Darmowy fragment publikacji:
Bolesław Hadaczek
HISTORIA LITERATURY
KRESOWEJ
universitas
HISTORIA LITERATURY
KRESOWEJ
Bolesław Hadaczek
HISTORIA LITERATURY
KRESOWEJ
Kraków
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki
i Szkolnictwa Wyższego
Publikacja wydana pod patronatem portalu Kresy.pl
© Copyright by Bolesław Hadaczek and Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011, wyd. II
ISBN 97883–242–1495–2
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Wanda Lohman
Projekt okładki i stron tytułowych
Sepielak
www.universitas.com.pl
Kresowianom poświęcam
SpiS treści
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Kresy staropolsKie
1. Historiografia i pamiętnikarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Heroicum kresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Lamenty, pobudki, dumy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Koloryty lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Narodziny mitów kresowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
OświeceNie
1. Dylematy i dramaty kresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Ostoja sarmatyzmu i sentymentalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Kresowe związki kulturalno-literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kresoromantyzm
1. Szkoły literackie: ukraińska, litewsko-białoruska,
wschodniogalicyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Historyzm i prezentyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Folkloryzm i pejzażyzm kresowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. typologia bohaterów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Mityzacja Kresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
pOzytywizM
1. w obronie polskości kresowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. współczesna rzeczywistość przedstawiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Historia Kresów w prozie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Fenomen „trylogii” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
23
39
45
59
65
6
85
93
105
124
144
155
160
168
181
192
MłODa pOLSKa
1. w nurtach idei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. świat północnokresowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. świat południowokresowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. świat wschodniogalicyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Gdy zagrał „złoty róg” wernyhory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DwuDzieStOLecie
1. pożoga Kresów utraconych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. proza ziemiańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. w kręgu pamięcionostalgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. regionalizm: wileński, wołyński, wschodniomałopolski . . . . . . . . . .
5. Obraz polski B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura KreSOwa pO 1939 rOKu
1. Dramaty wojenno-okupacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. ekspatriacja i kresonostalgia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Małe ojczyzny kresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. wymiary poetyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Kresowianie symbiotyczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Beletryzacje wspomnieniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Kresy „dzieci pojałtańskich” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Literackie pogranicze kresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
212
223
236
243
251
259
22
280
29
306
318
331
351
365
33
382
390
DzieDzictwO KreSÓw
DzieDzictwO KreSÓw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
400
Bibliografia przedmiotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
406
435
Mapy kresów
8
SłOwO wStępNe
Kresy to nazwa własna ziem wschodnich pierwszej i Drugiej
rzeczypospolitej, a jej treść i zakres utrwalały się od zarania hi-
storii polski. Na początku „kresami” zwano straże wojskowe na
pobrzeżach podola i ukrainy broniące od napadów tatarów i wo-
łochów oraz stójki do przesyłania znaków alarmowych i listów.
wznoszono tam warowne fortalicje ciągnące się przez stepy od
Dniestru do Dniepru z mnogością wałów i zasiek, horodyszcz i sta-
nic – była to „ziemia tak głucha, że tylko czasem pod koniem zaga-
da”, pozostająca pod grozą ciągłych najazdów. Żołnierze strzegący
granic i osadnicy mieli szczególne przywileje – „bo kto tu nie zgi-
nął, ten ze czcią wypłynął”. z biegiem lat przestrzeń geograficzna
Kresów poszerzała się w kierunku północnym i zachodnim, a po
rozbiorach polski pojęciem tym zaczęto ogarniać wszystkie zie-
mie zajęte przez rosję i austrię (Galicję wschodnią), przy czym
nabierały one nowych sensów historiozoficznych, aksjologicznych
i symbolicznych. przez cały czas podtrzymywano ideę jedności
Kresów z polską, a o ich etymologii, genezie i uwikłaniach histo-
rycznych, wieloznaczności i atrybutach rozprawiało wielu badaczy
i krytyków.
Literatura kresowa obejmuje bogaty korpus utworów od wyso-
ko- do niskoartystycznych, wyodrębniając się swoistym repertu-
arem problemów i wątków, filozofią i poetyką oraz własną sym-
biozą i synergią rozwojową w poszczególnych okresach i gatun-
kach literackich. wytworzyła ona pojemny paradygmat określeń
i znaczeń występujących w rozmaitych kontekstach, utrwalonych
w polskich encyklopediach, leksykonach, słownikach i beletrysty-
ce. Stanowi wyróżniającą się dziedzinę naszego piśmiennictwa
ogólnonarodowego opisującego Kresy, a jej wyznaczniki ideowo-
artystyczne wydobyte i zinterpretowane w perspektywie długiego
9
trwania (od średniowiecza do współczesności) pozwolą uchwycić
specyfikę literatury kresowej, strukturalne dominanty.
praca nad dziejami tej literatury wymusiła zastosowanie kilku
metod badawczych. Konieczne były metody genetyczne wprowa-
dzające utwory literackie w odpowiednie związki historyczne, kul-
turowe i psychologiczne. Szczególnie pomocne okazały się orien-
tacje regionalistyczna, biograficzna i socjologiczna, pozwalające
konfrontować artefakty z rzeczywistością obiektywną, uwzględ-
niać uwarunkowania miejsca, czasu i środowiska, w jakich pisa-
rze kreowali swoje światy przedstawione. Bez historyzmu i geo-
grafizmu nie sposób odpowiedzialnie analizować literatury kre-
sowej. z kolei tematologia pomagała ujawniać powtarzające się
w tekstach stereotypy wyobrażeniowe, loci communes, motywy
typowe dla świadomości i doświadczeń kresowian. ten sam te-
mat (wątek) pojawiał się w wielu utworach, a jego źródła sięgały
niekiedy archetypów wschodniosłowiańskich. Nie mniej przydat-
ny był strukturalizm genetyczny analizujący strukturę dzieł li-
terackich, techniki kompozycyjno-narracyjne i ich funkcje este-
tyczne w powiązaniu z funkcjami poznawczymi, ideowymi i dy-
daktycznymi. pomagał zwłaszcza przy roztrząsaniu kierunków
i gatunków literackich, mitów i bohaterów, folkloryzmu i pejzaży-
zmu kresowego.
przy zagadnieniach nazbyt złożonych posługiwałem się meto-
dą modelowania, tzn. uogólnianiem i upraszczaniem z konieczno-
ści. „układ modelowy” niezbędny bywa tam, gdzie przedmiot ba-
dawczy okazuje się nader skomplikowany – modelowanie pozwala
objaśnić go w istotnych wyznacznikach semantycznych i arty-
stycznych. Dyskurs o literaturze kresowej wymagał też „języka
kresowego” (słów, wyrażeń, zwrotów), bez niego trudno byłoby
przekonująco eksplikować istotę kresowości (kresizmu) w utwo-
rach literackich. Korzystałem przeto z kresowizmów językowych,
nie biorąc ich często w cudzysłowy, należą bowiem immanentnie
do literatury o Kresach, eo ipso do literaturoznawczych wywodów
o niej i są właściwie nie do zastąpienia.
Książka niniejsza jest pierwszą próbą opracowania historii li-
teratury kresowej, jej syntezy i wydzielenia we względnie samo-
dzielną domenę literaturoznawstwa. Może służyć jako podręcznik
dla polonistów (nauczycieli, studentów), humanistów i kresowian.
zastosowałem w niej ujęcia krzyżowe, chronologiczno-problemo-
we, splatając diachronię z synchronią. w ramach następujących
po sobie okresach literackich skupiałem się na ich dominantach
kresowych, rezygnując z tradycyjnego, dość schematycznego ukła-
10
du podręcznikowego prezentującego po kolei twórczość poszcze-
gólnych pisarzy. zawiera ona szereg omówień rekonesansowych
otwierających horyzonty do dalszych studiów szczegółowych1 .
1 Ustalenia ogólne. w przypisach z reguły przytaczam pełne tytuły utworów
(z podtytułami), bo są ich integralną częścią, imieniem własnym związanym z poety-
ką i często dobrze wprowadzają w rzeczywistość przedstawioną. po tytule, w nawia-
sie, podaję zasadniczo rok i wydania. tytuły łacińskie w piśmiennictwie staropolskim
przedstawiam w przekładzie polskim (jeśli zostały przełożone) z zaznaczeniem, że
oryginał był łaciński (łac.). cytaty wzięte w cudzysłów lokalizuję w tekście głównym
pracy, przywołując nazwisko autora cytowanego (referowanego) utworu lub opraco-
wania. Bibliografię podmiotową zamieszczam w przypisach u dołu stronic, a przed-
miotową (w układzie alfabetycznym) na końcu książki.
11
Kresy staropolsKie
1. Historiografia i pamiętnikarstwo
Dzieje pierwszej rzeczypospolitej opisywano w kronikach,
rocznikach i prozie pamiętnikarsko-diariuszowej, w epice wier-
szowanej, liryce i dramatach. pierwszorzędne znaczenie miała
historiografia rozwijająca się pod przemożnym wpływem Kre-
sów. zaistniały integralne związki pomiędzy historią i literaturą,
czynnościami historyka i poety, obaj cenili prawdę obiektywną,
a najbardziej autopsję. Ówczesna historiografia o przeszłości i te-
raźniejszości była łacińska i polska, materiałowo zróżnicowana,
a jej odmiany gatunkowe działały jako utrwalone intersubiektyw-
nie „zespoły wskazań”, zarówno dla piszących, jak czytających.
w rozumieniu poetyki renesansowej dzieło historyczne miało cha-
rakter „prozaicznej poezji, poetyckiego eposu”. Do rozwoju nowo-
żytnego dziejopisarstwa humanistycznego przyczyniły się ważne
wydarzenia kresowe, liczne wojny na Kresach i o Kresy, z którymi
wiązano potęgę państwa. pisali o nich Gall anonim, J. Długosz,
Maciej z Miechowa, a. Gwagnin, Sz. Starowolski i inni1 .
1 por. staropolską historiografię z wątkami kresowymi, np.: Gall anonim,
Kronika polska (nap. 1113–1116, wyd. 1749, łac.); w. Kadłubek, Mistrza Win-
centego kronika polska (1612, łac.); J. Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sław-
nego Królestwa Polskiego (nap. 1455–1480, wyd. całości 1711, łac.); Maciej
z Miechowa, Traktat o dwóch Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej... (1517,
łac.); M. Kromer, Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach
i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie (1575, łac.); a. Gwa-
gnin, Kronika Sarmacji Europejskiej (1578, łac.); J. Krasiński, Polska, czyli
opisanie topograficzno-polityczne Polski w wieku XVI oraz materiały do pa-
nowania H. Walezjusza (1852, łac.); M. Bielski, Kronika wszystkiego świata,
na sześć wieków, Monarchie cztery rozdzielona, z Kosmografią nową i z roz-
13
Na temat zaludnienia, zagospodarowania i zabezpieczenia
ziem kresowych toczyła się ogólnopolska debata. Gall ukazał, jak
to chrobry w 1018 roku najechał państwo Jarosława Mądrego:
„a król rusinów z prostotą właściwą temu ludowi właśnie łowił
z czółna ryby na wędkę, gdy mu niespodziewanie doniesiono o na-
dejściu króla Bolesława. zrazu nie mógł w to uwierzyć, lecz na-
reszcie, gdy mu to jedni za drugimi donosili, przekonał się i wpadł
w przerażenie”. Bolesław zdobył Kijów bez oporu i rozpędził ru-
sinów „jak wicher kurzawę”, mieczem uderzył w złotą Bramę,
a siostrę Jarosława uczynił swoją nałożnicą (nota bene owej bra-
my wtedy jeszcze nie było, zbudowano ją dwadzieścia lat później,
kiedy król już nie żył). Kronikarz uwydatnił wyższość dzielnych
polaków nad tchórzliwymi rusinami korzystającymi z pomocy
pogan (połowców, pieczyngów). Jeszcze ostrzej skrytykował ich
Kadłubek: to łotrzyki, pełni nienawiści i okrucieństwa. położe-
nie Królestwa polskiego wraz z Kresami opisał J. Długosz, jego
granice, krajobrazy i bogactwa naturalne. podkreślił zamożność
rusi, jej miast i puszcz zasobnych w zwierzynę, uroki przyrody,
gór i rzek. Na podolu pola były tak żyzne, że raz zasiane plonowa-
ły przez dwa lata. Główną rolę polityczno-gospodarczą odgrywały
Lwów, Kamieniec podolski i Kijów (założony przez polskiego księ-
cia pogańskiego Kija), słynący z trzystu świątyń i zamku wznie-
sionego z kłód dębowych na wyniosłym wzgórzu, leżący nad po-
tężnym, rybnym Dnieprem.
O narodach Sarmacji azjatyckiej i europejskiej rozprawiał Mie-
chowita. Drugą księgę swego traktatu poświęcił rusi, dokładnie
określił położenie geograficzne i gospodarcze roksolanii, kraju
malowniczego i urodzajnego, gdzie ziemia po zasianiu przez na-
stępne trzy lata rodziła. podole obfitowało w wosk, miód i medon,
a łąki zarastały trawą tak szybko, że w trzy dni zakrywały żerdź.
Na rusi było dużo koni, wołów i owiec, skór kunich i wilczych,
w rzekach, stawach i sadzawkach pełno ryb (w ziemi lwowskiej
wielkie szczupaki), a na brzegach Donu i Meotydy rosła pachnąca
trawa. Natomiast surowo potraktował pogańską Litwę i Żmudź:
to krainy otoczone lasami, ludzie tu nieokrzesani, choć postaw-
maitemi Królestwy, tak pogańskiemi, żydowskiemi, jako i krześcijańskiemi
z Sybillami i proroctwy ich, po polsku pisana, z figurami... (1551); S. Sarnic-
ki, Annales, sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lithuanorum libri
octo (1587); Sz. Starowolski, Polska albo opisanie Królestwa Polskiego (1632,
łac.); J.t. Józefowicz, Kronika miasta Lwowa od roku 1634 do 1690 obejmują-
ca w ogólności dzieje dawnej Rusi Czerwonej... (1854, łac.).
14
ni, mieszkali w szopach z drewna i słomy. wiele uwagi poświęcił
walkom książąt ruskich z tatarami, którzy w 1241 roku zburzyli
Kijów ufortyfikowany bramami i wieżami, z licznymi cerkwiami
o pozłacanych dachach. Gwagnin skupił się na dziejach narodu
litewskiego i ziemiach ruskich wcielonych do Korony, wyodręb-
nił ruś Białą (okolice Kijowa), ruś czarną (ziemie moskiewskie)
i ruś czerwoną (rejony Kołomyi, Żydaczowa). Na podolu rola była
tłusta i miękka, a żyto tak wysokie, że „chłopa na koniu siedzące-
go ledwie w nim widać”. podobnie wołyń obfitował we wszelakie
zboża i zwierzynę – „tam się ceres, bogini zboża urodziła”. Histo-
riografowie rozwijali temat kozaczyzny jako ważnej siły wojsko-
wo-politycznej w walkach z bisurmanami na południowo-wschod-
nich rubieżach rzeczypospolitej oraz ich częste wypady na turec-
kie miasta w celach łupieżczych. akcentowali pozytywne skutki
polskiego osadnictwa na Kresach.
Obok renesansowej i barokowej historiografii rozwinęła się,
poza normami twórczości literackiej uświęconymi tradycją, proza
pamiętnikarsko-diariuszowa (wydawana z rękopisów najczęściej
dopiero w XiX wieku)2. Koncentrowała się ona na bezpośrednich
2 por. staropolską prozę pamiętnikarsko-diariuszową z tematyką kresową
(układ alfabetyczny), np.: S. Borsza, Cara moskiewskiego wyprawa naonczas
do Moskwy z panem wojewodą sendomirskim i z inszym rycerstwem... (1604);
J.a. chrapowicki, Diariusz wojewody witebskiego... jako przyczynek do dzie-
jów z czasów Jana Kazimierza, Michała Wiśniowieckiego, Jana Sobieskiego
(1845); J.F. Drobycz-tuszyński, Pamiętnik za lata 1656–1706 (1954); J. Jer-
licz, Latopisiec albo kroniczka różnych spraw i dziejów dawnych i teraźniej-
szych czasów, z wieku i życia mego na tym padole świata, ile pamięć mogła
znosić i wiedzieć... (za lata 1620–1673, wyd. 1853); t. Jewłaszewski, Pamięt-
nik... nowogródzkiego podsędka (nap. 1546–1604, wyd. 1860, białor.); J. Ki-
towicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III (1840–1841); e. Lassota
i w. Beauplan, Opisy Ukrainy (1650, fr.); J. łoś, Pamiętniki za lata 1646–1667
(1858); M. Marchocki-ścibor, Historia wojny moskiewskiej prawdziwa za lata
1602–1612 (1841); S. Maskiewicz, Diariusz z lat 1594–1621 (1838); B.K. Ma-
skiewicz, Diariusz z lat 1643–1649, 1660 (1830); Pamiętniki S. i B.K. Ma-
skiewiczów (wyd. obu części 1961); M. Matuszewicz, Pamiętniki... kasztela-
na brzesko-litewskiego 1714–1765 (1876); S.F. Medeksza, Księga pamiętnicza
wydarzeń zaszłych na Litwie 1654–1668 (1875); S. Niemojewski, Diariusz za
lata 1606–1608 (1899); S. Niezabitowski, Dzienniki 1682–1700 (1956); Ob-
raz Polaków i Polski w XVIII wieku czyli zbiór pamiętników, dyaryuszów,
korrespondencyj publicznych i listów prywatnych, podróży i opisów zdarzeń
szczegółowych, służących do wyjaśnienia stanu Polski w wieku wspomnianym
(1840); Sz. Okolski, Diariusz transakcjej wojennej między wojskiem koron-
nym i zaporoskim w roku 1637 (1638); J. Oleszewski, Abrys domowej nieszczę-
śliwości i wnętrznej niesnaski, wojny Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa
15
obserwacjach, przeżyciach i wspomnieniach autorów, na boga-
tych realiach społeczno-politycznych, obyczajowych i rodzinnych
szlachty kresowej. wyodrębniono w niej pamiętniki właściwe z re-
lacją retrospektywną, prowadzoną z subiektywnego punktu wi-
dzenia (w przeciwieństwie do dzieła historycznego zbierającego
świadectwa prawdy obiektywnej) i diariusze z narracją uteraź-
niejszoną. wśród pamiętników wyróżniono: pamiętnik-dziennik,
pamiętnik-powieść, pamiętnik poetycki (wierszowane autobiogra-
fie) i pamiętnik genealogiczny, kronikę pamiętniczą, relacje epi-
stolograficzne i pamiętnik cezariański, przy czym żadna z wymie-
nionych form nie miała czystych cech genologicznych, a mikroga-
tunki, takie jak list, mowa, anegdota, facecja, fraszka czy wiersz,
rozsadzały ich spójność (a. Sajkowski). teksty dokumentowały
doświadczenia autorów-narratorów jako uczestników lub świad-
ków wydarzeń, ich przemyślenia i wrażenia. pisali kresowianie
zajmujący różne stanowiska: wojewodowie, hetmani, dyplomaci
oraz przedstawiciele innych stopni w hierarchii wojskowo-admi-
nistracyjnej.
rozbudowano wątki wojenne. z początku najwięcej kłopotów
mieliśmy z hordami tatarów krymskich (budziackich, białogrodz-
kich, perekopskich, oczakowskich, dobrudzkich) podporządkowa-
nych imperialistycznej turcji (porcie Otomańskiej), usadowionej
na gruzach cesarstwa bizantyjskiego. tatarzy ciągle najeżdża-
li i łupili ziemie kresowe, ludzi uprowadzali w jasyr lub zabijali.
Litewskiego (kroniczka z lat 1696–1712 i 1721 spisana); S. Oświęcim, Dia-
riusz 1637–1651 (1907); Pamiętnik Jana Stanisława Jabłonowskiego, woje-
wody ruskiego (1862); Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lek-
kiej chorągwi, ziemianina województwa bełzkiego, obejmujący dzieje Pol-
ski od roku 1648 do 1679, spółcześnie, porządkiem lat opowiedziane (1850);
Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego auto-
ra (1842); Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621 Jana hrabi z Ostro-
ga, Prokopa Zbigniewskiego, Stanisława Lubomirskiego i Jakuba Sobieskie-
go. Zebrał i wydał Ż. Pauli (1853); J.ch. pasek, Pamiętniki za lata 1656–
1688 (1836); J. piotrowski, Dziennik wyprawy S. Batorego pod Psków (nap.
1581–1582, wyd. 1887); J.w. poczobut-Odlanicki, Pamiętniki za lata 1640–
1684 (1877); K. Sarnecki, Pamiętniki z czasów J. Sobieskiego. Diariusz i re-
lacje z lat 1691–1696 (1958); J. Sobieski, Pamiętnik wojny chocimskiej (1646,
łac.); t. Szemberg, Relacja prawdziwa o wejściu wojska polskiego do Wołoch
i o potrzebie jego z pogaństwem w R.P. 1620 we wrześniu i w październiku
(1621); K.S. zawisza, Pamiętniki za lata 1666–1721 (1862); J.B. zimorowic,
Lwów, Rusi stolica od Turków, Tatarów, Kozaków, Multanów w 1672 cudow-
nie uratowany (1693, łac.); S. Żółkiewski, Początek i progres wojny moskiew-
skiej (nap. 1612, wyd. 1833).
16
ich czambuły liczące po kilkudziesięciu ordyńców wdzierały się
na Kresy głównie trzema szlakami: wołoskim (od Oczakowa przez
Mołdawię na pokucie), kuczmańskim (od przesmyku perekopskie-
go przez Budziaki do Międzyboża i Lwowa) i czarnym (między Bo-
hem a Dnieprem, przez Bracławszczyznę i dalej na wołyń). woj-
ny z turcją toczyliśmy, rywalizując o wpływy w Mołdawii i wo-
łoszczyźnie oraz z powodu napadów kozackich na miasta tureckie.
Do pierwszej z nią bitwy doszło w czasach Jana Olbrachta, za-
kończonej naszą przegraną w lasach bukowińskich (1497). potem
walczyliśmy ze zmiennym szczęściem pod cecorą, chocimiem czy
Kamieńcem podolskim, podpisując haniebny traktat w Buczaczu.
wojny zakończyły się ostatecznie pokojem karłowickim (1699),
polska odzyskała wprawdzie utracone wcześniej ziemie, ale wy-
szła z tych wojen bardzo osłabiona.
Od XV wieku umacniało się na północy Księstwo Moskiew-
skie, które po zrzuceniu jarzma tatarskiego wystąpiło z planem
zjednoczenia pod swym berłem wszystkich ziem ruskich podbi-
tych przez wielkie Księstwo Litewskie, naszego sojusznika. za-
częły się z nim długotrwałe walki znaczone na przemian wikto-
riami i klęskami. w prozie pamiętnikarsko-diariuszowej opisy-
wano „Batoriadę” (1576–1586): oblężenia i zdobywanie twierdz,
przedzieranie się żołnierzy przez nieprzebyte lasy i bagna, pona-
wiane pertraktacje, rabunki i rzezie. J. piotrowski, sekretarz kró-
lewski, ukazał wyprawę wyruszającą z wilna pod psków, sceny
wojenne i życie obozowe z różnymi zajściami, jak kłótnie wielmo-
żów, zajęcia „wesołych pań”, działania hetmana J. zamoyskiego,
„człeczyny drobnego” i choleryka. przedstawiono „Dymitriadę”
(1604–1612), niesamowitą historię dwóch Dymitrów Samozwań-
ców, rzekomych synów iwana Groźnego, usiłujących zdobyć tron
carów z pomocą polskich magnatów i króla. pisano o uroczysto-
ściach zaślubin Maryny Mniszchówny z Dymitrem, jej podróży
poślubnej do Moskwy, o wspaniałych darach dla oblubienicy i jej
rodziców, obyczajach grubej Moskwy itp. S. Borsza ukazał wypra-
wę Dymitra i po carską koronę, utarczki rot zaciężnych na pogra-
niczu rusko-moskiewskim, kampanię siewiersko-czernihowską
i wkroczenie w mury Kremla. w zdobyciu Moskwy przeszkadzały
kłótnie między dowódcami polskimi, nad czym ubolewał M. Mar-
chocki, obrońca jednej z baszt kremlowskich. tragiczne były losy
polskiego garnizonu na Kremlu i jego desperacka kilkumiesięczna
obrona. Boje z „drapieżną i tyrańską” Moskwą zakończyły się ode-
braniem rzeczypospolitej całej lewobrzeżnej ukrainy z Kijowem,
Smoleńszczyzną i czernihowszczyzną.
1
w staropolskim pamiętnikarstwie wiele miejsca zajęła proble-
matyka rusi-ukrainy (nazw tych używam zamiennie ze świado-
mością późniejszego powstania ukrainy jako narodu i państwa).
ruś Kijowska była państwem wczesnofeudalnym, które po Xii
wieku rozpadło się na samodzielne księstwa. Obok rusi Białej,
czarnej i czerwonej wyodrębniła się ruś Halicko-włodzimierska
i Grody czerwieńskie, a po ugodzie w Hadziaczu (1658) powsta-
ło Księstwo ruskie jako trzeci równoprawny człon rzeczypospoli-
tej. Historycy i językoznawcy do XiX stulecia posługiwali się na-
zwą „rusini”, odróżniając ich od „Moskali-rosjan”, by w końcu
utrwalić nazwy „ukraina, ukraińcy”. z rusią wiązała się niero-
zerwalnie kozaczyzna, a pierwszymi Kozakami byli uciekający
na zaporoże (Dzikie pola, Niż) chłopi, miejski plebs i awanturni-
cy różnych narodowości, zasilający szeregi „stepowych rozbójni-
ków”. tworzyli oni zbrojne watahy dowodzone przez atamanów,
mieszkali w pałankach lub zimownikach, zajmując się uprawą
ziemi, myślistwem i rybołówstwem. Sicz zaporoską założył spo-
lonizowany kniaź Dymitr wiśniowiecki (1553), a do jej wzrostu
przyczynili się rusko-polscy starostowie, jak B. Hliński z czerkas,
p. Lanckoroński z winnicy i najsławniejszy z nich, starosta barski
J. pretwicz, który stoczył z pohańcami około 70 zwycięskich bi-
tew („a bił tak tatary, że do rusi patrzyli z daleka przez szpary”).
J.B. zimorowic w pamiętniku Lwów, Rusi stolica... przypomniał
jednego z pierwszych wodzów kozackich, starostę kaniowskiego
i czerkaskiego O. Daszkiewicza, postulującego w latach trzydzie-
stych XVi wieku utworzenie na Dnieprze szeregu fortec obron-
nych, obsadzonych przez załogi kozackie pozostające na stałym
żołdzie rzeczypospolitej. Kozaczyzna stała się główną siłą zbrojną
rusi-ukrainy.
pod koniec XVi stulecia zaczęły wybuchać bunty kozackie,
mimo to chętnie korzystano z pomocy zaporożców w wojnach kre-
sowych. Gloryfikowano ich brawurę w walce z turkami pod choci-
miem (1621), a szczególnie męstwo atamana p. Konaszewicza-Sa-
hajdacznego, natomiast krytykowano powstanie chmielnickiego
za napady na dwory, rozboje i sprzedawanie ludzi w niewolę bisur-
manom „za nahajkę albo za niuch tabaki”. Ludność puchła z gło-
du i zapadała na różne choroby, a szlachta ratując życie, przebiera-
ła się w strój chłopski i uciekała w stronę Lwowa i dalej na zachód.
pustoszały ukrainne miasta i wsie, a po klęsce pod Beresteczkiem
Kozacy wcale nie spokornieli, „ale przecie po rusku kamień za pa-
zuchą trzymali i ledwie nie zębami na Lachów zrzytając, przez
starszyznę swą do nowych jakich tumultów chmielnickiego pobu-
18
dzali” (M. Jemiołowski). walki polsko-kozackie skończyły się tra-
gicznie dla jednych i drugich: kozaczyznę zaporoską zlikwidowa-
ła Katarzyna ii (1775), a rzeczpospolitą w kilkanaście lat później
rozebrali trzej zaborcy.
Staropolskie pamiętnikarstwo stanowi też niewyczerpane źró-
dło wiadomości o Kresach w czasie pokoju, ich życiu powszednim
i odświętnym, opisanych „bez przysmaczania i fantazjowania”.
Dowiadujemy się o kłopotach gospodarczych i rodzinnych szlach-
ty, użeraniu się z poddanymi i ciężarach związanych ze stacjo-
nującymi wojskami, o dzierżawach, ciągłych procesach sądowych
i sprawach genealogiczno-heraldycznych, o Sapiehach, radziwił-
łach itp. Szlachta szaraczkowa z polski etnicznej, niewykształco-
na i gospodarująca na słabo urodzajnej ziemi, emigrowała na ruś,
wileńszczyznę i Białoruś. czytamy o buntujących się chłopach,
średzkich sejmikach, zaćmieniu słońca i zburzeniu zboru wileń-
skiego, o zabawach, polowaniach i zasłużonym odpoczynku (otia
domestica). Od XV wieku trwał proces nadawania ziemi kreso-
wej żołnierzom-weteranom królewskich oddziałów najemnych. za
wojskiem i szlachtą ciągnęli na wschód chłopi i ludność rzemieśl-
niczo-kupiecka. a największe wpływy osiągnęła tu magnateria
posiadająca ogromne latyfundia, spolszczone rody kniaziów litew-
sko-ruskich i możnowładcy rodem z Korony. prowadzili oni nie-
jednokrotnie własną politykę z pominięciem króla i sejmu, utrzy-
mywali własne wojsko i wystawne rezydencje. Jednym z najbogat-
szych magnatów kresowych był K.w. Ostrogski, właściciel około
100. miast i zamków oraz 1300. wsi. Szlachta kresowa powstawała
z przemieszania rodów polskich z litewskimi i ruskimi.
posłujący do Kozaków w 1594 roku niemiecki dyplomata e. Las-
sota zamieścił w swym dzienniku obserwacje o ukrainie, Dnie-
prze i Kijowie, który po dawnej świetności straszył ruinami, o cer-
kwi świętej zofii i ławrze peczerskiej. Francuski inżynier i kar-
tograf w. Beauplan zachwycał się starożytnością Kijowa, jego
murami, szerokością wałów i głębokością przekopów, starodaw-
nymi grobowcami królów ruskich, książąt i archimandrytów. in-
teresowała go naddnieprzańska fauna (jelenie, dziki, stada koni,
ptactwo), geografia kraju i wojowanie Kozaków, zwyczaje ludu ru-
skiego i tatarów krymskich. Życie towarzyskie na Kresach regu-
lowały uroczystości rodzinne i religijne (według kalendarza gre-
goriańskiego i juliańskiego): chrzciny, wesela, pogrzeby, imieniny
i urodziny, odpusty i kiermasze przy kościołach i cerkwiach. Do-
brosąsiedzkie stosunki podtrzymywano częstymi wizytami i re-
wizytami, wspólnymi balami i kuligami. t. Jewłaszewski, spol-
19
szczony szlachcic nowogródzki, opisał sceny z życia ludu biało-
rusko-litewskiego i swego żywota, „małego robaczka”. wojewoda
miński K.S. zawisza opowiedział przeżycia w wesołym towarzy-
stwie w wilnie: „Dziwnie hulaliśmy wesoło, żartowali, pili, tań-
cowali do upaści i nóg bolenia (...) deboszowaliśmy przez niedziel
trzy, bankietując i różne posiedzenia mając; dzieweczkiśmy też
piękne nawiedzali w dobrej kompanii”. a przygrywała żydowska,
łebska muzyka mińska, która rzępoliła staroświeckie tańce i pod-
śpiewywała: „anusiu, serdeńko, palisz moju duszu...”. również
J. Kitowicz, pleban rzeczycki, zamieścił w Opisie obyczajów... spo-
ro pikantnych dygresji litewsko-ruskich, epizodów i anegdot o „ad-
oratorach koryta i kufla”.
Od XVii wieku upowszechniał się na Kresach strój polski na-
zwany z czasem narodowym, ubiór szlachecki noszony chętnie
także przez mieszczan. tworzył się z symbiozy ubiorów polskich,
ruskich, litewskich i węgierskich, z dodatkami ozdób orientalnych
(tureckich i perskich). Mamy więc żupan, kontusz i pas słucki, szu-
bę podbitą futrem, bekieszę i kiereję, na nogach buty z cholewami
lub safianowe baczmagi, w które wpuszczano nogawki szarawa-
rów. Na głowy nakładano sobolowe kołpaki, futrzane lub aksamit-
ne kuczmy, albo krymki. Kobiety wdziewały fałdowane spódnice,
obcisłe gorsety i długie suknie z haftami oraz kierejki i węgierki.
w wojsku wzorem tatarsko-tureckim noszono czamary i narzu-
cane na pancerze skóry rysie lub tygrysie, ozdobną broń wschod-
nią (karabele, basałyki i sajdaki). chłopi ubierali się w wełniane
sukmany, siermięgi i świtki, wyszywane koszule, burki i baranie
kożuchy; tradycyjnym obuwiem były wyplatane z łyka lub słomy
łapcie, rzadziej czoboty. wraz z rozwojem przemysłu tekstylnego
stroje ludności kresowej różnicowały się według grup etnicznych
i kolorytów lokalnych.
Na Kresach utrwaliła się wiara w moc czarów i magii. wy-
nikała z bytowania w trudnych warunkach, w izolacji od ośrod-
ków cywilizacyjnych i z poczucia ciągłego zagrożenia wśród bez-
kresnych stepów, dzikich puszcz lub mokradeł. zabiegi magiczne
miały chronić od nieszczęść i chorób, zapewnić zdrowie, pomyśl-
ność i dobry urodzaj, towarzyszyły prawie wszystkim podejmo-
wanym działaniom. Był to system specjalnych zaklęć, czynno-
ści i przedmiotów pilnie strzeżonych przez osoby wtajemniczo-
ne: stare kobiety, cyganów, znachorów, szeptunów czy tatarskich
fałdżejów. Ludziom mogli zaszkodzić czarownicy, charakternicy
i magicy. wierzono, że wiedźmy potrafią latać na kocie, na mio-
tle i na człowieku, truć ziołami, zsyłać rozmaite choroby i zatrzy-
20
mać deszcz, wywołać grad, zaćmić słońce, odebrać krowom mleko
i spowodować gwałtowną miłość. czarownicy umieli zmieniać lu-
dzi w wilkołaki i opętać złym duchem. aby uchronić się przed nie-
szczęściem, noszono przy sobie czarodziejskie zioła, kamyki, nie
wymawiano określonych słów, tylko specjalne formuły obronne.
Literaturę kresową przenikają więc wszędobylskie przesądy i za-
bobony.
proza pamiętnikarska ukazała też dramatyczną rzeczywistość
kresową w czasach saskich. wielka wojna północna (1700–1721)
o panowanie nad Bałtykiem zrujnowała polskę, przemarsze i gra-
bieże wojsk saskich, szwedzkich, moskiewskich i kozackich nisz-
czyły miasta i wsie. za wojną szły plagi: susze, powodzie i grado-
bicia, pożary i szarańcza, ludzi dziesiątkowało morowe powietrze,
choroby i głód (z przykładami kanibalizmu). Kraj ogarnął chaos,
rozkład sądownictwa, wzrost zajazdów i rozbojów. Obrady sejmo-
we przypominały tragifarsę: rzucano jabłkami i gruszkami, gaszo-
no świece, by nie dochodziło do podpisania dokumentów. w Abry-
sie domowej nieszczęśliwości... bazylianin J. Oleszewski próbował
podsumować ówczesne nieszczęścia i nadużycia towarzyszące dzia-
łaniom wojennym, anarchię polityczną, społeczną i gospodarczą,
poczucie powszechnego zagrożenia i epidemie: „trupy po gościń-
cach i po różnych miejscach leżały, a nie było onych komu chować
i dlatego wiele zwierz pojadł, wiele od psów zjedzonych zostało”.
Staropolska historiografia, a zwłaszcza proza pamiętnikarsko-
-diariuszowa, przyczyniły się do rozwoju literatury pięknej. Do-
starczały pisarzom nie tylko wiadomości na temat realiów życia
kresowego, ale wpływały na narrację i stylistykę utworów. Stały
się dobrymi warsztatami epiki wierszowanej przedstawiającej te
same wydarzenia na wyższym poziomie artystycznym. Formowa-
ły takie kategorie literackie, jak wątki fabularne, kreacje boha-
terów i narratorów, nowe ujęcia kompozycyjne, monologi, dialogi
i opisy przyrody. potrzeba przedstawiania świata realnego w be-
letrystyce znajdowała uzasadnienie w przekonaniach, że prawda
utrwalona wierszem przewyższa zmyślenia, a wierne odtwarzanie
historii stanowi gwarancję wartości utworu. Opisywanie „szcze-
rej prawdy” w liryce, epice i dramacie otrzymywało najwyższą
kwalifikację aksjologiczną. Od historyka i poety wymagano fak-
tografii, choć poecie zostawiano margines swobody, iżby mógł nie
zmieniając faktów, budzić pożądane emocje u czytelników.
znakomitym historiografem i poetą Kresów w jednej osobie był
M. Stryjkowski. w żołnierskich wędrówkach poznał rozległe zie-
mie wielkiego Księstwa Litewskiego i rusi, zbierając materiały
21
do późniejszych utworów. Korzystał z wielu źródeł historycznych,
etnograficznych i geograficznych, kronik polskich, ruskich i li-
tewskich (w sumie ponad 150. autorów), tworząc dzieło o wymia-
rach iście Homerowych. Napisał dwa utwory po polsku, wierszem
i prozą: O początkach... oraz wydaną drukiem Kronikę polską...3 .
pierwszy adresowany głównie do Litwinów, Żmudzinów i rusi-
nów zawierał więcej fragmentów poetyckich i urywał się na wyda-
rzeniach 1506 roku, brakowało w nim danych o początkach pol-
ski. Natomiast Kronika polska... to przerobiona i krótsza wersja
tzw. „rękopisu nieświeskiego”, przedstawiała dzieje polski, Litwy
i rusi, w większości pisana prozą i doprowadzona do 1581 roku,
podzielona na 25 ksiąg i 73 rozdziały (J. radziszewska). Opisał
w niej historię Litwy, poczynając od legendarnego palemona, któ-
ry ze szlacheckimi pielgrzymami dotarł z rzymu w okolice nad-
niemeńskie, do swej ziemi obiecanej. po osiedleniu rozpoczęli Li-
twini i Żmudzini wyprawy na ziemie ruskie i polskie, „odzierając
z chleba” dzierżawy połockie i wołyńskie. również ruś zawdzię-
cza autorowi syntezę swej historii związanej z ludami zamieszku-
jącymi Sarmację europejską, uznawana w XVi wieku za praojczyz-
nę wszystkich Słowian. uwydatnił potęgę państwa staroruskie-
go, jego etnogenezę, wychwalając czyny K. Ostrogskiego, „herosa
chrześcijańskiego”, gromiącego tatarów pod wiśniowcem, a Mosk-
wę pod Orszą. autor wyżej cenił ruś od Litwy, ponieważ naród
ruski był dawniejszy i sławniejszy monarchią kijowską, wcześniej
znalazł się w kręgu kultury bizantyjskiej i przyjął chrzest. wyno-
sił Kijów, „miasto sławne, bogate, budowne,/ wielkie i szerokie,
głowa wszystkiej rusi”.
w dziełach swych zawarł pisarz obszerną wiedzę historycz-
ną o zatargach i sporach polsko-litewsko-rusko-moskiewskich,
podmalowaną kresowym kolorytem. przede wszystkim okazał
się mistrzem opisów batalistycznych: bitew pełnych ruchu, zgieł-
ku i wrzawy bojowej, wypraw i bojów częstych i srogich, pogro-
mów krwawych i gwałtownych, scen porażenia i złupienia, pobi-
cia i śmierci. Oto niektóre z nich wraz z tytułami rozdziałów im
3 M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach ry-
cerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego,
przedtym nigdy od żadnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Bożego
a uprzejmie pilnego doświadczenia (nap. 1582, wyd. 1978), Która przedtym
nigdy światła nie widziała, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej
Rusi Kijowskiej, Moskiewskiej, Siewierskiej, Wołhińskiej, Podolskiej, Podgór-
skiej, Podlaskiej etc. (1582).
22
poświęconych w Kronice polskiej...: O burzeniu Polski przez ruskie
książęta z Litwą i przez Wołodora, O porażeniu książąt ruskich
przez Połowców, O porażeniu Jatwiezów, pobratynów litewskich,
od Rusaków i wygładzeniu ich od Polaków, O burdach między Wi-
tołtem a Polaki o koronę litewską, O porażeniu Rusaków i Pola-
ków na Podolu przez Tatary, O srogim zburzeniu Podola i Rusi od
Wołochów, Turków i Tatarów, a o pozdychaniu czterdzieści tysię-
cy Turków od zimna. wiktorię Kazimierza Odnowiciela nad ksią-
żętami ruskimi tak przedstawiał: „trąby, surmy i bębny huczą
w każdej stronie,/ Mężów krzyk, grzmot zbrój brzmiących, rżą
hasając konie,/ Mars zapalczywy wszystkich z obu stron podże-
ga,/ aż niebo, las i ziemia z trwogi się rozlega (...) polacy gonią,
biją, sieką, tłuką, kolą,/ Drugich jętych związawszy więc pędzą
w niewolą”. wykreował szereg kresowych wojowników polskich,
ruskich i litewskich na miarę achillesów i Hektorów, którzy z po-
święceniem bronili rzeczypospolitej, domagając się należnych im
pochwał za odwagę i męstwo. Kresy Stryjkowskiego, jak długie
i szerokie, jawią się światem wrogich żywiołów, ciągłych wojen
i niekończących się najazdów. tu walczyli wszyscy ze wszystkimi.
2. Heroicum kresowe
pod koniec XVi wieku zaczęto domagać się chwytania histo-
rii na gorąco i tworzenia ojczystego heroicum. rozwinęło się więc
piśmiennictwo okolicznościowe odtwarzające w formach zbeletry-
zowanych wydarzenia bieżące. a ponieważ główną przestrzenią
„gorącej historii” w owych czasach były Kresy, tworzono de facto
heroicum kresowe. podobnie jak w historiografii i prozie pamięt-
nikarskiej opisywano wojny w epice wierszowanej i liryce: „praw-
dę pisać moja jest intencyja, samą rzecz i gołą narracyję gładszym
i trochę spokojniejszym piórem”, wyznał S. twardowski. przed-
stawiano więc kresowe batalie wojenne prowadzone od Dzikich
pól po inflanty, wiktorie i klęski, a także brak sprawności rycer-
skiej u szlachty ziemiańskiej, owych „pigmejów i karłów”, którzy
miecze i rohatyny przekuli na radła, a w ich hełmach lęgły się ko-
kosze. wyprowadzono sarmacką Bellonę na teatrum kresowego
świata. wojny z muzułmanami ukazywano w turcykach tworzo-
nych po polsku i po łacinie, wierszem i prozą, w ideowo-politycz-
nych traktatach, lamentach i pobudkach zachęcających rycerstwo
23
i króla do zorganizowania świętej krucjaty przeciwko potędze tu-
reckiej4. Nawoływano do niej już w średniowiecznych cantio con-
tra Turcos: w Pieśni o gniewie Pańskim, czyli napadzie tatarów
na Sandomierz (1259) („wylej twój gniew na tatary,/ turki, wo-
łochy, pogany,/ którzy na twą dobroć nie dbają,/ w naszej się krwi
zmywają”) i w anonimowej łacińskiej Pieśni o spustoszeniu Sam-
bora (1448) opiewającej mordowanie bezbronnej ludności, branie
do niewoli chłopców i dziewcząt, wielki płacz matek i dzieci wzno-
4 por. utwory o wojnach z turkami i tatarami, np.: S. Orzechowski, Mowa
do rycerstwa polskiego o konieczności wojny z Turkami (1543), Turcyka dru-
ga do Zygmunta, króla Polski (1544); M. Stryjkowski, O wolności Korony Pol-
skiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego a o srogim zniewoleniu inszych Kró-
lestw pod tyrańskim jarzmem tureckim, o rokoszu niniejszego tyrana turec-
kiego Amurata i wszystkich królów otomańskiego krótki a skuteczny wywód,
tudzież którym by sposobem ta moc pogańska ukrócona być miała (1575); J. we-
reszczyński, Droga pewna do prędszego i snadniejszego osadzenia w ruskich
krajach pustyń rycerstwem Królestwa Polskiego, jako też względem drożniej-
szej obrony wszystkiego ukrainnego położenia od nieprzyjaciół Krzyża Świę-
tego (1590), Excytarz księdza J. Wereszczyńskiego, z łaski Bożej nominata bi-
skupstwa kijowskiego a opata sieciechowskiego: Do podniesienia wojny świę-
tej przeciwko Turkom i Tatarom, jako głównym nieprzyjaciełom wszystkiego
chrześcijaństwa (1592), Publika księdza J. Wereszczyńskiego z Wereszczyna
(...) z strony fundowania szkoły rycerskiej synom koronnym na Ukrainie, jako
też Krzyżakom według reguły maltańskiej (1594), Pobudka na Jego Cesarską
Miłość wszystkiego chrześcijaństwa do podniesienia wojny świętej spolną ręką
przeciw Turkom i Tatarom trąbiona (1594); p. Grabowski, Polska Niżna albo
osada polska (1596); B. paprocki, Historia żałosna o prętkości i okrutności
tatarskiej, a o srogim mordowaniu i popsowaniu ziemie Ruskiej i Podolskiej,
które się stało księżyca października roku 1575 (1575); S.F. Klonowic, Pożar.
Upominanie do gaszenia i wróżba o upadku mocy Tureckiej (1597); M. pasz-
kowski, Wizerunk wiecznej sławy Sauromatów starych pobudzający młódź ry-
cerską ku naśladowaniu spraw ich, od szlachetnej Pallady z gniazda cnot ich
w ojczystym Parnasie wzbudzony (1613), Dzieje tureckie i utarczki kozackie
z Tatary. Tudzież też o narodzie, obrzędziech, nabożeństwie, gospodarstwie
i rycerstwie tych pogan... (1615); w. Kicki, Dialog o obronie Ukrainy i pobud-
ka z przestrogą dla zabieżenia inkursyjom tatarskim (1615); Sz. Starowolski,
Pobudka albo rada na zniesienie Tatarów perekopskich (1618); p. Skarga, Żoł-
nierskie nabożeństwo (1606). uwaga: Szczegółowe opisy bibliograficzne wielu
tekstów staropolskich, przy których dla moich potrzeb podaję tylko nazwisko
autora, tytuł utworu i rok i wydania, można znaleźć w serii sześciu tomów
J. Nowaka-Dłużewskiego: Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce, war-
szawa 1963–1980. autor w rozbudowanych i erudycyjnych przypisach do
każdego tomu podaje daty i miejsca pierwodruków, ich kolejnych przedru-
ków i wydań, adresy miejsc rękopisów w bibliotekach i archiwach krajowych,
nazwiska tłumaczy tekstów łacińskich na język polski. ustala skrupulatnie
zawiłe często edytorskie losy poszczególnych utworów.
24
szący się ku niebu zagniewanego Boga. prowadzono ogólnona-
rodową debatę, jak obronić przed pohańcami kraje ruskie i całą
rzeczpospolitą.
J. wereszczyński, katolicki biskup kijowski, opracował w Excy-
tarzu... szczegółowy plan wojskowo-strategiczny dla całej chrześci-
jańskiej europy w sprawie wojny przeciwko turkom i zabezpiecze-
nia granic przed ich nawałą. Miejscem koncentracji armii polsko-
-moskiewskiej (ligi antytureckiej) miał być Kamieniec podolski.
Swoje rady kierował do nowego papieża i wszystkich monarchów,
książąt, wojewodów, kasztelanów i szlachty. Sam narażony bezpo-
średnio na najazdy bisurmanów, domagał się w Pobudce... zorga-
nizowania na ukrainie stałej linii obronnej, aby szlachcic ukryty
w „cirniach” nie obserwował gwałtów tatarskich na „najmilszej
żonce, uciesznych dziateczkach i wiernej czeladce”. proponował
założyć na zadnieprzu szkołę rycerską dla dziesięciu tysięcy sy-
nów szlacheckich, mieszczan i „wsian” (na wzór zakonu Maltań-
skiego). rektorem w owej szkole miał być hetman, dziekanami –
pułkownicy biegli w rzeczach rycerskich, a doktorami dydakty-
ki – porucznicy. rozległe obszary ukrainy z bliskim sąsiedztwem
„pysznej i plugawej bestii tureckiej” czyniły je dobrym poligonem
dla obrońców chrześcijańskiego przedmurza. z podobnym planem
wystąpił p. Grabowski doradzając, by na Dzikich polach założyć
osady wojskowo-rolnicze. w tym celu należałoby przesiedlić nad-
miar ludności wszystkich stanów z Korony, obdarować nadaniami
ziemi i ćwiczyć w sztuce rycerskiej. taka osada polska zabezpie-
czałaby Kresy przed muzułmanami i dyscyplinowała niesfornych
Kozaków.
turcyką inspirującą poezję stała się Pieśń o spustoszeniu Po-
dola J. Kochanowskiego, ułożona pod wrażeniem najazdu „psów
bisurmańskich” niszczących ziemie podolskie i biorących ogrom-
ny haracz w ludziach. pisano o tatarskiej „prętkości, okrutno-
ści i srogim mordowaniu”, niszczeniu miast, świątyń i dworów,
o diabelskim państwie porty oblewającej krwią ziemie kresowe.
Na początku XVii stulecia stosunki z nią pogorszyły się na sku-
tek wypadów kozackich na miasta tureckie, interwencji magna-
tów kresowych w Mołdawii i udziału lisowczyków przeciwko len-
nikowi sułtana w Siedmiogrodzie. Nastąpiły zmasowane najazdy
tatarsko-tureckie na ukrainę, podole i ruś czerwoną. Lamento-
wał nad nimi M. paszkowski, przypominając dawnych bohaterów:
„Gdzie Boratyńscy i mężni Strusowie,/ Gdzie wiśniowiecki Dy-
mitr kozak miły,/ Gdzie pretwicz i ukrainne siły”. w. Kicki w Dia-
logu o Ukrainie... domagał się stanowczo obrony ziem szczodrych
25
w winnice i zboża oraz utrzymywania w pełnej gotowości bojo-
wej płatnego wojska. rady w sprawie zniesienia tatarów perekop-
skich i utrwalenia pokoju na Kresach dawał Sz. Starowolski w Po-
budce..., a p. Skarga nawoływał do wojny z turcją przekonując, że
żadna sprawiedliwsza od tej być nie może, że Bóg jest po stronie
rzeczypospolitej, a zwycięstwo już zostało w niebie obiecane.
wszystkie bitwy z muzułmanami znalazły odbicie w litera-
turze, ich przyczyny, przebiegi i skutki5. za klęskę cecorską Żół-
kiewskiego obwiniano skłóconych Sarmatów, a późniejsze zwycię-
stwo gloryfikował w. potocki w Transakcji wojny chocimskiej...,
retrospektywnym poemacie napisanym po pół wieku „ku pokrze-
pieniu serc”. Sławiono bohaterstwo chodkiewicza i Sahajdaczne-
go wraz z jego Kozakami, „o których bają, że ci junacy dziewięć
dusz mają”, a nad utratą Kamieńca ubolewał S. Makowiecki. zwy-
cięskie potyczki z grasującymi czambułami tatarskimi staczał
J. Sobieski w okolicach Żółkwi, Brzeżan, podhajec i pod Oryni-
nem. Jego wojsko wszędzie wspomagali chłopi, czynili zasieki po
drogach i lasach, gromiąc pohańców na własną rękę. wojował puł-
kownik wołodyjowski, „cnotliwy, w trudach nieleniwy, ten stolnik
przemyski, we wszystkich dziełach wojennych był rzyski”. w rok
5 por. np.: M. paszkowski, Bitwy znamienite... mężnych Polaków w r. 1620
i nieszczęsny przypadek ich pod Cecorą (1620); J. Bojanowski, Naumachia
chocimska... przeciwko Turkom w Wołoszech r. 1621 (1622); J.B. zimorowic,
Pamiątka wojny tureckiej w roku MDCXXI od polskiego narodu podniesio-
nej (1623); p. Napolski, Krwawy Mars narodu sarmackiego... (1621); w. po-
tocki, Transakcja wojny chocimskiej... z różnych... relacyj jako manuskryp-
tów i diariuszów, tak z relacyj ludzi starych... zebrana, ale osobliwie z tradycji
JW. JM. Pana Jakuba Sobieskiego... z łacińskiego na polskie dostatecznie dla
nieśmiertelnej narodu polskiego sławy wierszem przetłumaczona. R.P. 1670,
dnia decembra ostatniego (1850), Pogrom turecki z Hussein paszą pod Cho-
cimiem A.D. 1673 (nap. 1674, wyd. 1889); S. Makowiecki, Relacyja Kamień-
ca wziętego przez Turków w roku 1672, opisana wierszem polskim (1886);
S.J. ślizień, Haracz krwią turecką Turkom wypłacony abo relacyja dwulet-
nich prac wojska koronnego i Wielkiego Księstwa Litewskiego to jest Roku
Pańskiego 1672, w którym tylko samo koronne kwarciane wojsko, i Roku Pań-
skiego 1673, w którym i wojsko W. X. L. z wojskiem koronnym pod Chocimiem
pracowało... (1674); S. Leszczyński, Classicum nieśmiertelnej sławy, Jaśnie
Wielmożnych Wodzów koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszyst-
kiego cnego Rycerstwa obojga narodu na wszystkie świata chrześcijańskiego
kraje otrąbiony po szczęśliwej i niesłychanej wiktoryjej pod Chocimiem, dnia
XI Novembra R.P. 1673 otrzymanej, stylo panegyrico a ojczystym rytmem opi-
sane... (1674); z. Morsztyn, Sławna wiktoria nad Turkami Wojsk Koronnych
i Wielkiego Księstwa Litewskiego pod Chocimiem otrzymana w dzień Święte-
go Kazimierza roku 1673 (1673–1679).
26
po upadku Kamieńca turcy znów złupili ziemie podolskie, po
czym okopali się za szańcami starodawnego zamku chocimskiego,
otoczonego skalistymi górami i Dniestrem kolistym. tam właśnie
hetman Sobieski za ojczyznę i wiarę świętą, z pomocą aniołów, po-
prowadził wojsko do szturmu pieszo – „i zlał krwią turecką popiół
Żółkiewskiego, dziada swojego”.
Na północy rzeczpospolita musiała bronić swego unijnego
sprzymierzeńca wielkie Księstwo Litewskie przed imperialistycz-
ną Moskwą6. wojna z carem wasylem iii zakończyła się zwycię-
stwem pod Orszą (1515), o którym powstało szereg epinikionów
(tzw. cykl orszański): o bohaterskich wodzach, pobojowisku zasła-
nym ciałami wrogów i o korzyściach z tego zwycięstwa. Jednak
Moskwa nadal napadała na Litwę, zwłaszcza za panowania iwana
Groźnego, bezwzględnego jak wilk i chytrego jak lis. walkę z nim
podjął Batory, organizując trzy zwycięskie kampanie, zdobywa-
jąc połock, wielkie łuki i psków oraz prawie całe inflanty. „Ba-
toriada” odbiła się w wielu utworach epickich (także łacińskich,
król nie znał języka polskiego). D. Hermann w poemacie Stefane-
6 por. utwory o wojnie z Moskalami, np.: anonim, Wiersze o pamiętnej klę-
sce schizmatyckich Moskali (1515, łac.); J.D. Solikowski, Querimonia cala-
mitosi ducatus Lithuaniae (ok. 1564); D. Hermann, Stefaneida moskiewska,
czyli o okolicznościach, przyczynach, początkach i przebiegu wojny, prowa-
dzonej przez Naj. i najpotężniejszego króla polskiego i wielkiego księcia litew-
skiego Stefana Pierwszego przeciw Janowi Wasylewiczowi, wielkiemu księ-
ciu moskiewskiemu, tudzież o odparciu wroga, jego złamaniu i zmuszeniu
szczęśliwie do zawarcia sprawiedliwego układu pokojowego (1582); w. Neo-
thebel, Acrostichis własnego wyobrażenia kniazia wielkiego moskiewskiego
i prawdziwe opisanie sposobów, przyrodzenia, obyczajów, układności a oso-
bliwych cnót a spraw rycerskich, z których wobec każdy rozumny łatwie oba-
czyć może, jeśli słuszno albo nie, iż przeciw takowemu możnemu potentatowi
teraźniejszemu i przeszłe nieprzyjacielskie wojny były i są podniesione i przed-
sięwzięte (1581); B. paprocki, Triumf satyrów leśnych, syren wodnych, planet
niebieskich z szczęśliwego zwrócenia króla polskiego Stefana do państw jego
z wojny moskiewskiej (1582); F. Gradowski, Hodoeporicon Moschicum Prin-
cipis ac D.D. Christophori Radivilonis (1582); e. pielgrzymowski, Panegi-
rica apostrophe ad Christophorum Radivilum (1583); J. Kochanowski, Jez-
da do Moskwy i posługi z młodych lat aż i przez wszystek czas przeszłej woj-
ny z Moskiewskim, ojczyźnie swej i panom swym czynione, Jego Książęcej M.
i Pana, Krzysztofa Radziwiłła... prawdziwie opisane (1583); a. rymsza, Deke-
teros Akroama, to jest dziesięcioroczne powieści wojennych spraw książęcia...
Krzysztofa Radziwiłła... pana trockiego, podkanclerzego Wielkiego Księstwa
Litewskiego i hetmana polnego... Ku temu posługi niektórych rotmistrzów
i ludzi rycerskich, pod sprawą Jego Mci będących (1585); J. radwan, Radivi-
lias sive de vita et rebus... Principis Nikolai Radivili, Georgii filii (1592).
2
ida moskiewska... opisał przebieg wojny, oblężenia twierdz rozsia-
nych po ziemiach moskiewskich (Groźny z reguły nie przyjmował
bitew w otwartym polu), przedzieranie się oddziałów przez bagni-
ste puszcze i gęste ostępy. przedstawiał okrucieństwa Moskali, na
widok których odwracały się słońce i księżyc, szturmy na zamki
wojsk polsko-litewsko-węgiersko-niemieckich, rozpaczliwe obrony
załóg i pobojowiska zalegające trupami. Batorego opiewano w po-
ematach, epinikionach, odach i epitafiach: był genialnym strate-
giem, umiejętnie przeprowadzał wojska przez lasy, góry i rwące
rzeki, a w czasie bitew osobiście kierował nimi, stosując różne for-
tele, niezrównany „w radzie, mowie, w dowcipie i w umysłu mier-
ności”. to opatrznościowy homo militans, naczynie łaski pań-
skiej i pogromca krwawego Machmeta: „znał go on Moskal już
zmarły iwaniec,/ także tatarski wszech sprośny pohaniec”. Na-
tomiast cara Groźnego scharakteryzował w. Neothebel jako kata
i erotomana: ścinał jak rzeźnik, mieszczan nowogrodzkich zamy-
kał w oborach i gotował w kotłach, a mnichów wieszał, w pań-
stwie rządził przy pomocy opryczników, którzy w grupach po sie-
demdziesięciu mordowali ludzi. zwycięskie zakończenie wojen
z Moskwą uczcił B. paprocki Tryumfem satyrów, syren wodnych
i planet niebieskich... ofiarowujących Batoremu wieńce i życzenia
dalszych sukcesów od królów polskich z zaświatów, żeby sięgnął
także po słowiańskie ziemie na zachodzie po Miśnię i łużyce.
w kilku poematach ukazano zagon dywersyjny K. radziwiłła-
-pioruna, zapuszczający się latem 1581 roku w głąb państwa mo-
skiewskiego. „Litewski achilles” spenetrował walkami podjaz-
dowymi rozległe tereny, docierając aż pod twer i urdomę, tam
„gdzie wołha rzeka z Dźwiną zdroje swe puściły”. Działał błyska-
wicznie, rozbił armię Szeremietiewa, zdobył uświatę, a z zagro-
żonej Starycy musiał uciekać sam car, wołając: „pro Boha, dzie-
ci, w bajdak co rychlej siadajcie,/ Żony, dzieci pobrawszy k Mo-
skwie ujeżdżajcie”. Jego zagończycy szerzyli postrach, zwłaszcza
Kozacy i tatarzy litewscy, rabując i paląc miasta nadwołżańskie,
że „ognia było widać w ośmiu mil po wszech stronach”. w końcu
syci przygód i chwały, objuczeni łupami, zjawili się pod pskowem,
gdzie od dwóch miesięcy trwało oblężenie. F. Gradowski przedsta-
wił popłoch, jaki zapanował w państwie Groźnego po pierwszych
uderzeniach „pioruna”, a e. pielgrzymowski wychwalał cały ród
radziwiłłów, opiekunów prawdziwej religii (kalwinizmu), świą-
tyń i szkół na Litwie. Jezdę do Moskwy... opiewał J. Kochanowski
i a. rymsza, jej naoczny świadek: walki podjazdowe, szybkie pocho-
dy i pobudki o świcie, przeprawy przez rzeki i Niedźwiedzie Błoto
28
pod Drogoczewem, a przede wszystkim wodza – „O wielki radziwil-
le, o mężu przesławny,/ O czemu cię nam nie dał przed tym on wiek
dawny,/ Kiedy Moskwa gmerała po stołach litewskich”.
Na początku XVii stulecia nadarzyła się okazja zdobycia tro-
nu carskiego przez Dymitrów Samozwańców popieranych przez
zygmunta iii i magnatów polskich z wojewodą sandomierskim
J. Mniszchem na czele, ojcem Maryny, carowej in spe. plan opano-
wania Moskwy rychło znalazł licznych teoretyków i bardów, któ-
rzy pisali o godach i Marsie moskiewskim z niezwykłymi figura-
mi dwóch łżedymitrów, nie mającymi precedensu w nowożytnych
dziejach europy. Dla rosji był to okres „wielkiej smuty”, zajęcie
Kremla przez polaków, lata głodu i rzezi. „Dymitriadę” zobrazo-
wał nadworny poeta Mniszchów J. Żabczyc w panegirycznych po-
ematach, zwłaszcza Dymitra wszystkiej rusi Samodzierżcę, jego
oblubienicę równą zacnej Junonie krasą i urodą i jej ojca, cnotli-
wego Sarmatę; dary przywiezione Marynie, kosztowności w zło-
cie i srebrze, perłach i bogatych materiałach odzieżowych, w dzie-
łach sztuki jubilerskiej, dwa kobierce perskie, kożuch marmurko-
wy z kołnierzem szczerozawojkowym, białozory i żywego sobola.
J. Jurkowski ułożył pieśń na fest ucieszny i na hymeneus. rychło
jednak peany ustąpiły miejsca lamentom, a wesele zamieniło się
w „gody krwawe”, Dymitra zamordowano, a polakom urządzono
por. utwory o „Dymitriadzie”, np.: J. Żabczyc, Mars moskiewski krwawy
(1605); S. Grochowski, Pieśni na fest ucieszny... przemożnego monarchy Dy-
mitra Iwanowicza cara... i Mniszchówny wojewodzianki sędomirskiej (1606);
J. Jurkowski, Hymenaeusz Najjaśniejszego Monarchy Dymitra Iwanowicza
(1605); S. Lifftel, Gody moskiewskie (1607); p. palczowski, Kolęda moskiew-
ska. To jest wojny moskiewskiej przyczyny słuszne, okazja pożądana, zwycię-
stwa nadzieja wielka, państwa tamtego pożytki i bogactwa nigdy nie szaco-
wane, krótko opisane (1609); M. paszkowski, Posiłek Bellony Sauromackiej
szlachetnemu rycerstwu Dymitra Iwanowicza W. Cara moskiewskiego przeciw
Szujskiemu i inszym zdrajcom jego (1608). [Dodajmy: Kresowa „Dymitria-
da” inspirowała szereg utworów w literaturze polskiej XiX i XX wieku, np.:
S. Jaszowski, Maryna Mniszchówna (1840), J. Szujski, Maryna Mniszchów-
na (1876), a. Dygasiński, Car Samozwaniec czyli polskie na Moskwie gody...
(1908), w. Gomulicki, Car-Widmo (1911), S. wyrzykowski, Moskiewskie gody.
Legenda o tajemniczym carze: tom I, cz. 1. Wilki pod murami Kremla, tom II,
cz. 2. Zwycięskie słońce, cz. 3. Krwawy zmierzch (1930), w. rymkiewicz, Care-
wicz na ulicach Krakowa (1959), a. Stojowski, Carskie wrota (1975)]; a. Dem-
bołęcki, Wróżbit boju moskiewskiego (1633), Pamiątka bojów moskiewskich
(1633); S. twardowski, Szczęśliwa moskiewska ekspedycja Najjaśniejszego
Władysława IV króla (1634); H. chełchowski, Wieści z Moskwy prawdziwej
(1634); J. Krajewski, Chronologia wojny moskiewskiej (1615).
29
straszliwą masakrę na Kremlu. całą „Dymitriadę” podsumował
Sz. Szymonowic: „Jednych pobito, drugich pobrano w więzienie,/
Nam sromota została i wieczne zelżenie”. Samozwańcy zapocząt-
kowali długotrwałe wojny z Moskwą. „Grzmotnej sławie” o nich
poświęcono szereg utworów o szturmach, wdzieraniu się po dra-
binach do „horodów” i przywódcach, co śmierci się nie bali. walki
nie ustawały za czasów władysława iV, który dwukrotnie wypra-
wiał się bezskutecznie po koronę cara, za to Moskale skutecznie
najeżdżali rzeczpospolitą szerokim frontem od inflant i zagar-
niali stopniowo wszystkie zdobycze Batorego i zygmunta iii.
a. Dembołęcki opierając się na astrologicznym horoskopie, zagrze-
wał rodaków mimo wszystko do boju: „i nie uchroni się Moskwicin
zuchwały polskiego Orła hartogrotnej strzały”.
Miała też polska kłopoty z wrogami wewnętrznymi, z Koza-
kami8. O wojnie z Niżowcami pisał Sz. pękalski, sławiąc kniazia
K. Ostrogskiego jako wielkiego wodza, męża uczonego i właściciela
Ostroga na wołyniu, ważnego ośrodka życia politycznego i kultu-
8 por. utwory o wojnach z Kozakami, np.: Sz. pękalski, O wojnie ostrogskiej
pod Piątkiem z Niżowcami... (1600, łac.); anonim, Nowa pieśń o wojnie ko-
zackiej, która odprawowała się pod Kumejkami nad Dnieprem (1637); O Ko-
zakach, jeśli ich znieść czy nie, discurs Krzysztofa Palczowskiego z Palczowic,
pisarza ziemskiego, zatorskiego i oświęcimskiego (1618); K. poradowski, Roz-
mowa Ukrainy z żołnierzem (1644); anonim, Wiersze na pogrom J.M.P.P. het-
manów pod Korsuniem parodyja (1648); J. Białobocki, Pochodnia wojennej
sławy... książęcia Jeremia Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1649), Klar
męstwa na objaśnienie „Pochodni” w dalszą drogę ku nieugasłej sławie Ja-
śnie Oświeconego Książęcia J.Mci Jeremia Michała Korybuta na Wiśniowcu,
i Łubniach Wiśniowieckiego, wojewody ruskiego, kaniowskiego etc. starosty
aż do wyprawy wojennej pod Zborów samego Najjaśniejszego Monarchy Kró-
la Jego Mości Jana Kazimierza, nam szczęśliwie panującego... (1649), Pogo-
da jasna ojczyzny, w którą okazały się i nagrodę biorą wysokie zasługi, a nie-
zachwiana sława Jaśnie Oświeconego Książęcia Jego Mości Jeremia księcia
Korybuta na Wiśniowcu i Łubniach Wiśniowieckiego, wojewody, generała ru-
skiego, hetmana wielkiego koronnego, przesnyskiego, przosnioskiego, kaniow-
skiego... (1650), Brat Tatar albo Liga wilcza z psem na gospodarza do cza-
sów teraźniejszych stosująca się (1652); J.B. zimorowic, Sielanki nowe ruskie
(1663 – tu Kozaczyzna, Burda ruska); M. Kuczwarewic, Relacyja ekspedycy-
jej zbaraskiej w roku Pańskim 1649 przeciw Chmielnickiemu rythmem pol-
skim przez... roku Pańskiego 1650 przełożona (1650); M. Frykacz, Zabawy
rycerstwa polskiego po szczęśliwej elekcyjej niezwyciężonego Jana Kazimie-
rza, szczęśliwie panującego Króla Jego Mości wespół z oblężeniem zbaraskim
i szczęśliwie dokończoną ekspedycyją zborowską, wydane przez jednego żoł-
nierza w r. 1649; w. Kochowski, Berestecką potrzebę Apollo śpiewa (1674);
J.a. Morsztyn, Pieśń w obozie pod Żwańcem (1653).
30
ralnego. ukazywano początkowe sukcesy Kozaków, ich sposoby
walki w taborze okolonym potrójnym szeregiem wozów i zapór, na-
rady na chortycy i napady na pańskie dwory; rebelie S. Nalewajki
i G. łobody obejmujące większą część ziem ruskich, jak zburzyli
twierdzę Kudak i zamordowali arcybiskupa unickiego J. Kuncewi-
cza. Największe powstanie wybuchło pod wodzą B. chmielnickie-
go działającego w przymierzu z tatarami (1648–1654). Miało ono
charakter społeczny, religijny i narodowy i zmierzało do całkowi-
tego wyniszczenia żywiołu polskiego na ukrainie. zaczęło się od
naszych klęsk pod Żółtymi wodami, Korsuniem i piławcami, od
nieudolnych regimentarzy przezwanych „dzieciną
Pobierz darmowy fragment (pdf)