Darmowy fragment publikacji:
FENOMENOLOGIA_OK_DRUK_POP:Layout 3 3/13/17 11:50 AM Page 1
Antologia tekstów po raz pierwszy tłumaczonych
na język polski, składających się na obraz współczesnej
fenomenologii – prezentujących zjawiska w niej zacho-
dzące i ukazujących jednocześnie żywe dyskusje, jakie
fenomenologia prowadzi z innymi dyscyplinami nauki.
Redaktorzy tomu starali się przedstawić specyficzne
oblicze współczesnej fenomenologii w skali nieco szerszej
niż tylko dany kraj, krąg kulturowy czy wybrana dziedzina
fenomenologicznego traktowania, dlatego nie uzależniali
wyboru tekstów od kryteriów narodowościowych ani
dziedzinowych, nie ograniczyli się też do twórczych
rozwinięć fenomenologii Husserlowskiej, jak to bywało
najczęściej we wcześniej publikowanych antologiach.
Pragnęli przede wszystkim dotknąć tego, co charakte-
ryzuje aktualną sytuację fenomenologii, zadbali też, aby
wybrani autorzy byli reprezentatywni dla danego obszaru
problemowego.
Teksty zostały pogrupowane w siedmiu działach
tematycznych: Fenomenologia ciała, Fenomenologia i sztuka,
Fenomenologia intersubiektywności, Fenomenologia i teologia,
Fenomenologia i kognitywistyka, Fenomenologia i feminizm,
Fenomenologia i psychoanaliza. Każdy dział otwiera wpro-
wadzenie polskiego redaktora naukowego do danego
obszaru badań.
F
E
N
O
M
E
N
O
L
O
G
I
I
9 7 8 8 3 2 3 5 2 4 3 1 1
www.wuw.pl
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Główne problemy współczesnej
FENOMENOLOGII
ł
G
ó
w
n
e
l
p
r
o
b
e
m
y
w
s
p
ó
c
z
e
s
n
e
ł
j
FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 1
Główne problemy współczesnej
FENOMENOLOGII
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 2
Redakcja naukowa działów:
Marzena Adamiak
Maja Chmura
Andrzej Leder
Jacek Migasiński
Monika Murawska
Marek Pokropski
Wojciech Starzyński
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
FENOMENOLOGIA_strony tytulowe_POPR_2:Layout 1 2/28/17 10:26 AM Page 3
Główne problemy współczesnej
FENOMENOLOGII
redakcja naukowa
Jacek Migasiński, Marek Pokropski
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Redaktor prowadzący
Beata Jankowiak-Konik
Redakcja
Bartosz Działoszyński
Redakcja techniczna
Beata Stelęgowska
Korekta
Izabela Kieszek-Wasilewska, Agnieszka Kraszewska
Konsultacja językowa (greka)
Krzysztof Janowski
Bibliografia
Marta Wilińska
Indeks
Zdzisława Słuchocka-Ziembińska
Projekt okładki i stron tytułowych
Zbigniew Karaszewski
Skład i łamanie
Beata Stelęgowska
ISBN 978-83-235-2431-1 (druk)
ISBN 978-83-235-2447-2 (e-pub)
ISBN 978-83-235-2439-1 (pdf online)
ISBN 978-83-235-2455-7 (mobi)
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017
Publikacja dofinansowana przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w ramach grantu
„Problemy współczesnej fenomenologii” nr 11H 12 0133 81
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
e-mail: wuw@uw.edu.pl
księgarnia internetowa: www.wuw.pl
Wydanie 1, Warszawa 2017
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SPIS TREŚCI
Jacek Migasiński, Marek Pokropski, Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
FENOMENOLOGIA CIAŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Migasiński
Jacek Migasiński, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Didier Franck, Przedmiot fenomenologii, tłum. Jacek Migasiński . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marc Richir, Ciało. Esej o wewnętrzności (fragmenty), tłum. Michał Kozłowski . . . . . .
Renaud Barbaras, Trzy znaczenia pojęcia „żywe ciało”, tłum. Jacek Migasiński . . . . . .
Natalie Depraz, Transcendentalna empiryczność fenomenologii, tłum. Anastazja Dwulit
23
25
44
60
80
97
FENOMENOLOGIA I SZTUKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Monika Murawska
Monika Murawska, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Henri Maldiney, O przekraczaniu pasywności, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . .
Alain Bonfand, Historia sztuki i fenomenologia, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . .
Jean-François Lyotard, Kontrolowanie sztuki. Epoché komunikacji, tłum. Monika
Murawska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jean-François Lyotard, O dwóch rodzajach abstrakcji, tłum. Monika Murawska . . . . .
Jean-François Lyotard, Fakt malarski dzisiaj, tłum. Monika Murawska . . . . . . . . . . . . .
133
150
201
238
247
250
FENOMENOLOGIA INTERSUBIEKTYWNOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Maja Chmura
Maja Chmura, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
261
273
Pierre Bourdieu, Nowe rozważania o męskiej dominacji, tłum. Maja Chmura . . . . . .
286
Pierre Bourdieu, Obiektywizacja uczestnicząca, tłum. Julian Bakuła . . . . . . . . . . . . . .
Marc Richir, Niedyskretny trzeci. Szkic fenomenologii genetycznej, tłum. Maja Chmura 304
Michael Staudigl, Zarys femonenologii przemocy, tłum. Maja Chmura . . . . . . . . . . . .
312
FENOMENOLOGIA I TEOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Wojciech Starzyński
Wojciech Starzyński, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
335
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
SPIS TREŚCI
Jean-Luc Marion, Nieredukowalny, tłum. Wojciech Starzyński . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Michel Henry, Chrześcijaństwo – ujęcie fenomenologiczne?, tłum. Anastazja Dwulit .
Jean-Louis Chrétien, Odpowiadający – silniejszy od naszych pytań i naszych przewin,
tłum. Agata Czarnacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacques Derrida, Pamiętnik ślepca, tłum. Barbara Brzezicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
350
361
375
402
FENOMENOLOGIA I KOGNITYWISTYKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Marek Pokropski
Marek Pokropski, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Shaun Gallagher, Fenomenologia i projektowanie eksperymentów. Ku fenomenologicz-
nie oświeconym naukom eksperymentalnym, tłum. Przemysław Nowakowski . . . .
Antoine Lutz, Evan Thompson, Neurofenomenologia: Integrowanie doświadczenia su-
biektywnego i dynamiki neuronalnej w neuronauce świadomości, tłum. Leon Ciecha-
nowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dan Zahavi, Wczucie a mechanizm lustrzany: Husserl i Gallese tłum. Marek Pokropski,
Katarzyna Kuś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Thomas Fuchs, Fenomenologia i psychopatologia, tłum. Andrzej Kapusta . . . . . . . . . .
423
440
458
487
517
FENOMENOLOGIA I FEMINIZM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
Marzena Adamiak
Marzena Adamiak, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Judith Butler, Ideologia seksualna a opis fenomenologiczny. Feministyczna krytyka Feno-
menologii percepcji Merleau-Ponty’ego, tłum. Aleksandra Derra . . . . . . . . . . . . . .
Linda Fisher, Upłciowianie ucieleśnionej pamięci, tłum. Monika Rogowska-Stangret . .
Sonia Kruks, Wykraczając poza dyskurs: feminizm, fenomenologia i „kobiece doświad-
czenie”, tłum. Monika Rogowska-Stangret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Iris Marion Young, Rzucać jak dziewczyna. Fenomenologia kobiecej postawy ciała, mo-
toryczności i przestrzenności, tłum. Monika Rogowska-Stangret . . . . . . . . . . . . . .
551
568
585
606
633
FENOMENOLOGIA I PSYCHOANALIZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655
Andrzej Leder
Andrzej Leder, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacques Derrida, Doręczyciel prawdy, tłum. Andrzej Wajs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bernhard Waldenfels, Psychoanalityczne rozsadzenie doświadczenia, tłum. Janusz
657
670
Sidorek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
751
Husserliana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biogramy autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
Oddawana do rąk Czytelnika antologia to kolejne publikowane w Polsce, zwarte wy-
dawnictwo zbiorowe poświęcone fenomenologii. Wydawnictwa te to albo antologie
klasycznych tekstów fenomenologii, albo zbiory tekstów komentujących klasyków lub
wybrany problem fenomenologiczny, albo wreszcie wersje mieszane obu tych typów,
czasami jeszcze delimitowane wedle kryteriów dziedzinowych lub narodowościowych.
Nie licząc autorskich prac monograficznych poświęconych prominentnym postaciom
bądź problemom fenomenologii ani oczywiście mnóstwa artykułów z tego obszaru
opublikowanych w ostatnich kilkudziesięciu latach, właśnie liczba dedykowanych temu
nurtowi filozoficznemu zwartych wydawnictw zbiorowych wydaje się być adekwatnym
świadectwem zainteresowania nim polskiego środowiska naukowego. Znaczenie tej
korelacji okazuje się być nadto szczególnie aktualne, jako że zainteresowanie mierzone
tą liczbą narasta zwłaszcza w ostatnich latach1. Czytelnik ciekaw charakteru polskiej
recepcji szczególnie fenomenologii Husserla może oprócz wskazanych wydawnictw
1 Nie aspirując do kompletności wyliczenia, przypomnijmy tu listę zwartych prac zbiorowych
i numerów specjalnych czasopism, poświęconych fenomenologii, ułożoną w porządku chronologicz-
nym:
– Fenomenologia Romana Ingardena, wydanie specjalne „Studiów Filozoficznych”, Wyd. IFiS
PAN, Warszawa 1972;
– Od Husserla do Lévinasa. Wybór tekstów z ontologii fenomenologicznej, red. W. Stróżewski,
Wyd. UJ, Kraków 1987;
– Fenomenologia i socjologia, zbiór tekstów, red. Z. Krasnodębski, PWN, Warszawa 1989;
– Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zbiór tekstów, red. Z. Krasnodębski
i K. Nellen, słowo wstępne K. Michalski, PIW, Warszawa 1993;
– Współczesna fenomenologia niemiecka. Studia z filozofii niemieckiej, t. 3, red. St. Czerniak
i J. Rolewski, Wyd. UMK, Toruń 1999;
– Lévinas i inni, red. T. Gadacz i J. Migasiński, Wydział Filozofii i Socjologii UW, Warszawa 2002;
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
SŁOWO WSTĘPNE
skonsultować również opracowania wprost na tym temacie skupione2. Mając na uwadze
sporą już zatem ilość polskich prac zbiorowych poświęconych fenomenologii w ostat-
nim okresie, wypadałoby wskazać wyraźny cel przyświecający publikacji kolejnej takiej
książki, jakoś ją uprawomocnić.
Z najogólniejszego punktu widzenia można stwierdzić, że duża ilość publikacji do-
tyczących danego nurtu teoretycznego w jakimś okresie świadczy o jego żywotności,
i że już samo to zjawisko jest wystarczającą racją do publikowania dalszych tekstów,
poszerzających jego bazę źródłową bądź pogłębiających interpretacje wysuwanych
na jego gruncie problemów. Jednak animatorzy niniejszej antologii stawiają sobie za
cel zadanie bardziej doprecyzowane. Chodzi nam otóż – zgodnie z tytułem: Główne
– Fenomenologia francuska. Rozpoznania/interpretacje/rozwinięcia, red. J. Migasiński i I. Lorenc,
Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2006;
– Emmanuel Lévinas: Filozofia, Teologia, Polityka, red. A. Lipszyc, Instytut Adama Mickiewicza,
Warszawa 2006;
– Transcendencja i odpowiedzialność. W stulecie urodzin Emmanuela Lévinasa, „Filozofia chrze-
ścijańska”, tom 3, red. M. Jędraszewski, Wydział Teologiczny UAM, Poznań 2006;
– Wokół fenomenologii francuskiej. Możliwości/pokrewieństwa/konfrontacje, red. I. Lorenc
i J. Migasiński, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2007;
– Fenomenologia i transgresje, red. E. Nawrocka, A. Borowicz, M. Żmudzka, W. Płotka, Funda-
cja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009;
– „Przegląd Filozoficzny. Nowa seria”, nr 4 (72), numer specjalny Husserl, red. R. Piłat, Warsza-
wa 2009;
– Między przedmiotowością a podmiotowością: intencjonalność w fenomenologii francuskiej,
red. A. Gielarowski i R. Grzywacz, Akademia Ignatianum, Wyd. WAM, Kraków 2011;
– Fenomen i przedstawienie. Francuska estetyka fenomenologiczna. Założenia/zastosowania/
konteksty, red. I. Lorenc, M. Salwa i P. Schollenberger, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2012;
– „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 3 (34), numer specjalny Michel Henry, red. M. Muraw-
ska, Warszawa 2012;
– Fenomenologia polska a chrześcijaństwo, red. J. Gomułka, K. Tarnowski, A. Workowski, Uni-
wersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wyd. Naukowe, Kraków 2014;
– Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/zastosowania/problemy, t. 1 i 2, red. W. Płot-
ka, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2014;
– od roku 2003 ukazuje się w Poznaniu rocznik Polskiego Towarzystwa Fenomenologicznego,
pod red. A. Przyłębskiego, „Fenomenologia”.
2 Por. Cz. Głombik, Husserl i Polacy. Pierwsze spotkania, wczesne reakcje, Wyd. Gnome, Kato-
wice 1999; I. Bednarz, Z publikacji polskich o Husserlu, „Przegląd Filozoficzny. Nowa seria” 2009, nr
4 (72), s. 55–83; D. Bęben, Recepcja fenomenologii Edmunda Husserla w Polsce. Próba periodyzacji,
„Fenomenologia” 2012, nr 10, s. 107–122; Polska fenomenologia przedwojenna, red. D. Bęben, M.
Ples-Bęben, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
9
problemy współczesnej fenomenologii – o położenie akcentu na słowie „współczesnej”.
Chcielibyśmy przez dobór autorów i ich tekstów choćby fragmentarycznie ukazać spe-
cyficzne oblicze współczesnej fenomenologii w skali nieco szerszej niż skala danego
kraju, kręgu kulturowego czy wybrana dziedzina fenomenologicznego traktowania.
Nie ograniczamy zatem naszego doboru ze względu na kryteria narodowościowe lub
dziedzinowe, ani też nie ograniczamy się przede wszystkim do twórczych rozwinięć fe-
nomenologii Husserlowskiej – jak to bywało najczęściej we wcześniej opublikowanych
antologiach. Pragniemy przede wszystkim dotknąć tego, co charakteryzuje aktualną
sytuację fenomenologii.
Mówiąc o aktualności, ma się oczywiście w pamięci dotychczasową ewolucję,
ewentualnie nawet jakąś periodyzację danego nurtu. W odniesieniu do fenomenolo-
gii napisano o tym w przywołanych wyżej publikacjach już tyle, że nie będziemy tu
tego powtarzać. Dla uchwycenia jednak specyfiki jej współczesnego momentu wydaje
się nieodzowne wypunktowanie pewnych kwestii. Przede wszystkim pod nazwą feno-
menologia rozumiemy tu zarówno pewien przedmiotowo określony obszar rozważań
filozoficznych, zainaugurowanych przez Husserla a kontynuowanych i rozwijanych
przez kilka pokoleń jego następców, jak i pewną, również zainicjowaną przez Husserla
a rozwijaną przez następców, metodę dającą się stosować do różnych dziedzin przed-
miotowych. Ta dwoistość ujęcia, występująca w postawach badawczych samych feno-
menologów, jest jedną z przyczyn trudności odnalezienia przez fenomenologię trwałej
samoidentyfikacji. Inna przyczyna tego stanu rzeczy tkwiła już u zarania, w procesie
genezy problematyki fenomenologicznej w myśleniu samego Husserla. Otóż proble-
matyka ta pochodziła w jego przypadku – jak wiadomo – z dwóch źródeł: matematyki
i psychologii, które później znajdowały odzwierciedlenie z grubsza w dwóch nastawie-
niach fenomenologii, biorących górę w różnych okresach jej ewolucji: w nastawieniu
epistemologicznym oraz etyczno-kulturowym. Nałożyły się na to również dwie tenden-
cje narzucone całej późniejszej fenomenologii przez niezwykłą osobowość Husserla,
czerpiącego z tradycji krytycznego transcendentalizmu kantowskiego i aspirującego do
naukowej ścisłości – fundamentalistyczne dążenie do apodyktycznej pewności oraz
domagające się ciągłej rewizji dążenie do adekwatności ujęcia; tendencje w istocie na-
wzajem nieustannie się znoszące. Owe kłopoty z samoidentyfikacją nie przyczyniły się
jednak do uwiądu fenomenologii, lecz przeciwnie – naszym zdaniem stały się jej siłą
i zarzewiem przynoszącym płodne rezultaty teoretyczne.
Spuszczając zasłonę milczenia na opinie, częste w pierwszym okresie rozwoju fe-
nomenologii, ale słyszalne również dzisiaj, wynikające z dogmatycznego zamknięcia się
ich autorów w paradygmatach własnej tradycji myślowej, a oskarżające fenomenolo-
gię o mętniactwo, metaforyczność, czczy werbalizm, ogólnie o zaprzeczanie zasadom
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
SŁOWO WSTĘPNE
zdrowej logiki3, chcemy polemizować ze stanowiskiem spotykanym nawet wśród pro-
minentnych znawców fenomenologii, a głoszącym wchłonięcie specyficznych metod
fenomenologii przez „totalną” metodę współczesnej filozofii, przy zachowaniu rejestru
pomysłów i ujęć wybitnych fenomenologów jako swoistego depozytu historycznego.
Oto na przykład Stanisław Judycki, wnikliwy interpretator problemów i metod feno-
menologii, przeciwstawiając się „pędowi do etykietyzacji” różnych stylów filozofowa-
nia, twierdzi, że termin „fenomenologia” stracił dzisiaj specyficzne znaczenie i stosuje
się po prostu do pozbawionego przesądów patrzenia i opisu, że stał się terminem tak
ogólnikowym, iż nie zapowiada niczego filozoficznie przełomowego, że pojęcie „feno-
menologia” nie nadaje się do specyfikującego wyodrębnienia różnego od innych, nurtu
filozoficznego, a tym bardziej specjalnej metody myślenia filozoficznego, a więc, że
„los historycznej fenomenologii został już dawno przesądzony” i należy „pożegnać się
z «fenomenologią», tak jak żegnano się z Afryką, to znaczy z sentymentem…”. Judycki
na bazie tego swojego paradoksalnie auto-dekonstrukcyjnego stanowiska zarzuca nad-
to fenomenologii, że „nie rozwiązała” tradycyjnych problemów filozoficznych i „pytań
ostatecznych” – czyli nie przeprowadziła konkluzywnej argumentacji na temat uniwer-
saliów, wolności i determinizmu, istnienia Boga, przeznaczenia człowieka oraz proble-
mów stawianych przez filozofię nauki – a także sugeruje, że skoro fenomenologia nie
jest jakąś określoną filozofią, to może „stanowić wyłącznie jej fazę wstępną”4. Wbrew
tej anihilującej opinii sądzimy, że fenomenologia dysponuje swoistym obszarem pro-
blemowym i swoistą metodą, co pozwala traktować ją jako nurt filozoficznie odrębny
od innych nurtów, a nawet w tzw. kontynentalnej odmianie filozofii w XX stuleciu nurt
dominujący, który w swoich ponad stuletnich dziejach odnotowywał wprawdzie wzloty
i upadki, ale który dzisiaj, właśnie poprzez ewolucyjne przekształcenia, demonstruje
swój specyficzny charakter i żywotność.
Opinia o współczesnym ożywieniu fenomenologii podzielana jest przez jej kompe-
tentnych komentatorów i badaczy. Opisując kolejne etapy jej rozwoju wskazują często,
że po pewnym kryzysie, jakiemu fenomenologia uległa w latach sześćdziesiątych po-
przedniego wieku na skutek inwazji na filozofię „nauk humanistycznych” dyskredytują-
cych panującą dotąd filozofię podmiotu (czyli lingwistyki, socjologii, semiologii, struk-
turalizmu itp.), lata osiemdziesiąte odnotowały powrót fenomenologii na filozoficzne
proscenium, powrót związany z pewnym poszerzeniem i radykalizacją tematyki feno-
3 Por. np. B. Wolniewicz, O sytuacji we współczesnej filozofii, [w:] tenże, Filozofia i wartości II,
Wyd. WFiS UW, Warszawa 1998 lub tenże, Nadchodzi czas filozofii, [w:] tenże, Filozofia i wartości
III, Wyd. WFiS UW, Warszawa 2003.
4 Por. S. Judycki, Filozofia i fenomenologia, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/
zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 1, szczególnie s. 78–83 i 122–126.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
11
menologicznej. Fenomenologia zwróciła się wówczas ku teorii kultury, ku problematyce
twórczości artystycznej, ku kwestiom politycznym, ekologicznym, feministycznym, ku
„konkretnym pytaniom czasu”, ale też zaczęła radykalnie drążyć prawomocność swych
własnych zasad metodologicznych5. Można utrzymywać, jak się wydaje, że to ten wła-
śnie okres zapoczątkował ewolucję, która doprowadziła do względnego wyklarowania
się aktualnej postaci fenomenologii. Ponieważ w okresach poprzedzających zarówno
kryzys fenomenologii w latach sześćdziesiątych, jak i jej odrodzenie w latach osiemdzie-
siątych, jej tętno biło najżywiej – jak to konstatuje wielu komentatorów – we Francji,
więc nie od rzeczy będzie przypomnieć, z jakimi zasadniczymi propozycjami wystąpiła
tam owa odradzająca się fenomenologia.
Bez wdawania się w szczegóły można wyeksponować kilka charakterystycznych
rysów francuskiej fenomenologii tego okresu. Po pierwsze, dały o sobie znać efekty
panującego we wpływowych kręgach filozoficznych od połowy lat pięćdziesiątych
„heideggeryzmu” (zasilanego m.in. działalnością wydawniczą i organizacyjną Jeana
Beaufreta). Do efektów tych należy zaliczyć: a) antytranscendentalistyczne nastawienie
tej fenomenologii, nakazującej traktować jako środowisko odsłaniania się sensu bycia
nie świadomość, lecz zredukowany fenomenologicznie świat, b) próby „poprawienia”
Heideggerowskiej analityki Dasein, skutkujące pogłębieniem analiz cielesności (zain-
augurowanych wcześniej przez Merleau-Ponty’ego), prowadzącym do restaurowania
nowej „filozofii podmiotu” (już nie suwerennego, lecz usytuowanego, słabego, „zranio-
nego”) i zwróceniem się ku problematyce etycznej oraz c) wypływające z problematyki
„dziejowości bycia” zainteresowanie historycznością konstytuowania się sensu różnych
dziedzin przedmiotowych (fenomenologia genezy), a w rezultacie zwrot ku historii filo-
zofii jako środowisku genezy pojęć, będących instrumentarium również współczesnej
fenomenologii6. Po drugie, penetrowanie wytypowanej wyżej problematyki doprowa-
5 Por. H.R. Sepp, Rozwój, stan i perspektywy międzynarodowego ruchu fenomenologicznego,
„Fenomenologia” 2005, nr 3, s. 175 –186. Autor konstatuje również lawinowy od lat osiemdziesią-
tych i dziewięćdziesiątych rozrost w skali światowej rozmaitych towarzystw fenomenologicznych
oraz utworzenie w 2002 roku światowego związku organizacji fenomenologicznych – OPO. Na-
tomiast W. Płotka stwierdza „odrodzenie się fenomenologii na początku XXI wieku”, podkreślając,
że „charakteryzuje ją pluralizm i otwartość na szereg problemów i dziedzin”; por. W. Płotka, Słowo
wstępne, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii. Interpretacje/zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 1,
s. 12–13.
6 Godnym odnotowania jest fakt, że bardzo cenne studia z zakresu historii filozofii wyszły
spod piór skądinąd czołowych fenomenologów. Por. M. Henry, Philosophie et phénomenologie du
corps. Essai sur l’ontologie biranienne, PUF, Paris 1965; tenże, Généalogie de la psychanalyse. Le
Commencement perdu, PUF, Paris 1985; J.-L. Marion, Sur l’ontologie grise de Descartes, J. Vrin, Paris
1975; tenże, Sur la théologie blanche de Descartes, PUF, Paris 1981; tenże, Sur le prisme métaphy-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
SŁOWO WSTĘPNE
dziło, poniekąd paradoksalnie, do swoistego „powrotu do Husserla”. Jednym z efektów
tego powrotu było wyeksponowanie pokrewieństwa „spojrzenia fenomenologicznego”
z oglądem estetycznym, na co wskazywał sam Husserl. Dało to asumpt do wzmoże-
nia fenomenologicznych analiz przeżycia estetycznego i statusu ontologicznego dzieła
sztuki (zapoczątkowanych już wcześniej przez Merleau-Ponty’ego, Dufrenne’a i Mal-
diney’a), które określa się czasem mianem „zwrotu estetycznego” w fenomenologii
francuskiej7. Po trzecie, zespolonym efektem owego „powrotu”, który zaowocował
pogłębionymi badaniami podstawowych elementów Husserlowskiej metody (przede
wszystkim „redukcji”) oraz dyskusji wokół Heideggerowskiego hasła „końca metafizyki”,
była nasilająca się tendencja do poszukiwania coraz bardziej fundamentalnego pozio-
mu doświadczenia, uprawomocniającego ontologiczny status sfery fenomenologicznej.
Doprowadziło to do swoistej predylekcji fenomenologii francuskiej do „fenomenów gra-
nicznych”, „ekstremalnych”, do prezentowania „ekscesywnego radykalizmu” transgresji
– co z jednej strony wiązało się z podważaniem fundamentów samej fenomenologii
(wykraczanie poza zasadę: „tyle bytu, ile jawienia się”), a z drugiej, ze zgłaszaniem aspi-
racji takiej ekstremalnej fenomenologii do bycia „filozofią pierwszą”. Egzemplarycznymi
postaciami tej fenomenologii są E. Lévinas (źródło sensu: nie-obecna Transcendencja),
M. Henry (immanencja nieprzedstawialnego Życia) i J.-L. Marion („donacja” poza kate-
goriami przedstawienia i przedmiotu) – do których D. Janicaud w swoim słynnym pam-
flecie z 1991 roku Le tournant théologique de la phénoménologie française zastosował
określenie „zwrot teologiczny”. Janicaud zarzucał im przeładowanie analiz fenomeno-
logicznych treściami metafizycznymi i religijnymi, a tym samym złamanie kardynalnej
dla fenomenologii zasady neutralności metodologicznej (bezzałożeniowość, stosowanie
epoché), ale z innej perspektywy można twierdzić, że właśnie wyostrzanie procedur
redukcji – prowadzące do odsłaniania pozazjawiskowych fundamentów doświadczenia,
a tym samym do postawienia na ostrzu noża kwestii możliwości lub niemożliwości feno-
menologii (co jest istotą jawienia się jako takiego?) – nie było jakimś zwykłym „wyjściem”
poza fenomenologię, lecz w swej aporetyczności niezwykle oryginalną teoretycznie
sique de Descartes, PUF, Paris 1986; tenże, Questions cartésiennes, PUF, Paris 1991; tenże, Ques-
tionnes cartésiennes II. Sur l’ego et sur Dieu, PUF, Paris 1996; R. Brague, La phenomenologie comme
voie d’accès au monde grec: Note sur la critique de la Vorhandenheit comme modèle ontologique
dans la lecture heideggérienne d’Aristote, [w:] Phénoménologie et métaphysique, red. J.-L. Marion,
PUF, Paris 1984, s. 247–273; R. Brague, Aristote et la question du monde: Essai sur la contexte
cosmologique et anthropologique de l’ontologie, PUF, Paris 1988; J.-F. Courtine, Suarez et le système
de la métaphysique, PUF, Paris 1990.
7 Por. I. Lorenc, M. Salwa, P. Schollenberger, Wstęp, [w:] Fenomen i przedstawienie. Francuska
estetyka fenomenologiczna, dz. cyt., s. 7–24.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
13
realizacją nieustępliwego parcia fenomenologii ku „źródłowości”8. W kontrze do tej
„fenomenologii ekscesywnej” Janicaud w innym swoim manifeście promował program
„fenomenologii minimalistycznej”, rozumiejąc przez to wymóg trzymania się w analizie
fenomenologicznej danych naocznych, zmysłowych, ale jednocześnie zgodę na plu-
ralizm ujęć metodologicznych, akceptację „fenomenologii rozproszonej”, zmierzającej
w wielu kierunkach9. Jak widać, tego rodzaju dyskusja wyznaczała skrajne bieguny moż-
liwych badań fenomenologicznych.
Przypomnienie tych kilku rysów charakteryzujących fenomenologię francuską odra-
dzającą się po kryzysie lat sześćdziesiątych wydaje się pożyteczne, bowiem to zrodzone
z tamtych inspiracji kierunki teoretycznych poszukiwań wyznaczają całe dzisiejsze spek-
trum fenomenologicznych eksploracji w skali międzynarodowej. Na spektrum to składa-
ją się: krytyczne analizy podstawowych pojęć i narzędzi fenomenologicznych, prowa-
dzące do ponawiania pytań o samoidentyfikację fenomenologii10; intensyfikacja badań
fenomenologicznych w takich dziedzinach przedmiotowych jak cielesność, seksualność,
intersubiektywność, etyczność11, życie psychiczne człowieka czy sztuka; nawiązywanie
przez fenomenologię współpracy z innymi dziedzinami badań teoretycznych, przy za-
chowaniu własnej metodologii. Badania nad tymi zagadnieniami prowadzone są rów-
nież na gruncie współczesnej fenomenologii niemieckiej. Tematy takie jak ciało, patos,
8 Por. J. Benoist, L’idée de phénoménologie, Ed. Beauchesne, Paris 2001, s. 2–24 oraz
F.-D. Sebbah, Une reduction excessive: où en est la phénoménologie française?, [w:] „Phénoménolo-
gie française et phénoménologie allemande/Deutsche und Französiche Phänomenologie”, Cahiers
de Philosophie de Paris XII – Val de Marne, nr 4, Ed. Harmattan, Paris 2000, s. 156–166.
9 Por. D. Janicaud, La phénoménologie eclatée, Ed. De l’Eclat, Paris 1998, s. 94–119.
F.-D. Sebbah w przywołanym wyżej artykule postuluje przyjęcie taktyki „złotego środka” pomiędzy
tymi dwiema wizjami fenomenologii i uprawianie fenomenologii „migotliwej” (clignotante), czyli
oscylującej, niestabilnej. Por. Une reduction excessive, dz. cyt., s. 167–168.
10 Za przykład może tu służyć ukazywanie kłopotów teoretycznych związanych z postulatem
bezzałożeniowości albo ukazywanie nieoczywistości takiego fundamentu metody fenomenologicz-
nej jak oczywistość. Por. J. Dębowski, Zasada bezzałożeniowości, [w:] Wprowadzenie do fenomeno-
logii. Interpretacje/zastosowania/problemy, dz. cyt., t. 2, s. 7–36 oraz G. Heffernan, Fenomenologia
oczywistości, [w:] tamże, s. 58–135.
11 Przykłady aktualnego odczytywania kulturowej misji fenomenologii jako misji etycznej,
„mądrościowej”, praktycznej, torującej drogę do „dobrego życia” realnych ludzkich osób, oraz
ujmowania sensu projektu Husserla jako „paralelizmu logiki i etyki”, z którego stopniowo (wraz
z dostępnością jego pism etycznych) wyłania się „etyka miłości i odpowiedzialności”, można znaleźć
[w:] A. Półtawski, Fenomenologia a zrozumienie kim jesteśmy, [w:] Wprowadzenie do fenomenolo-
gii…, dz. cyt., t. 1, s. 33–49 oraz W. Płotka, Fenomenologia Husserlowska a etyka. Źródła, rozwój
i kontynuacje, [w:] tamże, t. 2, s. 222–257.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
SŁOWO WSTĘPNE
czy interkulturowość są kluczowe dla fenomenologii obcego (ksenologii) Bernharda
Waldenfelsa12. W przeciwieństwie do „innego” obcy wykracza poza dialektyczną relację
między tym, co takie samo a tym, co inne i sytuuje się poza tym rozgraniczeniem. Nie
oznacza to bynajmniej całkowitej niepoznawalności obcego ani popadnięcia w swego
rodzaju irracjonalizm. Spotkanie i przenikanie się z obcością jest możliwe, co więcej,
doświadczenie obcości to właśnie obce doświadczenie, którego badaniem zajmuje się
fenomenologia a także, na co zwraca uwagę Waldenfels, psychoanaliza. W kontekście
filozofii niemieckiej warto też wspomnieć postać Hermanna Schmitza i jego próby zbu-
dowania nowej fenomenologii odrębnej od tradycji Husserlowskiej13. Głównym rysem
tego projektu jest krytyka „starej” fenomenologii uprawianej w Husserlowskim paradyg-
macie, porzucenie transcendentalizmu oraz rygoru metodologicznego i skupienie się na
cielesnej faktyczności bycia i tematach antropologicznych.
Jednak signum temporis współczesnej fenomenologii wydaje się wspomniana ten-
dencja do nawiązywania współpracy z innymi dyscyplinami, a w jej ramach zwłaszcza
zbliżenie z pewnymi odłamami filozofii analitycznej. Zjawisko to potwierdzają autorzy
wprowadzeń do kilku z przywołanych wyżej antologii, wskazując na pojawienie się pro-
gramu badawczego pod nazwą „naturalizacji fenomenologii” jako wyniku dostrzeżenia
w fenomenach mentalnych wspólnego obszaru penetracji dla fenomenologii i kognity-
wistyki, konstatując otwarcie fenomenologii współczesnej na kooperację z lingwistyką,
socjologią, antropologią kultury, neostrukturalizmem czy postmodernizmem oraz ak-
centując jej pluralizm, zachęcający epistemologów, kognitywistów, etyków, psychotera-
peutów, artystów i ekologów do sięgania po fenomenologiczne analizy14. Owo zbliżenie
tradycji filozofii analitycznej z fenomenologią miałoby wynikać z pojawienia się w filo-
zofii amerykańskiej już w latach siedemdziesiątych paradygmatu „postanalitycznego”. To
dzięki pracom R. Rorty’ego, popularyzującego Nietzschego i Heideggera, oraz pracom
H. Dreyfusa, próbującego dokonywać syntezy pomiędzy Heideggerem a „późnym” Witt-
gensteinem, a przede wszystkim dzięki pracom J. Fodora w filozofii amerykańskiej na
plan pierwszy wysunęła się philosophy of mind, która dostrzegła wartościową inspirację
12 B. Waldenfels, Podstawowe motywy fenomenologii obcego, tłum. J. Sidorek, Oficyna Nauko-
wa, Warszawa 2009.
13 H. Schmitz, Nowa Fenomenologia. Krótkie wprowadzenie, tłum. A. Przyłębski, Wyd. Aletheia,
Warszawa 2015.
14 Por. J. Migasiński, Fenomenologia francuska jako problem. Topografia „herezji”, [w:] Feno-
menologia francuska. Rozpoznania/interpretacje/rozwinięcia, dz. cyt., s. 25–26; I. Lorenc, M. Salwa,
P. Schollenberger, Wstęp, [w:] Fenomen i przedstawienie..., dz. cyt., s. 8–10; W. Płotka, Słowo wstęp-
ne, [w:] Wprowadzenie do fenomenologii…, dz. cyt., s. 13–14.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
15
np. w Husserlowskiej koncepcji noematu15 jako jednostki semantycznej niekoniecznie
mającej charakter językowy czy w Husserlowskich dwóch rodzajach intencjonalności:
naocznościowej i sygnitywnej. Rozwinięte interpretacje tych zagadnień przedstawili
D. Føllesdal i J. Hintikka16. Z kolei zasługą m.in. M. Dummetta na tamtym gruncie było
wyeksponowanie wspólnych historycznych korzeni fenomenologii i filozofii analitycznej
oraz przypomnienie ciekawej dyskusji, jaka toczyła się między Husserlem i Fregem17.
I choć prawdziwe zjednoczenie tych dwóch rodzajów filozofowania nie jest chyba
możliwe – bo fenomenologowie ostatecznie dystansują się od naiwnego realizmu onto-
logicznego kryjącego się za „trzecioosobowymi” ujęciami analityków, a ci z kolei zarzu-
cają fenomenologom relatywizację i nieweryfikowalność analiz – to jednak zbliżenie to,
dzięki podjęciu zadania logiczno-lingwistycznej krytyki praktyk fenomenologii, powinno
przynieść cenne dla samoidentyfikacji tego nurtu rezultaty18. Owa samoidentyfikacja
fenomenologii pozostanie wprawdzie celem odsuwającym się w nieskończoność – bo
pluralizm perspektyw, otwartość na nowe obszary badań i krytyczny radykalizm w re-
widowaniu własnych podstaw nie pozwalają na osiągnięcie w tej kwestii ostatecznego
stanowiska – ale właśnie te jej cechy zapewniają dzisiejszej fenomenologii żywotność
i teoretyczny potencjał.
Spośród wielu pytań i pasjonujących problemów, jakie pojawiają się w kontek-
ście prezentowanych w antologii tekstów, warto zastanowić się m.in. nad zasadnością
upatrywania we współczesnej fenomenologii kolejnych teoretycznych „zwrotów”, np.
zwrotu teologicznego lub estetycznego. Zwrot estetyczny czy, jak ujmuje to inaczej Mo-
nika Murawska, estetyczny z(a)wrót głowy związany jest z granicznym doświadczeniem
sztuki. W tym sensie fenomenologia porzuciła klasyczne pytania estetyki o piękno czy
status dzieła sztuki i zwróciła się w kierunku radykalnego doświadczenia sztuki – czy
to w procesie twórczym, czy w odbiorze. Z kolei zwrot teologiczny, o którym mówił
Janicaud, według Wojciecha Starzyńskiego obejmuje ten nurt w fenomenologii francu-
skiej, który w centrum fenomenologicznego namysłu stawia pytania o ostateczne źródła
jawienia się i w tym tylko sensie ma charakter teologiczny, że dotyczy tych ostatecznych
15 A. McIntyre, Husserl and the Representational Theory of Mind, „Topoi” 1986, nr 5, s. 101–113.
16 D. Føllesdal, Husserl’s Notion of Noema, „The Journal of Philosophy” 1969, t. 66, nr 20,
s. 680–687 oraz J. Hintikka, Intencje intencjonalności, [w:] tenże, Eseje logiczno-filozoficzne, tłum.
A. Grobler, Warszawa 1992.
17 M. Dummett, Origins of Analytical Philosophy, Harvard University Press 1996.; Por. również:
J.N. Mohanty, Husserl and Frege, Indiana University Press, Bloomington 1982; D. Moran, Analytic
Philosophy and Phenomenology, [w:] The Reach of Reflection. Issues for Phenomenology’s Second
Century, red. S. Crowell, L. Embree, S.J. Julian, Electron Press, Boca Raton (FL) 2001.
18 Por. J. Benoist, L’idée de phénoménologie, dz. cyt., s. 23–42.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
SŁOWO WSTĘPNE
źródeł. Zdaniem przedstawicieli tego nurtu, np. J.-F. Courtine’a, zainteresowanie kwe-
stiami teologicznymi nie jest kolejnym obszarem doświadczenia, badanym na takich
samych prawach co inne regiony, ale prowadzi do głębokiego przekształcenia samej
fenomenologii (jej założeń, metod, pojęć). Nie mamy tu zatem do czynienia z jakimiś
„zwrotami” w sensie skręcania fenomenologii ku nowym obszarom przedmiotowym,
lecz raczej z pogłębianiem rdzennej problematyki fenomenologicznej. Czy nie jest
bowiem tak, że fenomenologia zawsze była projektem otwartym i przygotowanym na
rewizję swoich podstaw w obliczu nowych odkryć? A z drugiej strony, czy swoistość fe-
nomenologii, stanowiąca jednocześnie o jej sile i żywotności, nie polega właśnie na tym,
że nurt ten żywi się i zmienia poprzez spotkania z innością, niezależnie od tego, czy jest
to nowy obszar doświadczenia, odmienny sposób myślenia czy też inna metodologia
badań? W ten sposób na fenomenologię patrzy Natalie Depraz – ma to być swego
rodzaju praktyka opisu i analizy zjawisk, w której spotykamy się i konfrontujemy z tym,
co inne19. Możliwe więc, że mówienie o kolejnych zwrotach w fenomenologii jest na
wyrost i ujmuje jedynie swoiste życie fenomenologii otwartej na inność i nowe obszary
doświadczenia. We współczesnej fenomenologii francuskiej jest to np. doświadczenie
boskości i sztuka. Ale takimi obszarami doświadczenia, które doprowadziły do przemy-
ślenia na nowo podstaw fenomenologii, były również cielesność i intersubiektywność.
Możliwe też, że takim zagadnieniem jest dyskutowana na styku feminizmu i fenomeno-
logii problematyka płci.
Innym wątkiem, który przewija się w kilku prezentowanych w antologii obszarach
tematycznych, jest zagadnienie metody fenomenologicznej. Jest to o tyle ważne, że
rozwijanie jej stanowi niejako o sile i żywotności projektu fenomenologicznego. Jak
wiadomo, u samego Husserla namysł nad metodą był nieustannie podejmowanym wy-
siłkiem, który skutkował kolejnymi modyfikacjami i wersjami redukcji. W fenomenologii
francuskiej, szczególnie tej, którą za F.-D. Sebbahem określamy mianem ekscesywnej
(J.-L. Marion, M. Henry), można zaobserwować właśnie swego rodzaju radykalizowa-
nie redukcji, wyrażane m.in. w zasadzie: „Im więcej redukcji, tym więcej donacji”20.
Celem tego zabiegu metodologicznego jest dotarcie do samej istoty fenomenalności,
do ujawnienia samego jawienia się. Inaczej przepracowują metodę fenomenologowie
próbujący włączyć ją w obręb nauk kognitywnych. W tym wypadku wysiłek skierowany
jest na wyodrębnienie elementów metody przydatnych w kognitywistycznym badaniu
świadomości i przystosowanie ich do metodologii badań empirycznych. Jedną z pro-
19 N. Depraz, Zrozumieć fenomenologię. Konkretna praktyka, tłum. A. Czarnacka, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2010.
20
J.-L. Marion, Będąc danym. Esej z fenomenologii donacji, tłum. W. Starzyński, Wyd. IFiS PAN,
Warszawa 2007, s. 16.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
17
pozycji jest neurofenomenologia, której ambicją jest skorelowanie pierwszoosobowych
opisów doświadczenia dokonywanych w nastawianiu fenomenologicznym z danymi
pochodzącymi z metod neuroobrazowania. Nie jest to jednak jedyny szlak metodolo-
giczny fenomenologizującej kognitywistyki. Badania kognitywistyczne zdają się dostar-
czać również impulsu do rozwijania metody w obrębie samej fenomenologii.
Tematem, który pojawił się kontekście nauk kognitywnych i budzi dość duże kon-
trowersje wśród fenomenologów, jest wspomniana wyżej „naturalizacja fenomenologii”,
czyli próby jej włączenia w korpus nauk przyrodniczych. Taki zabieg wydaje się nie tylko
sprzeczny z podstawowymi założeniami fenomenologii (np. rozdzielenie nastawienia
fenomenologicznego od naturalnego), ale z definicji niemożliwy, gdyż znaturalizowana
fenomenologia zwyczajnie przestałaby być fenomenologią i stałaby się np. neuropsycho-
logią. Mimo to nie brakuje dzisiaj w naukach kognitywnych osób patrzących przychylnie
na ten projekt21. Korzyści, jakie płyną z naturalizowania fenomenologii, to dostarczenie
kognitywnym badaniom nad świadomością metod i ram pojęciowych, dzięki którym
możliwy jest w miarę rygorystyczny opis subiektywnego doświadczenia. Fenomenologia
zyskuje natomiast dostęp do inspirujących wyników badań empirycznych oraz możli-
wość dialogu z innymi dyscyplinami. W środowisku fenomenologicznym przeważają
jednak głosy, że naturalizacja fenomenologii albo jest w ogóle niemożliwa i niepożąda-
na22, albo może być zrealizowana tylko w bardzo ograniczonym zakresie23. Najbardziej
obiecujące wydaje się wykorzystywanie wybranych elementów metody fenomenolo-
gicznej do opisu doświadczeń niezbędnego w badaniach nad świadomością. Proces na-
turalizacji polegałby tutaj na umiejętnej korelacji danych pierwszoosobowych z danymi
trzecioosobowymi, jak ma to miejsce w projekcie neurofenomenologii. Z kolei wybrany
aparat pojęciowy może być pomocny w projektowaniu i prowadzeniu badań ekspery-
mentalnych, co widać na przykładzie fenomenologii fazy wstępnej (front loaded pheno-
menology) S. Gallaghera. Obie propozycje zastosowania fenomenologii w kognitywisty-
ce wpisywałyby się w przywoływaną powyżej wizję „fenomenologii minimalistycznej”
Janicauda, której jeden z odprysków trafia do nauk kognitywnych i współwystępuje z in-
nymi metodami i konceptualizacjami. Inaczej na problem naturalizacji patrzy Natalie
Depraz, która odrzuca radykalne przeciwstawianie sobie poziomu transcendentalnego
21 Zob. Naturalizing Phenomenology. Issues in Contemporary Phenomenology and Cognitive
Science, red. J. Petitot, F. Varela, B. Pachoud, J.-M. Roy, Stanford University Press, Stanford (CA) 1999.
22 Zob. np. D. Moran, „Let’s Look at It Objectively”: Why Phenomenology Cannot be Natura-
lized, [w:] Human Experience and Nature. Examining the Relationship between Phenomenology and
Naturalism, red. H. Carel i D. Meacham, Cambridge University Press, Cambridge 2013.
23 Zob. np. D. Zahavi, Phenomenology and the Project of Naturalization, „Phenomenology and
the Cognitive Sciences” 2004, nr 3, s. 331–347.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
SŁOWO WSTĘPNE
i empirycznego, a rozwiązania upatruje w odczytaniu fenomenologii właśnie jako swego
rodzaju empiryzmu transcendentalnego24. Zdaniem filozofki, w fenomenologii docho-
dzi do współgeneratywności tego, co empiryczne z tym, co transcendentalne. Zdynami-
zowanie relacji między transcendentalnymi strukturami świadomości a doświadczeniem
ciała i percepcją świata pozwoliłoby przezwyciężyć myślenie dychotomiczne. Niezależ-
nie od tego, czy takie odczytanie fenomenologii jest zasadne czy też nie, niezależnie
od tego czy próby stworzenia hybrydowej metody fenomenologiczno-przyrodniczej za-
kończą się sukcesem, można stwierdzić, że projekt naturalizacji nie stanowi zagrożenia
dla fenomenologii. Wręcz przeciwnie, pokazuje, że nauki przyrodnicze dostrzegły jej
wartość. Jest również okazją do twórczego przemyślenia jej podstaw i owocnego dialogu
z przedstawicielami innych dyscyplin.
* * *
Prezentowane w niniejszej antologii teksty mają zarysować obraz współczesnej fe-
nomenologii. Nie twierdzimy bynajmniej, że jest to obraz wyczerpujący. Jednym z nie-
obecnych tematów są wspomniane już zagadnienia etyczne i ich fenomenologiczne
opracowanie. Z pewnością takich zagadnień jest więcej. Wydaje nam się jednak, że
prezentowane teksty dość dobrze oddają zjawiska, jakie zachodzą w obrębie współcze-
snej fenomenologii, a na pewno obrazują żywe dyskusje, jakie fenomenologia prowadzi
z innymi dyscyplinami. Część autorów, których prace prezentujemy Czytelnikowi, jest
już w Polsce znana. Mamy nadzieję, że ich niepublikowane dotąd w języku polskim
prace rzucą nowe światło na ich dorobek. Pozostali autorzy, mimo iż nieznani szerzej
w Polsce, prezentują nowe perspektywy żywo dyskutowane we współczesnej fenome-
nologii. Staraliśmy się, aby wszyscy wybrani autorzy byli reprezentatywni dla danego
obszaru problemowego. Ułożyliśmy wybrane teksty w siedem działów tematycznych
poprzedzonych wprowadzeniem do danego obszaru badań. Te działy to: Fenomeno-
logia ciała, Fenomenologia i sztuka, Fenomenologia intersubiektywności, Fenomenologia
i teologia, Fenomenologia i kognitywistyka, Fenomenologia i feminizm, Fenomenologia
i psychoanaliza. Ograniczamy się tu tylko do ich ogólnej prezentacji, szczegóły zostawia-
jąc autorom wprowadzeń do poszczególnych działów.
Fenomenologia ciała nie wymaga specjalnego uzasadnienia. Tematyka cielesności
pojawia się już w pracach późnego Husserla i zostaje twórczo rozwinięta przez jego
kontynuatorów, w tym najbardziej zasłużonego na tym polu Merleau-Ponty’ego. Pro-
blematyka doświadczenia cielesnego okazała się na tyle fundamentalna, że postawiła
pod znakiem zapytania sam status fenomenów i rzuciła nowe światło na proces konsty-
tuowania się podmiotowości. Nie dziwi więc fakt, że i dzisiaj zagadnienie ciała i ciele-
24 N. Depraz, Zrozumieć fenomenologię, dz. cyt., s. 154–171.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
19
snego doświadczenia nadal stanowi ważny punkt fenomenologicznej refleksji. Oprócz
wartościowych prac samych fenomenologów dotyczących doświadczenia i statusu cia-
ła, często radykalizujących stanowisko w stosunku do Husserla, jak ma to miejsce np.
u Henry’ego, wyniki fenomenologicznej analizy okazały się również przydatne w szere-
gu projektów interdyscyplinarnych. Fenomenologia ciała Merleau-Ponty’ego i Husserla
stanowi w zasadzie jeden z filarów koncepcji poznania ucieleśnionego, dyskutowanej
dziś w kognitywistyce. Stała się również krytycznym punktem odniesienia, a zarazem
narzędziem w dyskursie feministycznym podejmującym problem relacji płci i ciała.
W końcu, możemy również zaobserwować ucieleśnienie podmiotu/odbiorcy sztuki we
współczesnych fenomenologicznych koncepcjach estetycznych.
Chociaż problem doświadczenia sztuki podejmowany był już przez Husserla i jego
uczniów, to dzisiaj możemy mówić, przynajmniej w odniesieniu do fenomenologii
francuskiej (np. Maldiney i Bonfand), o postawieniu tego zagadnienia w centrum fe-
nomenologicznej refleksji jako paradygmatu fenomenologicznego doświadczenia25.
Współczesna fenomenologia dzieli ze sztuką współczesną również fascynację cielesno-
ścią. Możemy więc mówić o ucieleśnieniu podmiotu sztuki, a także, za Maldiney’em,
rozważać jej wymiar „patyczny”, związany ze sferą czuciową. Bliskość współczesnej
sztuki i fenomenologii wyraża się ponadto w czymś innym, mianowicie w radykalnych
tendencjach do przekraczania utartych schematów myślenia i tworzenia. Z jednej strony,
sztuka podobnie jak fenomenologia dąży do swego rodzaju zawieszenia przedsądów,
jest „epokalna” (Lyotard), z drugiej, fenomenologia w swym estetycznym zogniskowaniu
radykalizuje swój język, chcąc wypowiedzieć to, co nie zostało jeszcze wypowiedziane
i zrozumiane.
Problem intersubiektywności stanowił od zawsze wyzwanie dla fenomenologii kry-
tykowanej za tendencje idealistyczne. Jak wiadomo, Husserl poświęcił temu proble-
mowi ogrom pracy26. Również jego uczniowie i kontynuatorzy uznawali, że refleksja
fenomenologiczna nie może się obejść bez uwzględnienia tematyki konstytucji innego
podmiotu i efektywnej z nim komunikacji. Tendencja ta utrzymuje się do dzisiaj, przy
czym można zaobserwować wyraźny ruch w kierunku nauk psychologicznych i socjo-
logicznych, które wprowadzają do fenomenologii temat relacji społeczno-kulturowych
i politycznych.
Inność może przybierać różne formy, również absolutne. Rozważania zmierzające
w tym kierunku odnajdujemy u fenomenologów stawiających pytania o doświadczenie
boskości. Jest to tym bardziej interesujące, że Husserl niespecjalnie widział w fenome-
25 Por. Fenomen i przedstawienie. Francuska estetyka fenomenologiczna. Założenia/zastosowa-
nia/konteksty, dz. cyt.
26 Zob. tomy XIV i XV Husserlianów Zur Phänomenologie der Intersubjektivität.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
SŁOWO WSTĘPNE
nologii miejsce dla pytań o charakterze teologicznym. Nieobecność tej problematyki
zaczęła z czasem stanowić przedmiot dociekań. Niektórzy zwolennicy „teologicznego
zwrotu” twierdzą wręcz, że problematyka doświadczenia religijnego czy mówiąc ogól-
niej fenomenów granicznych ma, jak to wyżej akcentowaliśmy, prowadzić do rewizji
całego projektu fenomenologii.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych można umiejscowić początek bliższej
współpracy fenomenologii i nauk kognitywnych, choć już wcześniej ukazywały się prace
Huberta Dreyfusa, krytyczne względem projektu sztucznej inteligencji, a nawiązujące
do eideggera i problematyki cielesności27. Dialog między fenomenologią a kognitywisty-
ką trwa od tamtej pory – stąd oczywisty wymóg jego choćby cząstkowego zobrazowania
w przeglądzie współczesnych problemów stojących przed fenomenologią. Z tradycji fe-
nomenologicznej czerpią przede wszystkim naukowcy zainteresowani badaniem świa-
domości (jaźni, pierwszoosobowego doświadczenia, struktury czasowej świadomości,
jakościowego aspektu doświadczenia itp.). Z kolei dla fenomenologów nauki kognityw-
ne są nieocenionym źródłem inspiracji, prezentują nowatorskie badania nad procesami
poznawczymi i świadomością. Niesłychanie istotnym aspektem łączenia fenomenologii
i kognitywistyki jest, jak wskazywaliśmy, aspekt metodologiczny – wszak dochodzi do
zbliżenia dyscyplin o skrajnie różnym podejściu i metodzie. Dlatego tak ważne jest, aby
ich współpraca przebiegała w oparciu o rzetelną refleksję metodologiczną.
We współczesnej fenomenologii możemy również zaobserwować wzrost zainte-
resowania tematami feministycznymi. Jednak, jak słusznie zauważa Marzena Adamiak
w swoim wprowadzeniu, związki fenomenologii i feminizmu nie są nowe i sięgają kryty-
ki Sartre’owskiej fenomenologii autorstwa Simone de Beauvoir, która wykazała, że płeć,
a mówiąc ogólnie różnica płciowa, stanowi swego rodzaju ślepą plamkę ówczesnego
dyskursu fenomenologicznego. Płeć nie tylko wpisuje się w badanie relacji społecznych
czy też w ogóle intersubiektywności, ale stanowi istotny element konstytucji podmioto-
wości. Przedstawione w tej antologii teksty nie tylko różnicują i doprecyzowują pojęcia
płci, ale też przesuwają problem różnicy płciowej jeszcze dalej, pokazując, że możli-
we jest uprawianie fenomenologii w, można by rzec, nastawieniu feministycznym, np.
w analizach ciała, praktyk cielesnych i wyznaczanych przez nie ról społecznych.
Autorzy czerpiący inspiracje z tradycji psychoanalitycznej (np. G. Deleuze) byli na
ogół krytyczni wobec fenomenologii, jako swoistej wersji tradycyjnej „filozofii świado-
mości”. Również niektórzy fenomenologowie (np. E. Lévinas) traktowali psychoanalizę
jako dziedzinę całkowicie obcą ich dążeniom (choć np. M. Merleau-Ponty był bodaj
pierwszym fenomenologiem, który poświęcił jej sporo uwagi). Dziś cała sprawa wy-
daje się znacznie bardziej skomplikowana. Z jednej strony dostrzega się filozoficzny
27 Np. H. Dreyfus, What Computers Can’t Do, MIT Press, Cambridge (MA) 1972.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SŁOWO WSTĘPNE
21
potencjał psychoanalizy, szczególnie w jej wersji Lacanowskiej, przyczyniającej się do
dekonstrukcji klasycznej aparatury pojęciowej, w tym tej stosowanej przez fenomeno-
logię – a tym samym przyczyniającej się do ustępowania przez fenomenologię pola
poststrukturalizmowi. Z drugiej, wskazuje się na wartość wyników refleksji psychoanali-
tycznej dla fenomenologicznych badań nad podmiotowością, seksualnością, językiem.
Nieraz filozofowie wcześniej inspirujący się fenomenologią przechodzą na pozycje
poststrukturalistyczne (J. Derrida). Jednym słowem, dyskusja na styku fenomenologii
z psychoanalizą to dyskusja dotycząca samoidentyfikacji fenomenologii. Stąd jej uni-
wersalne znaczenie – i stąd jej miejsce w naszym przeglądzie.
Żywimy nadzieję, że zamieszczone w niniejszej antologii prezentacje i wybór tek-
stów z owych kilku obszarów tematycznych – choć zapewne cierpiące na niekomplet-
ność – przybliżą polskiemu Czytelnikowi, zarówno zaawansowanemu w tej dziedzinie,
jak i początkującemu, problematykę współczesnej fenomenologii. Dziękujemy redakto-
rom poszczególnych działów – a więc: Monice Murawskiej, Mai Chmurze, Wojciechowi
Starzyńskiemu, Marzenie Adamiak i Andrzejowi Lederowi – za ich wkład pracy, bez
którego niniejsza antologia by nie powstała. Osobne podziękowania kierujemy pod ad-
resem redaktorek i redaktorów Działu Nauk Historycznych Wydawnictw Uniwersytetu
Warszawskiego, dzięki czujności których uniknęliśmy zapewne wielu potknięć.
Jacek Migasiński i Marek Pokropski
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
JACEK MIGASIŃSKI
FENOMENOLOGIA
CIAŁA
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WPROWADZENIE
Dlaczego fenomenologia ciała? Czy ciału – doprecyzujmy: ciału ludzkiemu – oprócz
odwzorowań w literaturze i sztuce nie wystarcza medycyna, kosmetologia, savoir-vivre,
antropologia, socjologia, politologia i rozmaite koncepcje filozoficzne, mniej lub bar-
dziej mitologiczne lub powiązane z wynikami nauk szczegółowych? A mówiąc już serio:
czy pośród mnogości rozmaitych dyskursów na temat ciała – których erupcja nastąpiła
w ostatnich kilkudziesięciu latach – taki właśnie współczesny nurt filozoficzny jak feno-
menologia może mieć nie tylko swoją rację bytu, lecz nawet jakieś wyróżnione miejsce
(a jeśli tak, to z jakich powodów)? Niniejsze wprowadzenie będzie próbą odpowiedzi
na to pytanie.
Od razu na wstępie zaznaczmy, że będziemy tu abstrahować od rozwoju ściśle
przyrodniczej wiedzy o ciele, traktując ją jako autonomiczną dziedzinę nauki – nas
będą tu interesować rozmaite dyskursy symboliczne na temat ciała (zawsze jednak jakoś
powiązane z rozwojem owej wiedzy przyrodniczej), pełniące istotne funkcje kulturowe
i występujące w dziejach (tu kolejne oczywiste zawężenie: w dziejach kultury Zachodu)
pod postacią mitów, teorii religijnych, filozoficznych czy, w ostatnich czasach, teorii
proponowanych przez tzw. nauki humanistyczne i społeczne. Nie aspirując oczywiście
do przedstawienia choćby zarysu całościowej historii tych dyskursów na temat ciała,
ograniczymy się do wskazania kilku jej kluczowych momentów.
Temat ciała obecny był w naszej kulturze od zawsze, najpierw w postaci mitów
politeistycznych, teogonicznych, antropogenicznych. Dla czasów historycznych decy-
dujące znaczenie w tych kwestiach miały – jak wiadomo – dwie tradycje: judaistyczna,
z której wyrosło chrześcijaństwo, i grecka. Na gruncie obu tych tradycji nieco inaczej
waloryzowano ciało, co miało swe odwzorowanie również w terminologii. Znacze-
nia przypisywane ciału w kręgu tej pierwszej tradycji ostateczny swój wyraz znalazły
w Ewangelii, w greckim słowie sarks („mięso”, „ciało żyjące”), ale źródłem tych znaczeń
jest oczywiście tekst Biblii, Starego Testamentu. Jak wykazują kompetentni badacze,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
WPROWADZENIE
antropologia biblijna jest monistyczna, człowiek uważany jest za nierozdzielną jedność
psychofizyczną, „człowiek to ciało uduchowione”, a nie „duch ucieleśniony”1. Toposy
biblijne dotyczące ciała na ogół pozytywnie waloryzują ciało ludzkie, choć oczywiście
też w związku z mitem kreacyjnym traktują je jako skończone, przynależne ziemi
(„z prochu powstałeś…”)2. Rodzina semantyczna związana ze słowem sarks ukazuje
ciało ludzkie jako ciało cierpiące, ale jednocześnie – w tym cierpieniu budzącym litość
– jako uświęcone. W kręgu tradycji greckiej odpowiednim terminem było słowo soma
(„ciało fizyczne, bezwładne”), traktowane od razu w perspektywie dychotomicznej jako
przeciwstawne duszy, duchowi (psyche, pneuma). Dualizm ten prowadził na ogół do
teoretycznej deprecjacji ciała, co znalazło wyraz w orfickich mitach opisujących ciało
jako więzienie i czasowe miejsce oczyszczenia duszy, w Platońskiej wizji ciała jako gro-
bu, jaskini dla duszy (w Fedonie, bo w Timajosie i w Filebie mamy obraz bardziej zniu-
ansowany), ale też w Platońskiej pedagogice ciała (w Prawach), zalecającej odpowiednie
dyscyplinowanie ciała (atletyka) w celu właściwego ukształtowania duszy. Jest też jed-
nak w tradycji greckiej tendencja nieco odmienna, reprezentowana przez Arystotelesa
(O duszy, Części zwierząt), gdzie przeważa perspektywa kosmologiczna i biologiczna, na
gruncie której człowiek okazuje się najdoskonalszym odwzorowaniem porządku natury,
przewyższającym pod tym względem ciała zwierząt, a myślenie nie może zachodzić bez
ciała, skoro dusza jest „formą” ciała (jednak to człowiek, a nie ciało stoi tu w centrum
zainteresowania). Wreszcie jest też w tej tradycji próba przekroczenia owego dualizmu,
reprezentowana przez różne nurty materialistyczne, jak np. epikureizm, dla którego
wszystko, co istnieje, jest cielesne. Wywodzące się z judaizmu chrześcijaństwo przej-
muje w kwestii ciała bagaż obu tych tradycji – nakładając nań jeszcze konstytutywne dla
swego dojrzałego kształtu polemiki ze skrajnie dualistycznymi koncepcjami manichej-
skimi czy gnostyckimi – i w rezultacie ofiarowuje średniowieczu, w którym jest religią
i ideologią dominującą, dwuznaczny aksjologicznie wizerunek ciała ludzkiego: ciało po
wypędzeniu z Raju to ciało zepsute, haniebne, wrogie, bo w swych dążeniach przeciw-
stawiające się Bogu, szpetne, ulegające po śmierci rozkładowi (stąd rozpowszechnienie
drastycznych form ascezy i pokuty), a z drugiej strony, ciało jako produkt boskiej kre-
acji jest w swej urodzie przejawem piękna duszy, a jako ciało przybrane przez bóstwo
(Chrystus) i zmartwychwstałe jest w swym cierpieniu i litości, wynikającej z umiłowania
1 Por. M. Filipiak, Biblia o człowieku. Zarys antropologii biblijnej Starego Testamentu, Lu-
blin 1979; cyt. za: F.M. Rosiński, Antropologia biblijna ciała i cielesności, [w:] Ciało cielesne, red.
K. Konarska, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. 61–82.
2 Por. F.M. Rosiński, Antropologia biblijna ciała i cielesności, dz. cyt.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WPROWADZENIE
27
człowieka, ciałem uświęconym lub też jako „wzniosłe” ciało Marii, doznające wniebo-
wstąpienia, osiąga doskonały status ciała mistycznego, ciała „chwalebnego”3.
Czasy nowożytne w zmienionym przez rozpowszechniający się paradygmat mate-
matyczno-przyrodniczy kontekście ideowym kontynuują na ogół ową dualistyczną wizję
ciała, tyle że pozbawioną już silnego nacechowania aksjologicznego. Przy czym dualizm
ten ma nadto dwojaki charakter: dualizmu metafizycznego, dotyczącego dwóch różnych
sposobów czy sfer istnienia (bytu) i dualizmu – nazwijmy go: ontycznego – dotyczącego
problematycznej jedności (jednorodności) ciała ludzkiego z jego środowiskiem przyrod-
niczym bądź jego względnej, ale dającej się uchwycić autonomii wobec tego środowiska
i innych, pozaludzkich ciał. Jednym z głównych problemów staje się zatem już nie to,
jak wartościować ciało ludzkie na skali rozpiętej między marnością a doskonałością,
lecz to, jak adekwatnie opisać różnice w sposobie istnienia między substancją cielesną,
rozciągłą a substancją duchową, myślącą, a w szczególności to, jak opisać interakcje nie-
wątpliwie zachodzące między nimi. A znowu innym głównym problemem, powstałym
jako próba ominięcia tego pierwszego, właściwie nierozwiązywalnego, stają się próby
uchwycenia specyfiki funkcjonowania ciała ludzkiego, różniącej je od pozaludzkiego
środowiska przyrodniczego.
Nowożytność obfituje w mniej lub bardziej rozbudowane propozycje odpowiedzi
na te pytania. Przypomnijmy, przykładowo, że w tym pierwszym kręgu problemowym
ciało ludzkie bywało traktowane jako mechanizm, maszyna wchodząca w interakcje
z myśleniem (życiem psychicznym) dzięki trwałej lub incydentalnej interwencji Boga
(kartezjanizm), bądź też jako odwzorowanie przedustawnej harmonii wszechświata,
sprawionej doskonałym aktem stwórczym, jako „maszyna boska” przewyższająca swą
sprawnością wszelkie sztuczne maszyny (Leibniz). Bywały też na tej metafizycznej płasz-
czyźnie próby pozbycia się dualistycznego balastu, polegające na traktowaniu ciała jako
składanki elementów materialnego wszechświata, będącego jedyną istniejącą rzeczywi-
stością – ciało jako zbiór atomów w ruchu (Holbach). Natomiast w tym drugim obszarze
problemowym, próbując wyodrębnić ciało ludzkie z tła otaczającej przyrody, zaczęto
zwracać uwagę na jego specyficzne, sensualne funkcje. Eksponowano te właściwości
ciała ludzkiego, które wymykały się paradygmatowi geometryczno-mechanistycznemu,
podług którego opisywano na ogół przyrodę; przykłady takich ujęć spotykamy od Rene-
sansu po czasy współczesne. Na gruncie stanowiska metafizycznego, które można okre-
ślić jako hylozoizm, ciało ludzkie traktowano jako jednostkę obdarzoną we wszystkich
swych warstwach czy elementach wrażliwością zmysłową (Telesio) lub jako odpowied-
nio wysoki poziom organizacji materii, któremu – jako cecha specyficzna – przysługuje
3 Por. K. Kerényi, Trzeba poczekać aż ludzkość sama się otrzeźwi, cyt. za: S. Cichowicz, Dwa
źródła idealności. Epoka ciała, „Teksty” 1977, nr 2, s. 221–222 oraz M. Adamczyk, „Popiołem będzie
c
Pobierz darmowy fragment (pdf)