycić autonomii wobec tego środowiska i innych, pozaludzkich ciał. Jednym z głównych problemów staje się zatem już nie to, jak wartościować ciało ludzkie na skali rozpiętej między marnością a  doskonałością, lecz to, jak adekwatnie opisać różnice w sposobie istnienia między substancją cielesną, rozciągłą a substancją duchową, myślącą, a w szczególności to, jak opisać interakcje nie- wątpliwie zachodzące między nimi. A znowu innym głównym problemem, powstałym jako próba ominięcia tego pierwszego, właściwie nierozwiązywalnego, stają się próby uchwycenia specyfiki funkcjonowania ciała ludzkiego, różniącej je od pozaludzkiego środowiska przyrodniczego. Nowożytność obfituje w mniej lub bardziej rozbudowane propozycje odpowiedzi na te pytania. Przypomnijmy, przykładowo, że w tym pierwszym kręgu problemowym ciało ludzkie bywało traktowane jako mechanizm, maszyna wchodząca w  interakcje z myśleniem (życiem psychicznym) dzięki trwałej lub incydentalnej interwencji Boga (kartezjanizm), bądź też jako odwzorowanie przedustawnej harmonii wszechświata, sprawionej doskonałym aktem stwórczym, jako „maszyna boska” przewyższająca swą sprawnością wszelkie sztuczne maszyny (Leibniz). Bywały też na tej metafizycznej płasz- czyźnie próby pozbycia się dualistycznego balastu, polegające na traktowaniu ciała jako składanki elementów materialnego wszechświata, będącego jedyną istniejącą rzeczywi- stością – ciało jako zbiór atomów w ruchu (Holbach). Natomiast w tym drugim obszarze problemowym, próbując wyodrębnić ciało ludzkie z tła otaczającej przyrody, zaczęto zwracać uwagę na jego specyficzne, sensualne funkcje. Eksponowano te właściwości ciała ludzkiego, które wymykały się paradygmatowi geometryczno-mechanistycznemu, podług którego opisywano na ogół przyrodę; przykłady takich ujęć spotykamy od Rene- sansu po czasy współczesne. Na gruncie stanowiska metafizycznego, które można okre- ślić jako hylozoizm, ciało ludzkie traktowano jako jednostkę obdarzoną we wszystkich swych warstwach czy elementach wrażliwością zmysłową (Telesio) lub jako odpowied- nio wysoki poziom organizacji materii, któremu – jako cecha specyficzna – przysługuje 3 Por. K. Kerényi, Trzeba poczekać aż ludzkość sama się otrzeźwi, cyt. za: S. Cichowicz, Dwa źródła idealności. Epoka ciała, „Teksty” 1977, nr 2, s. 221–222 oraz M. Adamczyk, „Popiołem będzie c
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Główne problemy współczesnej fenomenologii
Autor: ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: