Darmowy fragment publikacji:
HISTORIA USTROJU
I PRAWA POLSKIEGO
(1772–1918)
5. WYDANIE
Artur Korobowicz
Wojciech Witkowski
Warszawa 2012
Wydawca
Magdalena Przek-Ślesicka
Redaktor prowadzący
Marzena Molatta
Korekta
Natalia Bujniewicz
Łamanie
Studio Diament
Poszczególne części napisali:
Artur Korobowicz – rozdziały 2, 3, 5, 7
Wojciech Witkowski – rozdziały 1, 4, 6
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012
ISBN: 978-83-264-4011-3
5. wydanie
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................................................................................................................ 11
Rozdział pierwszy
UPADEK POLSKI I PIERWSZE LATA NIEWOLI.............................................................. 13
1.. Rozbiory.–.terytorium.i.ludność...................................................................................... 13
2.. Rozbiory.z.punktu.widzenia.prawa.międzynarodowego.......................................... 16
3.. Zabór.pruski.do.roku.1807................................................................................................ 17
3.1..Stosunki.społeczne..................................................................................................... 17
3.1.1.. Szlachta.............................................................................................................. 17
3.1.2.. Duchowieństwo............................................................................................... 18
3.1.3.. Mieszczanie....................................................................................................... 19
3.1.4.. Chłopi................................................................................................................. 20
3.1.5.. Żydzi................................................................................................................... 20
3.2..Ustrój.władz.i.urzędów.............................................................................................. 21
3.3..Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe............................................................ 22
3.3.1.. Obowiązywanie.prawa................................................................................... 22
3.3.2.. Sądownictwo..................................................................................................... 24
3.3.3.. Prawo.sądowe................................................................................................... 25
3.3.3.1..Prawo.cywilne.................................................................................... 25
3.3.3.2..Proces.cywilny.................................................................................... 27
3.3.3.3..Prawo.karne........................................................................................ 27
3.3.3.4..Proces.karny........................................................................................ 28
4.. Zabór.austriacki.do.roku.1809.......................................................................................... 28
4.1..Stosunki.społeczne..................................................................................................... 29
4.1.1.. Szlachta.............................................................................................................. 29
4.1.2.. Duchowieństwo............................................................................................... 29
4.1.3.. Mieszczanie....................................................................................................... 30
4.1.4..Chłopi.................................................................................................................. 30
4.1.5.. Żydzi................................................................................................................... 32
4.2..Ustrój.władz.i.urzędów.............................................................................................. 32
4.3..Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe............................................................ 34
4.3.1.. Obowiązywanie.prawa................................................................................... 34
4.3.2.. Sądownictwo..................................................................................................... 35
4.3.3.. Prawo.sądowe................................................................................................... 37
5
4.3.3.1..Prawo.cywilne.................................................................................... 37
4.3.3.2..Proces.cywilny.................................................................................... 37
4.3.3.3..Prawo.karne........................................................................................ 38
4.3.3.4..Proces.karny........................................................................................ 39
5.. Zabór.rosyjski.do.powstania.listopadowego.(1830–1831)........................................... 40
5.1..Stosunki.społeczne..................................................................................................... 41
5.1.1.. Szlachta.............................................................................................................. 41
5.1.2.. Duchowieństwo............................................................................................... 42
5.1.3.. Mieszczanie.i.Żydzi......................................................................................... 43
5.1.4.. Chłopi................................................................................................................. 43
5.2..Ustrój.władz.i.urzędów.............................................................................................. 44
5.3..Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe............................................................ 44
Rozdział drugi
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE 1807–1815............................................................................... 46
1.. Zarys.historyczny............................................................................................................... 46
1.1..Z.Francją....................................................................................................................... 46
1.2..Utworzenie.Księstwa..Terytorium.i.ludność.......................................................... 47
1.3..Upadek.Księstwa.i.okupacja.rosyjska...................................................................... 48
2.. Źródła.prawa...................................................................................................................... 49
3.. Forma.państwa................................................................................................................... 50
4.. Ustrój.społeczny................................................................................................................. 51
4.1..Charakter.zmian.......................................................................................................... 51
4.2..Szlachta......................................................................................................................... 53
4.3..Mieszczanie.................................................................................................................. 53
4.4..Żydzi............................................................................................................................. 54
4.5..Chłopi............................................................................................................................ 55
5.. Ustrój.polityczny................................................................................................................ 56
5.1..Głowa.państwa............................................................................................................ 56
5.2..Władze.centralne........................................................................................................ 57
5.2.1.. Ministrowie....................................................................................................... 57
5.2.2.. Rada.Ministrów................................................................................................ 58
5.2.3.. Rada.Stanu........................................................................................................ 59
5.3..Sejm.Księstwa.............................................................................................................. 60
5.3.1.. Izba.Poselska..................................................................................................... 60
5.3.2.. Senat.Księstwa.................................................................................................. 62
5.4..Władze.terenowe.i.podział.administracyjny.......................................................... 63
6.. Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe................................................................... 65
6.1..Organizacja.sądownictwa......................................................................................... 65
6.2..Prawo.cywilne.i.procedura.cywilna........................................................................ 67
6.3..Prawo.karne.i.procedura.karna................................................................................ 72
Rozdział trzeci
KRÓLESTWO POLSKIE 1815–1915........................................................................................ 74
1.. Uwagi.ogólnohistoryczne................................................................................................. 74
1.1..Sprawa.polska.na.Kongresie.Wiedeńskim............................................................. 74
6
1.2..Utworzenie.Królestwa.Polskiego..Liberalne.zasady.i.praktyka.ustrojowa....... 75
1.3..Opozycja.legalna.i.organizacje.patriotyczne.......................................................... 77
1.4..Powstanie.listopadowe.............................................................................................. 78
1.5..Represje.ustrojowo-polityczne.po.upadku.powstania..Początki.rusyfikacji........78
1.6..Sytuacja.w.Królestwie.przed.powstaniem.styczniowym..Reformy.
Wielopolskiego............................................................................................................ 80
1.7..Powstanie.styczniowe................................................................................................ 82
1.8..Likwidacja.ustrojowych.i.prawnych.odrębności.Królestwa..Rusyfikacja......... 84
1.9..Od.rewolucji.1905.r..do.I.wojny.światowej............................................................ 86
2.. Źródła.prawa...................................................................................................................... 88
3.. Forma.państwa................................................................................................................... 91
4.. Ustrój.społeczny................................................................................................................. 93
4.1..Zasady.ustroju.społecznego.i.stosunki.faktyczne................................................. 93
4.2..Szlachta......................................................................................................................... 93
4.3..Ludność.miast.............................................................................................................. 96
4.4..Chłopi............................................................................................................................ 99
5.. Ustrój.polityczny.............................................................................................................. 102
5.1..Król.............................................................................................................................. 102
5.2..Namiestnik................................................................................................................. 103
5.3..Rada.Stanu................................................................................................................. 105
5.3.1.. Rada.Administracyjna................................................................................... 106
5.3.2.. Rada.Stanu.(Ogólne.Zgromadzenie).......................................................... 107
5.4..Sejm............................................................................................................................. 109
5.5..Naczelne.organy.administracji.resortowej........................................................... 113
5.6..Najwyższa.Izba.Obrachunkowa.i.Prokuratoria.Generalna............................... 116
5.6.1.. Najwyższa.Izba.Obrachunkowa.................................................................. 116
5.6.2.. Prokuratoria.Generalna................................................................................. 116
5.7..Podział.terytorialny.i.administracja.terenowa..................................................... 117
6.. Organizacja.sądownictwa............................................................................................... 122
6.1..Sądy.niższej.instancji................................................................................................ 122
6.2..Zmiany.w.instancji.najwyższej.............................................................................. 123
6.3..Sądowe.funkcje.organów.administracji.lokalnej................................................. 125
6.4..Reforma.sądownictwa.po.powstaniu.styczniowym........................................... 127
7.. Prawo.cywilne.i.postępowanie.cywilne....................................................................... 130
7.1..Reforma.prawa.hipotecznego................................................................................. 130
7.2..Kodeks.Cywilny.Królestwa.Polskiego.z.1825.r.................................................... 132
7.3..Ukaz.o.małżeństwie.z.1836.r................................................................................... 134
7.4..Postępowanie.cywilne............................................................................................. 135
8.. Prawo.karne.i.postępowanie.karne.............................................................................. 137
8.1..Prawo.karne............................................................................................................... 137
8.1.1.. Kodeks.Karzący.Królestwa.Polskiego......................................................... 137
8.1.2.. Kodeks.Kar.Głównych.i.Poprawczych....................................................... 139
8.1.3.. Kodeks.karny.z.1903.r.................................................................................... 141
8.2..Postępowanie.karne................................................................................................. 142
7
Rozdział czwarty
ZABÓR PRUSKI 1807–1914, WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE............................. 145
1.. Przemiany.polityczno-ustrojowe.i.społeczne.na.terytoriach.pruskich................... 145
1.1..Zmiany.w.ustroju.Prus..II.Rzesza.......................................................................... 145
1.2..Źródła.prawa............................................................................................................. 148
1.3..Reformy.uwłaszczeniowe........................................................................................ 149
2.. Terytorium,.ludność.i.gospodarka.ziem.polskich.zaboru.pruskiego...................... 151
3.. Charakterystyka.odrębności.Wielkiego.Księstwa.Poznańskiego............................. 154
4.. Prawa.i.wolności.obywatelskie.–.ograniczenia.praw.języka.polskiego.
i.narodowości.polskiej..................................................................................................... 158
4.1..Uwagi.ogólne............................................................................................................. 158
4.2..Poszczególne.prawa.obywatelskie......................................................................... 159
4.2.1..Równość.wobec.prawa.................................................................................. 159
4.2.2..Wolność.osobista............................................................................................. 159
4.2.3..Wolność.osiedlania się.i.nietykalność.mieszkania..................................... 160
4.2.4..Tajemnica.korespondencji............................................................................. 161
4.2.5..Wolność.opinii.i.swoboda.prasy................................................................... 161
4.2.6..Wolność.wyznania.i.sumienia...................................................................... 162
4.2.7..Wolność.nauczania......................................................................................... 163
4.2.8..Wolność.stowarzyszeń.i.zgromadzeń......................................................... 164
4.2.9..Prawa.języka.polskiego.................................................................................. 164
5.. Ustrój.administracyjny.................................................................................................... 165
5.1..Na.szczeblu.prowincji.............................................................................................. 165
5.2..Obwody.rejencyjne.................................................................................................. 166
5.3..Powiaty....................................................................................................................... 167
5.4..Gminy.miejskie.......................................................................................................... 169
5.5..Gminy.wiejskie.......................................................................................................... 171
6.. Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe................................................................. 173
6.1..Sądownictwo.powszechne...................................................................................... 173
6.2..Sądownictwo.administracyjne............................................................................... 175
6.3..Prawo.sądowe........................................................................................................... 176
6.3.1.. Prawo.cywilne................................................................................................ 176
6.3.2.. Proces.cywilny................................................................................................ 179
6.3.3.. Prawo.karne.................................................................................................... 179
6.3.4.. Proces.karny.................................................................................................... 181
Rozdział piąty
RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA.................................................................................... 182
1.. Zarys.historyczny............................................................................................................. 182
1.1..Utworzenie.Rzeczypospolitej.Krakowskiej.i.jej.status.prawny........................ 182
1.2..Sytuacja.po.powstaniu.listopadowym.................................................................. 183
2.. Źródła.prawa.................................................................................................................... 185
3.. Forma.państwa................................................................................................................. 186
4.. Ustrój.społeczny............................................................................................................... 186
4.1..Zasady.ustroju.i.prawa.polityczne......................................................................... 186
4.2..Ludność.miejska........................................................................................................ 187
4.3..Chłopi.......................................................................................................................... 188
8
4.4..Żydzi........................................................................................................................... 189
5.. Ustrój.polityczny.............................................................................................................. 189
5.1..Władze.centralne...................................................................................................... 189
5.1.1.. Senat................................................................................................................. 189
5.1.2.. Zgromadzenie.Reprezentantów.................................................................. 191
5.2..Władze.lokalne.i.podział.administracyjno-terytorialny..................................... 192
6.. Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe................................................................. 193
6.1..Ustrój.sądów.............................................................................................................. 193
6.2..Prawo.sądowe........................................................................................................... 195
Rozdział szósty
ZABÓR AUSTRIACKI 1809–1914......................................................................................... 197
1.. Położenie.Galicji.na.tle.przemian.polityczno-ustrojowych.w.monarchii.
austriackiej......................................................................................................................... 197
1.1..Do.wybuchu.Wiosny.Ludów.................................................................................. 197
1.2..Od.wprowadzenia.autonomii................................................................................ 199
1.3..Reforma.uwłaszczeniowa.i.jej.następstwa.społeczno-gospodarcze................ 202
2.. Źródła.prawa.................................................................................................................... 204
3.. Prawa.i.wolności.obywatelskie...................................................................................... 205
3.1..Uwagi.ogólne............................................................................................................. 205
3.2..Poszczególne.prawa.obywatelskie......................................................................... 207
3.2.1.. Zasada.równości.wobec.prawa.................................................................... 207
3.2.2.. Równouprawnienie.narodów.i.języka....................................................... 207
3.2.3.. Wolność.osobista............................................................................................ 209
3.2.4.. Wolność.przesiedlania.się............................................................................. 209
3.2.5.. Tajemnica.korespondencji............................................................................ 209
3.2.6.. Wolność.opinii................................................................................................ 209
4.. Ustrój.polityczno-administracyjny................................................................................ 211
4.1..Władze.rządowe.i.podział.kraju............................................................................. 211
4.2..Władze.autonomiczne.............................................................................................. 213
4.3..Samorząd.terytorialny.............................................................................................. 215
4.4..Administracja.szkolnictwa....................................................................................... 220
5.. Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe................................................................. 221
5.1..Sądownictwo.powszechne...................................................................................... 221
5.2..Sądy.szczególne........................................................................................................ 222
5.3..Prawo.sądowe........................................................................................................... 224
5.3.1.. Prawo.cywilne................................................................................................ 224
5.3.2.. Proces.cywilny................................................................................................ 226
5.3.3.. Prawo.karne.................................................................................................... 226
5.3.4.. Proces.karny.................................................................................................... 227
Rozdział siódmy
ZIEMIE POLSKIE W CZASIE I WOJNY ŚWIATOWEJ 1914–1918 ............................... 229
1.. Zarys.polityczno-ustrojowy........................................................................................... 229
2.. Organizacja.sądownictwa.i.prawo.sądowe................................................................. 235
3.. Stan.prawny.w.prawie.sądowym.po.odzyskaniu.niepodległości........................... 236
Wykaz literatury........................................................................................................................ 239
9
Wstęp
Niniejszy podręcznik, przeznaczony dla studentów studiów prawniczych i admi-
nistracyjnych, stanowi zarys wykładu historii ustroju społeczno-politycznego i prawa
sądowego obowiązującego na ziemiach polskich w okresie od pierwszego rozbioru do
odzyskania niepodległości.
Jego treść i konstrukcja odpowiadają zakresowi wykładu tej części historii prawa
polskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
i wymaganiom egzaminacyjnym z tego przedmiotu.
Autorzy wyszli z założenia, iż dzieje instytucji ustroju społeczno-politycznego
oraz prawa sądowego poszczególnych części ziem polskich należy traktować jako
całość w okresie ich przynależności do państw zaborczych. Stąd konstrukcja podręcz-
nika, w którym wykład o poszczególnych częściach ziem polskich prowadzony jest
z uwzględnieniem wszelkich zmian w instytucjach ustrojowych i prawnych, ale bez
tradycyjnego podziału na okres – do powstania, po powstaniu, w pierwszej połowie
XIX wieku itp. Czytelnik poznaje instytucję od momentu jej pojawienia się, obserwuje
zachodzące w niej zmiany (ewolucyjne i rewolucyjne) i losy w całym okresie jej istnie-
nia. Uwarunkowania polityczne i ekonomiczne ustroju społeczno-politycznego i insty-
tucji prawa sądowego przedstawiamy w otwierających poszczególne rozdziały uwagach
(zarysach) ogólnohistorycznych.
Autorzy stanęli więc na stanowisku, iż pełne poznanie procesów przemian na
ziemiach polskich pod zaborami możliwe jest tylko przy całościowym ujęciu poszcze-
gólnych terytoriów, a cezurą wyjściową jest epoka napoleońska. Wyjątek stanowi omó-
wienie na początku problematyki zaboru rosyjskiego do powstania listopadowego
(1830–1831), kiedy to jeszcze funkcjonowały pozostałości dawnej Rzeczypospolitej.
Z omówienia późniejszych losów tych ziem, które coraz mocniej wiązane były z Impe-
rium i w znaczącej części nigdy już do państwa polskiego nie wróciły – autorzy świado-
mie zrezygnowali.
Przyjmując taką konstrukcję podręcznika kierowaliśmy się ogólnie względami
natury dydaktycznej. Względy te przesądziły też o ograniczeniu treści do dziejów
ustroju społecznego i politycznego oraz tradycyjnego prawa sądowego, czyli cywilnego
i karnego, materialnego i procesowego, jak też organizacji sądownictwa. Wychodzenie
poza te granice, poszerzające siłą rzeczy zakres merytorycznych rozważań i ilość prze-
kazanych studentowi informacji, nie wydało się nam konieczne z punktu widzenia
potrzeb dydaktyki.
Poświęcenie nieco większej uwagi dziejom ustroju i prawa sądowego na central-
nych ziemiach polskich podyktowane zostało rolą i znaczeniem istniejących tu w oma-
11
wianym okresie tworów państwowych o największym stopniu samodzielności, to jest
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, dla całości sprawy polskiej w XIX wieku.
Nie ukrywamy, że dodatkowo powodował nami też wzgląd na położenie Lublina na
tych ziemiach.
Czytelnik zauważy zapewne bez trudu, iż nieco więcej miejsca i uwagi, aniżeli jest
to w dostępnych na rynku podręcznikach historii państwa i prawa polskiego, poświę-
camy zagadnieniom ustroju sądów i prawa sądowego obowiązującego na ziemiach
polskich w XIX wieku. Uwaga ta nie odnosi się naturalnie do systemu Historii państwa
i prawa Polski (pod ogólną redakcją Juliusza Bardacha), ponieważ opracowanie to daleko
przekracza cele, jakie stawia się przed podręcznikiem i trudno, przede wszystkim ze
względu na obszerność, polecać tomy III i IV tego opracowania studentom I roku do
nauki przedmiotu.
Zwracanie dużej uwagi na historię prawa sądowego w XIX wieku w nauczaniu
historii ustroju i prawa polskiego ma na Wydziale Prawa UMCS długą tradycję i wiąże
się z nazwiskiem naszego Mistrza – Profesora Józefa Mazurkiewicza. Uważał On, a my
ten pogląd podzielamy, iż większość obowiązujących dzisiaj instytucji prawa sądowego
wywodzi się z ustawodawstwa XIX-wiecznego, a fundamentalne kodyfikacje tego
stulecia, obowiązujące na ziemiach polskich częściowo aż do końca 1946 r., wywarły
ogromny wpływ na poglądy i postawy kilku pokoleń prawników polskich. Trudno więc
wyobrazić sobie należycie wykształconego jurystę, nie znającego przynajmniej w zary-
sie XIX-wiecznego prawa sądowego.
Przy przygotowywaniu tego podręcznika autorzy uwzględnili literaturę naukową
i najbardziej popularne podręczniki i skrypty. Wykaz wykorzystanych opracowań,
będący również wskazówką dla Czytelnika chcącego pogłębić wiadomości o określo-
nych instytucjach ustrojowych i prawnych, zamieszczono na końcu podręcznika.
Obecne kolejne wydanie zostało poprawione
i uzupełnione. Przekonanie
o konieczności pewnych zmian i uzupełnień rodziło się w trakcie zajęć dydaktycznych
z tej części przedmiotu, jak również podczas egzaminów, kiedy okazywało się, iż zbyt
syntetyczny opis pewnych instytucji prawnych czy procesów historycznych utrudnia
ich zrozumienie przez studentów. Uwzględniliśmy także uwagi korzystających z pod-
ręcznika studentów.
Lublin, wrzesień 2012
Artur Korobowicz
Wojciech Witkowski
Rozdział pierwszy
UPADEK POLSKI I PIERWSZE LATA NIEWOLI
1. Rozbiory – terytorium i ludność
Przed.rozbiorami.Rzeczpospolita.była.najrozleglejszym.–.oprócz.Rosji.
–.zwartym.terytorialnie.państwem.europejskim..W.1772.r..obszar.jej.wynosił.
733,5.tys..km2..Nie.należała.jednak.do.krajów.o.najwyższej.liczbie.ludności.
ani.o.dużej.gęstości.zaludnienia..Liczyła.wówczas.(według.badań.I..Gieysz-
torowej).14.mln.ludności.przy.gęstości.zaludnienia.19,1.mieszkańca.na.km2..
Dawało.to.jej.szóste.miejsce.w.Europie.pod.względem.liczby.mieszkańców.
(po. Rosji. europejskiej,. Francji,. Niemczech,. Włoszech. i. Wielkiej. Brytanii),.
a.dopiero.dziewiąte.co.do.gęstości.zaludnienia.
W.społeczeństwie.Rzeczypospolitej.zdecydowaną.większość.stanowili.
chłopi.–.ich.liczba.sięgała.70 .ogółu..Znacznie.mniej.liczne.było.mieszczań-
stwo,.które.nie.przekraczało.20 ..Z.kolei.szlachta.należała.do.najliczniejszej.
w.Europie.i.(razem.z.duchowieństwem).obejmowała.do.10 .ludności..Cechą.
charakterystyczną. struktury. ludnościowej. dawnej. Polski. było. też. znaczne.
jej.przemieszanie.pod.względem.narodowościowym..Dominowali.oczywi-
ście.Polacy,.stanowiący.przed.pierwszym.rozbiorem.ok..2/3.całego.zaludnie-
nia.–.m.in..całkowicie.polska.(lub.spolonizowana).była.warstwa.szlachecka..
Wśród.licznych.grup.narodowościowych.znaczną,.mającą.własne.przywileje.
i.prawa,.rozproszoną.na.całym.terytorium.państwa,.stanowili.Żydzi,.których.
populacja.przekraczała.700.tys..(z.czego.2/3.mieszkało.w.miastach).
Niewątpliwie,.XVIII-wieczna.Polska.znajdowała.się.w.wewnętrznym.
kryzysie.tak.społecznym,.jak.i.ustrojowym;.był.on.pośrednią.przyczyną.roz-
biorów..Nie.mniej.istotnym.pozostawał.czynnik.zewnętrzny.–.agresywność.
sąsiadów,.wynikająca.z.niekorzystnej.dla.Rzeczypospolitej.zmiany.w.ukła-
dzie.sił.tej.części.Europy.od.czasów.wojny.północnej.w.latach.1700–1721..
Doprowadziła.ona.do.„kryzysu.suwerenności”.polskiej,.a.w.konsekwencji.
do. zablokowania. podjętego. dzieła. reformy. państwa.. Naturalnie,. problem.
rozbiorów.Polski.od.dwóch.wieków.należy.do.jednego.z.najbardziej.spor-
nych.w.historiografii.nie.tylko.krajowej,.ale.i.obcej..Nie.miejsce.tu.na.analizę.
tez.i.dyskusji.obracających.się.wokół.twierdzeń.o.„winie.własnej.Polaków”.
czy.też.„winie.cudzej”.europejskich.(sąsiednich).państw..Podkreślić.jednak.
13
Obszar
Struktura
społeczna
Przyczyny
rozbiorów
Przemiany
ustrojowe
I rozbiór
należy. ciągle. aktualny. pogląd. historyka. J.. Topolskiego,. iż. u. podstaw. roz-
biorowych.poczynań.trzech.mocarstw.legła.ekonomiczna.atrakcyjność.tery-
toriów.Rzeczypospolitej..Pisał.on,.„iż.nie.tyle.słabość.ekonomiczna.Polski,.
ile.spodziewane.dochody.z.rozwijających.się.gospodarczo.ziem.zachęcały.
sąsiadów.do.zaborów..(...).Nie.uderzały.więc.rozbiory.w.Polskę.ekonomicz-
nie.upadającą,.lecz.w.Polskę.rozwijającą.się,.powoli.przezwyciężającą.błędne.
koło.ubóstwa”..Teza.ta,.wymagająca.dalszych.jeszcze.badań,.wyraźnie.wska-
zuje.na.uzyskane.efekty.w.gospodarczej.przebudowie.państwa.w.drugiej.
połowie. XVIII. stulecia. i. kontrastujące. z. nimi. opóźnienia. w. sferze. ustroju.
i.prawa..Ów.zbyt.duży.dystans.był.z.pewnością.zawiniony.przez.Polaków,.
ale.też.w.tym.samym.stopniu.i.przez.sąsiadów,.nie.zainteresowanych.poli-
tycznym.wzmocnieniem.państwa.
Podkreślmy. w. tym. miejscu. przemiany. ustrojowe. Rzeczypospoli-
tej,.rozpoczęte.Ustawą.Rządową.z.3.maja.1791.r.,.prowadzące.w.kierunku.
nowoczesnej.monarchii.konstytucyjnej.z.systemem.parlamentarno-gabine-
towym.i.łączone.z.przebudową.stosunków.społecznych..Wypada.tu.przy-
wołać. ustalenia. Emanuela. Rostworowskiego. o. znaczeniu. Roku Konstytucji.
(maj.1791–maj.1792),.według.którego.był.to.czas.„krystalizowania.struktur.
politycznych.i.państwowych”..Wypełnianie.szeregiem.ustaw.ram.konstytu-
cyjnych.(prawo.o.sejmikach,.o.Straży.Praw,.komisjach.wielkich,.dotyczące.
kwestii.miejskich.i.wyznaniowych),.jak.też.intensywne.poczynania.w.sfe-
rze.wojskowej,.wymiaru.sprawiedliwości.czy.położenia.prawnego.ludności.
żydowskiej.powodowały,.zdaniem.autora,.iż.to,.co.miało.się.stać.dramatycz-
nie.zamkniętą.epoką,.stanowiło.obiecujące.początki.nowej.epoki,.do.której.
można.odnieść.słowa.„o.nowym.świata.polskiego.tworzeniu”.
Pretekstem.do.dokonania.I.rozbioru.były.wydarzenia.konfederacji.bar-
skiej..Trójstronny.traktat.rozbiorowy.podpisano.5.sierpnia.1772.r..w.Peters-
burgu,.a.formalną.przyczynę.stanowił.„całkowity.rozkład.państwa”.i.„duch.
fakcyjny.utrzymujący.w.Polsce.anarchię”..Sejm.polski.18.września.1773.r..
potwierdził. tę. decyzję.. W. efekcie. dokonanego. podziału. Rosja. otrzymała.
terytorium.największe,.tj..obszar.liczący.92.tys..km2,.który.stanowiły.woje-
wództwa:.inflanckie,.część.połockiego,.prawie.całe.witebskie,.mścisławskie.
i.część.mińskiego,.a.więc.leżące.na.wschód.od.linii.Dźwina–Druć–Dniepr..
Ziemie. te. zamieszkiwało. jednak. tylko. 1300. tys.. ludzi,. głównie. Białorusi-
nów,.a.dla.Rosji.miały.one.tak.z.gospodarczego,.jak.i.strategicznego.punktu.
widzenia.znaczenie.drugoplanowe..Odmiennie.rzecz.się.miała.z.zaborami.
państw.niemieckich..Austriacy.zagarnęli.obszar.o.powierzchni.83.tys..km2.
z.2650.tys..mieszkańców..Złożyły.się.nań.tereny.leżące.na.południe.od.górnej.
Wisły.oraz.linii.Sandomierz–Frampol–Dubienka,.a.na.południowym.wscho-
dzie.oparte.o.rzekę.Zbrucz..Były.to.części.województw.krakowskiego.(wraz.
z.Księstwem.Oświęcimskim.i.Zatorskim),.sandomierskiego,.prawie.całe.woje-
wództwa.bełskie.(łącznie.z.Zamościem).i.ruskie.(z.Przemyślem.i.Lwowem).
oraz.części.województw.podolskiego.i.wołyńskiego..Terytoria.te.o.znacznym.
i.w.istotnej.większości.polskim.zaludnieniu,.bogate.(m.in..w.cenne.saliny),.
stanowiły.od.wieków.średnich.fundament.Rzeczypospolitej..Podobnie.było.
14
II rozbiór
III rozbiór
w.przypadku.Prus,.które.wzięły.najmniej,.bowiem.obszar.ich.zaboru.wynosił.
36.tys..km2.z.580.tys..ludności,.ale.były.to.ziemie.nader.cenne.gospodarczo,.
zwłaszcza.ujście.Wisły..Uzyskiwały.więc.Prusy.warmińskie.księstwo.bisku-
pie,.województwa.pomorskie,.malborskie.i.chełmińskie.(jeszcze.bez.Gdań-
ska.i.Torunia),.a.także.części.województw.poznańskiego,.gnieźnieńskiego,.
inowrocławskiego.i.brzesko-kujawskiego.
Tak.więc.po.I.rozbiorze.terytorium.państwa.polskiego.zmniejszyło.się.
do.ok..520.tys..km2,.a.liczba.mieszkańców.spadła.poniżej.10.milionów.
Do.drugiego.podziału.Rzeczypospolitej.doszło.po.klęsce.w.wojnie.z.Rosją,.
popierającą.Targowiczan..23.stycznia.1793.r..w.Petersburgu.Prusy.i.Rosja.pod-
pisały.nową.konwencję.rozbiorową..Austria,.uwikłana.w.wojnę.z.Francją,.nie.
zgłaszała.swoich.pretensji.licząc.na.nabytki.terytorialne.w.Bawarii..Formalna.
zgoda.polskiego.Sejmu.nastąpiła,.nie.bez.oporu.posłów,.na.sesjach.w.Grod-
nie:.22.lipca.1793.r..wobec.Rosji.i.25.września.tegoż.roku.wobec.Prus..W.ręce.
Katarzyny.II.dostały.się.województwa:.kijowskie,.bracławskie,.podolskie.oraz.
reszta.województwa.połockiego.i.mińskiego,.części.województw:.wileńskiego,.
wołyńskiego,.brzesko-litewskiego.i.nowogródzkiego..Do.państwa.Fryderyka.
Wilhelma.II.przyłączono.województwa:.poznańskie,.gnieźnieńskie,.kaliskie,.
sieradzkie,. łęczyckie,. inowrocławskie,. brzesko-kujawskie,. płockie,. ziemię.
dobrzyńską,.części.województw.rawskiego.i.mazowieckiego,.a.także.Gdańsk.
i.Toruń..Teren.zajęty.przez.Rosję.obejmował.250.tys..km2.i.liczył.nieco.ponad.
3.mln.mieszkańców,.a.przez.Prusy.–.58.tys..km2.z.ludnością.przekraczającą.
1.mln..Rzeczpospolita.straciła.najbardziej.urodzajne.tereny.rolnicze.–.Wielko-
polskę,.Ukrainę,.Podole.i.część.Wołynia..Do.tego.doszło.obalenie.dzieła.Sejmu.
Czteroletniego.i.w.konsekwencji.kadłubowe.państwo.polskie.(liczące.łącznie.
z.Kurlandią.już.tylko.227.tys..km2.z.4,4.mln.ludności),.wciśnięte.między.trzy.
mocarstwa,.znalazło.się.pod.protektoratem.rosyjskim.
Klęska.powstania.kościuszkowskiego.przesądziła.o.ostatecznym.upadku.
Polski.. Trzeci. rozbiór. został. przeprowadzony. w. oparciu. o. traktaty. zawarte.
3.stycznia.1795.r..między.Rosją.a.Austrią.i.24.października.tego.roku.między.
Rosją.a.Prusami..Stanisław.August.Poniatowski.abdykował.25.listopada.1795.r..
Rosja. zajęła. lenne. księstwo. Kurlandii,. starostwo. żmudzkie,. województwo.
trockie.(z.wyjątkiem.niewielkich.obszarów.na.lewym.brzegu.Niemna,.które.
przyłączono.do.Prus),.resztę.województw.wileńskiego.i.nowogródzkiego,.czę-
ści.województw.brzesko-litewskiego.i.wołyńskiego..Obszar.ten.liczył.120.tys..
km2.i.około.1,5.mln.ludności..We.władanie.Austrii.dostało.się.całe.wojewódz-
two.lubelskie.(obejmujące.wówczas.powiaty.lubelski.i.urzędowski.oraz.ziemię.
łukowską),. pozostała. część. województw. sandomierskiego. i. krakowskiego,.
części.województw:.podlaskiego,.mazowieckiego,.brzesko-litewskiego.(z.dzi-
siejszą.Białą.Podlaską.i.Włodawą),.znaczna.część.ziemi.chełmskiej.(z.Chełmem.
i.Krasnymstawem).–.a.więc.terytoria.leżące.po.lewej.stronie.Bugu,.a.na.zacho-
dzie.opierające.się.o.Pilicę..Była.to.Małopolska.z.częścią.Mazowsza.i.Podlasia.
–.obszar.zabrany.liczył.47.tys..km2.i.1,5.mln.mieszkańców..I.wreszcie.Prusy.
zagarnęły. pozostałe. części. województw:. mazowieckiego. ze. stolicą. Polski.
Warszawą,.rawskiego,.płockiego,. a.także.podlaskiego,.trockiego. i.starostwa.
15
Ostateczny zabór
terytoriów
Złamanie zasady
pacta sunt
servanda
Ingerencja
i przymus państw
zaborczych
Próby
uzasadniania
rozbiorów
żmudzkiego.(po.lewej.stronie.Niemna).z.takimi.miastami,.jak.Łomża,.Biały-
stok,.Suwałki..Otrzymały.też.część.województwa.krakowskiego..Ich.nabytki.
terytorialne.liczyły.48.tys..km2.i.1.mln.ludności.
W. sumie. ze. zlikwidowanego. państwa. polskiego. najwięcej. zabrała.
Rosja,.bowiem.jej.nabytki.terytorialne.przekroczyły.460.tys..km2,.co.stanowiło.
ponad.62 .dawnego.obszaru.Rzeczypospolitej.z.ludnością.sięgającą.prawie.
całego.zaludnienia.(ok..6.mln)..Ona.też.przejęła.ziemie.będące.w.Koronie.
Polskiej.dziedzictwem.Jagiellonów,.pokrywające.się.w.przybliżeniu.z.tery-
torium. dawnego. Wielkiego. Księstwa. Litewskiego.. Ziemiami. piastowskimi.
(wraz.z.odzyskanymi.w.XV.w..Pomorzem.Gdańskim.i.Warmią).podzielili.się.
zaborcy.niemieccy..Prusy.otrzymały.łącznie.blisko.150.tys..km2.(20 .daw-
nego.terytorium).z.blisko.3.mln.mieszkańców,.a.Austria.120.tys..km2.(18 .
terytorium.Polski).i.ponad.4.mln.ludności.
2. Rozbiory z punktu widzenia prawa międzynarodowego
Po. przeszło. 800. latach. bytu. państwowego. Polska. przestała. istnieć..
Podzieliła.w.ten.sposób.los.Czech,.Węgier.i.państw.bałkańskich,.choć.były.one.
o.tyle.w.lepszym.położeniu,.iż.przechodziły.pod.panowanie.jednego.zaborcy..
W.innych.przypadkach.rozbiorów.dokonywanych.w.XVIII-wiecznej.Europie.
zazwyczaj. chodziło. o. oderwanie. części. terytoriów. państwowych.. W. przy-
padku. Polski. i. zlikwidowano. państwo,. i. podzielono. cały. naród,. a. według.
petersburskiej.konwencji.między.zaborcami.z.26.stycznia.1797.r..na.zawsze.
miała.być.wymazana.„nazwa.Królestwa.Polskiego”..Akty.rozbiorowe.stano-
wiły. wyraźne. pogwałcenie. ówczesnych. zasad. prawa. międzynarodowego..
Przede.wszystkim.została.złamana.fundamentalna.zasada.pacta sunt servanda,.
jako.że.wszystkie.państwa.zaborcze.jednostronnie.zrywały.swe.uprzednie.
deklaracje.o.poszanowaniu.niezawisłości.Rzeczypospolitej..W.miejsce.umów.
i. przestrzegania. elementarnych. podstaw. współżycia. międzynarodowego.
znalazła. swe. miejsce. przemoc. oparta. o. rację. stanu. silniejszych. sąsiadów..
Wkraczanie.w.wewnętrzne.sprawy.Polski,.uzasadniane.bądź.to.rozkładem.
jej.ustroju,.bądź.to.koniecznością.ochrony.przed.niebezpieczeństwem.wpły-
wów.rewolucji.francuskiej,.stało.w.jawnej.sprzeczności.ze.znaną.już.wówczas.
zasadą.nieingerencji.w.wewnętrzne.stosunki.innych.państw..Poza.tym.zła-
mano.zasadę.o.niestosowaniu.przymusu.przy.zawieraniu.umów.międzyna-
rodowych..Traktaty,.które.zawierali.z.Polską.zaborcy,.sporządzane.były.tak.
wobec.króla,.jak.i.Sejmu.pod.zdecydowanym.terrorem.psychicznym.i.fizycz-
nym..Wreszcie.nie.do.pogodzenia.z.prawem.narodów.było.opieranie.faktu.
zaborów.na.wysuwaniu.bezzasadnych,.wygasłych.pretensji.terytorialnych..
W.przypadku.Polski.owe.„historyczne.uzasadnienia”.miały.dotyczyć.zabie-
ranych.ziem,.przy.czym.na.podstawie.przedstawionych.oficjalnie.roszczeń.
zajmowano.terytoria,.które.nigdy.nic.wspólnego.z.prezentowanymi.tezami.
nie.miały..Zatem.słowa.Katarzyny.II:.„odebrałam,.co.było.oderwane”.łączyły.
się.z.zamiarem.połączenia.pod.berłem.carów.wszystkich.ziem.należących.nie-
16
gdyś.do.Rurykowiczów.–.czego.nie.można.było.odnieść.do.rdzennej.Litwy..
Prusy. uważały. się. za. spadkobiercę. państwa. krzyżackiego,. a. zajęły. teryto-
ria,.które.nigdy.doń.nie.należały.(Wielkopolska,.Mazowsze),.„zapominając”.
o.traktatach.z.1466.r..i.1525.r..Austriacy.natomiast.wyprowadzali.swoje.racje.
po.I.rozbiorze.z.faktu,.iż.korona.węgierska.miała.datujące.się.na.XIII.stulecie,.
ale.„nieprzedawnione”.prawa.do.Rusi.halicko-włodzimierskiej.(król.węgierski.
Bela.III.tytułował.się.rex Galatiae et Lodomeriae.w.czasach,.kiedy.Węgrzy.próbo-
wali.opanować.część.Rusi)..Podobnie.uzasadniali.prawa.Czech.do.Księstwa.
Oświęcimskiego.i.Zatorskiego,.które.jako.część.Śląska.w.XIV.wieku.znala-
zło.się.pod.panowaniem.czeskim..Prawa.te.przeszły.następnie.na.monarchię.
habsurską.i.stąd,.według.władz.austriackich,.zabór.tych.ziem.polskich.nosił.
nazwę.„rewindykacji”..Oczywiście,.zasadność.tych.tytułów.prawnych.w.sto-
sunku.do.rozległości.ziem.zabranych.była.czysto.iluzoryczna..Po.III.rozbiorze.
Austriacy.nie.starali.się.już.o.żadne.uzasadnienia.
Upadek. Rzeczypospolitej. był. przede. wszystkim. tragedią. narodu,. ale.
też.w.sposób.zdecydowany.zmieniał.układ.sił.politycznych.w.tej.części.kon-
tynentu. europejskiego.. Powstały. blok. państw. zaborczych. realizował. poli-
tykę.reakcyjną.skierowaną.przeciwko.ruchom.niepodległościowym.i.demo-
kratycznym..Dlatego.też.kwestia.niepodległości.Polski.miała.się.stać.jednym.
z.najważniejszych.problemów.europejskich.w.XIX.stuleciu.
3. Zabór pruski do roku 1807
Terytoria.polskie.zabierane.kolejno.w.trzech.rozbiorach.były.wcielane.
do.Królestwa.Pruskiego.jako.jego.prowincje..Nie.pokrywały.się.one.jednak.
w.pełni.z.granicami.zaborów..Z.większości.ziem.I.zaboru.(dawnych.Prus.
Królewskich,. obwodu. nadnoteckiego. i. powiatu. kwidzyńskiego),. później.
Gdańska,.Torunia.oraz.lenn.Bytowa.i.Lęborka.utworzono.Prusy Zachodnie..
Dawne.Prusy.Książęce.oraz.polska.Warmia.otrzymały.nazwę.Prus Wschod-
nich.. Nabytki. z. II. rozbioru. nazwano. Prusami Południowymi,. natomiast.
z.III.–.Prusami Nowowschodnimi.
Zupełnie.oddzielny.status.miał.Śląsk,.zdobyty.przez.Prusy.w.wojnie.
z. Austrią. w. latach. 1740–1742,. do. którego. w. wyniku. rozbiorów. dołączono.
część. Małopolski. (z. Częstochową. i. Siewierzem),. tworzącą. w. jego. ramach.
oddzielny.okręg.administracyjny.pod.nazwą.Nowy Śląsk.
3.1. Stosunki społeczne
3.1.1. Szlachta
W. absolutnym. państwie. pruskim. funkcjonował. system. stanowy,.
a.szlachta.uznana.była.za.pierwszy.stan.monarchii..Jej.uprzywilejowana.
pozycja.wyrażała.się.w.monopolu.własności.ziemskiej.i.dominialnej.wła-
17
Prowincje
Dobra ziemskie
Drobna szlachta
dzy.nad.chłopem..Z.niej.też.rekrutowały.się.kadry.oficerskie.i.najwyższej.
biurokracji..Na.włączonych.ziemiach.polskich.za.dobra.szlacheckie.zostały.
uznane. te,. które. wcześniej. należały. do. polskiej. szlachty.. Wobec. zakazu.
sprzedawania. dóbr. ziemskich. mieszczanom. sytuacja. własnościowa. pol-
skiego. ziemiaństwa. uległa. wzmocnieniu. w. stosunku. choćby. do. uchwał.
Sejmu.Czteroletniego..Zakaz.ten.był.tylko.okresowo.uchylony.na.Śląsku.
(w. latach. 1762–1785). w. konsekwencji. zniszczeń. wojny. siedmioletniej.
i.zadłużenia.wielu.majątków,.ale.nabywający.dobra.mieszczanie.nigdy.nie.
nabywali.pełnych.uprawnień.wiążących.się.z.posiadaniem.dóbr.rycerskich.
(np..w.zakresie.sądownictwa.patrymonialnego,.uczestnictwa.w.reprezen-
tacji. stanowej. czy. tzw.. prawa. patronatu,. to. jest. uprawnień. wobec. miej-
scowego.kościoła)..Oficjalny.zakaz.sprzedaży.majątków.osobom.nieszla-
checkiego.pochodzenia.nie.był.jednak.ściśle.egzekwowany.ze.względów.
germanizacyjnych.. Tu. czyniono. odstępstwa. na. rzecz. mieszczaństwa.
niemieckiego.. Poza. tym,. mimo. formalnej. ochrony. polskiej. własności.
szlacheckiej,.władze.pruskie.dążyły.do.jak.najszybszego.stworzenia.nie-
mieckiej.własności.ziemskiej..Dobra.konfiskowane.(uczestnikom.powsta-
nia. kościuszkowskiego,. duchowieństwu). i. likwidowane. królewszczyzny.
sprzedawano.bądź.nadawano.szlachcie.pruskiej.z.jednoczesnym.zakazem.
odsprzedawania.ich.Polakom..W.1800.r..zakaz.ten.obwarowano.dodatko-
wym.rygorem.zabraniającym.odsprzedaży.tych.dóbr.ich.prawnym.następ-
com.lub.nabywcom.
Najtrudniejszą.sytuację.gospodarczą.miała.drobna.szlachta.–.niepose-
sjonaci,.głównie.wskutek.likwidacji.dóbr.królewskich,.w.których.dotychczas.
pełniła. różne. funkcje.. Od. 1803. r.. przyzwolono. niezamożnej. szlachcie. na.
nabywanie.i.uprawianie.gruntów.chłopskich..Poza.tym.dla.ubogiej.szlachty.
pozostawała.kariera.wojskowa.i.szukanie.zarobku.w.miastach..To.ostatnie,.
mimo.obostrzeń.stanowych,.było.możliwe,.gdyż.według.przepisów.pruskich.
nabywanie.gruntów.miejskich.i.zajmowanie.się.handlem.zależało.od.uzy-
skania.obywatelstwa.miejskiego,.które.jednak.nie.pociągało.za.sobą.utraty.
praw.szlacheckich.
Cała.polska.szlachta.odczuwała.mocno.dolegliwości.pruskiego.systemu.
rządów. policyjnych,. zwłaszcza. ucisk. podatkowy,. przymus. paszportowy.
i.cenzurę.
3.1.2. Duchowieństwo
Status wyznań
W.monarchii.pruskiej.stanowisko.religii.państwowej.miało.wyznanie.
ewangelicko-augsburskie. (luterańskie).. Wynikało. to. oczywiście. z. faktu,. iż.
religię. tę. wyznawała. większość. mieszkańców. starych. prowincji. państwa..
Kościół. rzymskokatolicki. i. ewangelicko-reformowany. (kalwinizm). były.
wyznaniami. prawnie. uznanymi.. Sytuacja. ta. nie. zmieniła. się,. mimo. iż. po.
1795.r..liczba.ludności.rzymskokatolickiej.sięgnęła.50 .wszystkich.mieszkań-
ców..Cechą.charakterystyczną.pruskiego.systemu.wyznaniowego.było.ścisłe.
18
Kościół
rzymskokatolicki
Kategorie
mieszczan
Prawo miejskie
podporządkowanie.religii.państwu..Wyznania.protestanckie.nie.posiadały.
własnych.organów.władzy,.lecz.kierowane.były.przez.władze.państwowe.
za.pomocą.konsystorzy.odrębnych.dla.każdego.wyznania..Duchowni.mieli.
status.urzędników.państwowych.
W.tej.sytuacji.położenie.prawne.i.faktyczne.Kościoła.rzymskokatolic-
kiego.uległo.znacznemu.pogorszeniu..Zlikwidowano.nuncjaturę.papieską.
w.Warszawie.i.wydatnie.ograniczono.kontakty.duchowieństwa.z.Rzymem..
Władze. pruskie. samodzielnie. erygowały. nowe. diecezje. (m.in.. w. 1802. r..
w. Warszawie),. a. biskupów. powoływał. monarcha.. Nadzór. nad. duchow-
nymi. sprawowały. urzędy. administracyjne,. tzw.. kamery,. m.in.. w. zakre-
sie.cenzury..Dobra.ziemskie.Kościoła.bądź.skonfiskowano.(jak.w.Prusach.
Południowych.i.Nowowschodnich).i.duchownym.wypłacano.pensję.(tzw..
kompetencję),. bądź. obłożono. bardzo. wysokim. podatkiem. (jak. na. Śląsku.
i.w.Prusach.Zachodnich)..Likwidowano.też.seminaria.duchowne,.a.księży.
kształcono.na.wydziałach.teologicznych.uniwersytetów.w.duchu.wierności.
państwu.pruskiemu.
3.1.3. Mieszczanie
Tak.jak.w.Rzeczypospolitej.szlacheckiej,.w.Prusach.wyróżniano.miasta.
podlegające.monarsze.(tzw..wolne).i.stanowiące.własność.prywatną..Miesz-
kańcy.miast.tworzyli.oddzielny.stan,.w.którego.skład.wchodzili.tzw..oby-
watele.miasta,.tj..ci,.którzy.posiadali.prawo.miejskie,.ale.nie.musieli.w.nim.
zamieszkiwać.(choćby.z.powodu.pełnionych.funkcji.lub.godności),.i.miesz-
czanie,.zamieszkujący.w.mieście.i.także.legitymujący.się.prawem.miejskim..
Nieposiadający.prawa.miejskiego.określani.byli.jako.„miejscowi”..Ci.ostatni.
rekrutowali. się. głównie. ze. wsi. i. zaczynali. stanowić. w. miastach. główną.
najemną. siłę. roboczą.. Prawa. miejskiego. udzielały. magistraty.. Było. ono.
podstawą. do. prowadzenia. handlu. i. zajmowania. się. zawodami. miejskimi.
i.w.zasadzie.mógł.je.otrzymać.każdy,.kto.spełnił.przewidziane.nim.warunki.
(głównie.zawodowe.i.etyczno-moralne)..Było.ono.dziedziczne..Chłopi.pod-
dani.mogli.je.otrzymywać.za.zgodą.pana,.a.wojskowi.za.zezwoleniem.prze-
łożonych..Nadal.działały.w.miastach.cechy.rzemieślnicze.i.gildie.kupieckie..
Formalnie. także. utrzymywał. się. przymus. cechowy,. jednak. powoli. stawał.
się.coraz.bardziej.iluzoryczny..Władze.państwowe.bowiem,.sprawujące.nad.
rzemiosłem. nadzór,. mogły. nadawać. przywileje. tzw.. wolnych. majstrów,.
które.umożliwiały.uprawianie.zawodu.poza.cechem,.jak.też.generalnie.two-
rzyć.lub.zamykać.cechy..Podobnie.państwo.udzielało.indywidualnych.kon-
cesji.kupieckich.i.dla.prowadzenia.przedsiębiorstw.(manufaktur)..Wreszcie.
w. 1806. r.. w. nabytych. prowincjach. pruskich. zniesiono. przymus. cechowy.
w.zakresie.tkactwa.
Sytuacja. mieszczan. miast. prywatnych. pozostawała. podobna. do. sto-
sunków.w.dawnej.Polsce,.jako.że.o.ich.prawnym.i.gospodarczym.położeniu.
nadal.decydował.właściciel.miasta.
19
Poddaństwo
Powinności
Prawa do ziemi
3.1.4. Chłopi
W. Prusach. chłopi,. stanowiący. największy. stan. społeczny,. dostarczali.
przede.wszystkim.rekrutów.do.wojska,.byli.też.głównymi.płatnikami.podat-
ków.. Przepisy. epoki. światłego. absolutyzmu. wprowadzały. pewne. reformy.
w. ich. położeniu. –. głównie. jednak. obejmowały. one. chłopów. w. domenach.
królewskich,.a.częściowo.tylko.w.dobrach.szlacheckich..Niemniej.zasadą.poli-
tyki. monarszej. było. niedopuszczanie. do. pogorszenia. się. sytuacji. chłopów..
Poddaństwo. osobiste. uległo. ograniczeniu. patentem. z. 1773. r.. Nakazywano.
mianowicie.panom.feudalnym.uwalnianie.chłopów.z.poddaństwa.w.określo-
nych.przypadkach:.braku.środków.do.życia.na.miejscu,.otrzymania.innego,.
lepszego.zajęcia,.zawarcia.związku.małżeńskiego.poza.swoją.wsią,.podjęcia.
nauki. w. szkole..Zlikwidowano. też. obowiązkową. służbę. dzieci. we. dworze..
W.tymże.1773.r..ograniczono.też.powinności.chłopów.w.domenach,.ustalono.
bowiem.górną.granicę.odbywania.pańszczyzny.na.60.dni.tzw..sprzężajnych.
z.włóki.(pruska.włóka.liczyła.76.597.m2.i.była.o.ponad.połowę.mniejsza.od.
polskiej).i.60.dni.pieszych.z.pół.włóki..Podobnie.w.domenach.intensywniejszy.
był.proces.zamiany.pańszczyzny.na.czynsz..Od.1799.r..władze.lokalne.mogły.
zawierać.z.chłopami.z.domen.umowy.przewidujące.w.miejsce.pańszczyzny.
stałe.czynsze..W.pierwszych.latach.XIX.wieku.przeprowadzono.taką.akcję,.
choć.nie.bez.oporów,.na.zabranych.ziemiach.polskich..Natomiast.prywatnych.
właścicieli. wezwano,. by. świadczenia. poddańcze. normowali. z. włościanami.
umowami..Nad.ich.treścią.i.stabilnością.miały.czuwać.specjalnie.powoływane.
przez. władze. państwowe. tzw.. komisje. urbarialne. (tzw.. urbarze. to. zbiory.
powinności.chłopskich.sporządzane.przy.spisywaniu.ww..umów)..Posługiwa-
nie.się.urbarzami.w.znacznym.stopniu.wprowadzono.na.Śląsku.
Jeśli.chodzi.o.prawa.do.gruntu,.to.większość.chłopów.w.dalszym.ciągu.
pozbawiona.była.dziedzicznych.praw.do.ziemi..Niemniej.niektóre.elementy.
tych.uprawnień.uległy.wzmocnieniu..I.tak,.przepisami.z.lat.70..XVIII.wieku.
wprowadzono.wobec.chłopów.w.domenach.zakaz.usuwania.ich.z.ziemi.bez.
wyroku.sądowego..Ten.zakaz.rugów.dotyczył.też.przypadków.ekonomicznie.
nieuzasadnionych.w.odniesieniu.do.gospodarstw.chłopskich.w.dobrach.pry-
watnych..Zabroniono.również.dzielenia.gospodarstw.chłopskich.oraz.włącza-
nia.ich.do.folwarków..Panom.feudalnym.zalecono.oparcie.praw.włościan.do.
gruntu.o.formę.dzierżawy.dziedzicznej..Na.podstawie.przepisów.Landrechtu.
Pruskiego.z.1794.r..(patrz.niżej).wszyscy.chłopi.otrzymali.możność.wnosze-
nia.do.władz.państwowych.skarg.na.swoich.panów,.zwłaszcza.dotyczących.
zwiększania.powinności.poddańczych.i.naruszania.uprawnień.do.gruntu.
3.1.5. Żydzi
Zamieszkała.w.miastach.ludność.żydowska.zaliczana.była.do.kategorii.
„miejscowych”,.z.tym.że.jeszcze.w.oparciu.o.dawne.średniowieczne.prze-
pisy.traktowano.ją.jako.cudzoziemców.pozostających.pod.ochroną.państwa..
20
Wobec.tego.Żydzi.byli.ograniczani.w.wykonywaniu.niektórych.zawodów,.
zawieraniu.związków.małżeńskich.i.musieli.opłacać.specjalne.podatki.bądź.
opłaty.. W. roku. 1797. ukazał. się. Statut. Generalny. dla. Żydów. –. mieszkań-
ców.Prus.Południowych.i.Nowowschodnich..Likwidował.dawny.samorząd.
żydowski. i. wprowadzał. rygorystyczną. kontrolę. państwa:. odtąd. wszyscy.
Żydzi. ujęci. zostali. w. rejestrze. generalnym,. a. podstawą. ich. zamieszkania.
i.pobytu.stawał.się.tzw..list.ochronny.(protekcyjny)..W.statucie.wskazano.
zawody,.które.Żydzi.mogli.uprawiać..Należały.do.nich.handel,.rzemiosło,.
rolnictwo,.hodowla.bydła.i.furmaństwo..Generalnie.polityka.władz.pruskich.
zmierzała.do.germanizacji.ludności.żydowskiej.(głównie.przez.szkolnictwo),.
jak.też.do.wykorzystywania.jej.(zwłaszcza.w.handlu.i.rzemiośle).do.osłabia-
nia.pozycji.ludności.polskiej.
Kontrola
państwa
3.2. Ustrój władz i urzędów
Ziemie.polskie.bardzo.szybko.włączono.w.ustrojowy.system.państwa.
pruskiego..Tak.jak.w.całym.państwie,.podzielono.je.na.prowincje, depar-
tamenty (ściślej tzw. departamenty kamer) i powiaty.. W. prowincji. Prus.
Zachodnich. utworzono. dwa. departamenty. (bydgoski. i. kwidzyński),. a. ją.
samą. podporządkowano. w. 1774. r.. rządowi. w. Berlinie,. tj.. Generalnemu.
Dyrektorium.. Prowincja. ta,. razem. z. prowincją. Prus. Wschodnich,. miała.
w. Dyrektorium. oddzielny. departament. terytorialny. z. ministrem. na. czele..
Prowincja.Prus.Południowych,.także.bezpośrednio.podległa.Generalnemu.
Dyrektorium.i.mająca.tam.swój.departament.terytorialny,.podzielona.została.
na. trzy. departamenty:. warszawski,. poznański. i. kaliski.. Z. kolei. prowincję.
Prus.Nowowschodnich,.również.poddaną.Generalnemu.Dyrektorium,.przy-
łączono.do.wspólnego.departamentu.terytorialnego.z.Prusami.Zachodnimi.
i. Wschodnimi.. Prusy. Nowowschodnie. dzieliły. się. na. dwa. departamenty:.
płocki.i.białostocki..Natomiast.Śląsk,.formalnie.tworzący.oddzielną.prowin-
cję,.miał.wyższy.status..Traktowano.go.jako.niezależne.księstwo,.na.którego.
czele.stał.osobny.minister.podległy.bezpośrednio.monarsze,.a.więc.z.pomi-
nięciem.Generalnego.Dyrektorium..Ta.odrębność.trwała.do.1808.r..Prowincja.
śląska.składała.się.z.dwóch.departamentów:.wrocławskiego.i.głogowskiego.
Dokonany.przez.Prusaków.podział.prowincji.na.departamenty.zrywał.
z.dawnymi.polskimi.jednostkami.terytorialnymi..Z.pewnością.był.racjonal-
niejszy.i.usprawniał.działanie.administracji,.ale.też.jego.celem.była.likwida-
cja.tradycyjnych.więzi.i.związków.lokalnych,.a.przez.to.burzenie.polskości..
Władze.w.departamentach.sprawowały.kolegialne.organy.o.nazwie.kamer
wojenno-ekonomicznych..Miały.one.szerokie.kompetencje.administracyjne.
i.skarbowe,.a.także.sądownicze.w.tych.sprawach..W.poszczególnych.zabiera-
nych.prowincjach.zwiększano.zakres.ich.uprawnień,.m.in..o.sprawy.Kościoła.
rzymskokatolickiego.i.szkolnictwa..Najbardziej.charakterystyczny.był.tu.akt.
z.1797.r.,.określający.władzę.kamer.w.Prusach.Nowowschodnich..Przepro-
wadzono.w.nim.po.raz.pierwszy.w.państwie.pruskim.linię.podziału.między.
21
Podziały
administracyjne
Organy
departamentowe
Organy
powiatowe
Administracja
miast
Ustrój wsi
organami.władzy.administracyjnej.i.sądowej,.stanowiąc,.że.do.kamer.należy.
cała.szeroko.rozumiana.władza.administracyjna,.a.do.rejencji.(patrz.niżej).
uprawnienia.sądowe.
Na.czele.powiatów.stali.landraci..Powoływał.ich.król,.a.podlegali.oni.
bezpośrednio.kamerom..Do.landratów,.w.ramach.ich.uprawnień.administra-
cyjnych,.należały.szczególne.sprawy.podatkowe.i.wojskowe..Na.terenie.Prus.
Wschodnich.i.Zachodnich,.tak.jak.i.w.starych.prowincjach.pruskich,.obok.
landratów.funkcjonowały.szlacheckie.sejmiki.powiatowe.z.nim.współdzia-
łające.i.mające.prawo.przedstawiania.kandydatów.na.to.stanowisko..Tam.
też.landrat.traktowany.był.jako.reprezentant.szlachty..Natomiast.w.prowin-
cjach.utworzonych.po.II.i.III.rozbiorze.sejmików.już.nie.powołano.i.landrat.
był.wyłącznie.przedstawicielem.państwa..Swoją.władzę.rozciągali.landraci.
wyłącznie.na.terenach.wiejskich..Nie.podlegały.im.miasta..Jedynie.w.Pru-
sach. Nowowschodnich. landraci. wykonywali. swe. uprawnienia. na. terenie.
całego.powiatu.
Jeśli.chodzi.o.miasta.królewskie,.to.ich.uprawnienia.samorządowe.zostały.
wydatnie.ograniczone.głównie.przez.wprowadzenie.nad.nimi.nadzoru.pań-
stwowego..Sprawowany.on.był.w.kwestiach.administracyjnych.przez.kamery,.
a.w.zakresie.spraw.podatkowych.i.gospodarczych.–.przez.specjalnych.radców.
skarbowych..Ponadto.urzędnicy.miejscy.pochodzili.odtąd.z.nominacji.(doży-
wotniej).kamer,.musieli.posiadać.odpowiednie.kwalifikacje,.a.zwłaszcza.zna-
jomość.języka.niemieckiego..Prawie.identyczne.zasady.wprowadzono.wobec.
miast.prywatnych,.co.z.kolei.ograniczyło.prawa.ich.właścicieli.
Na.wsi.władzę.administracyjną.i.policyjną.sprawował.jej.pan.–.pod-
dany. jednak. nadzorowi. landrata.. Domenami. królewskimi. zarządzały.
urzędy.domen.podległe.bezpośrednio.kamerom..W.1794.r..Landrecht.ujed-
nolicił. ustrój. wsi.. Odtąd. wieś. tworzyła. gromadę,. posiadającą. osobowość.
publicznoprawną. i. stanowiącą. jednostkę. samorządową.. Na. jej. czele. stał.
sołtys.mający.do.pomocy.ławników..Byli.oni.powoływani.przez.właściciela.
ziemskiego,.ale.zatwierdzał.ich.na.stanowiskach.landrat..On.też.zaprzysięgał.
ich.na.wierność.państwu,.panu.i.gromadzie..Sołtys.z.ławnikami.sprawowali.
głównie.funkcje.administracyjno-skarbowe,.a.zwłaszcza.podatkowe..Szcze-
gółowe.kompetencje.najniższych.władz.wiejskich.w.dużej.mierze.zależne.
były.od.praw.prowincjonalnych.i.zwyczajów.lokalnych.
3.3. Organizacja sądownictwa i prawo sądowe
3.3.1. Obowiązywanie prawa
W.prawie.pruskim.w.omawianej.epoce,.obok.partykularyzmu.stano-
wego,. występował. wyraźny. jeszcze. feudalny. partykularyzm. terytorialny..
Absolutny.monarcha.sprawował.władzę.ustawodawczą,.realizując.ją.poprzez.
akty.prawne.o.bardzo.różnorodnym.charakterze.tak.co.do.hierarchii.ważno-
ści,. jak. i. przestrzeni. terytorialnej,. na. której. miały. obowiązywać,. wydawał.
22
Monarsze akty
prawne
Wprowadzenie
prawa pruskiego
Systematyka
i normy
Landrechtu
ustawy.i.edykty.oraz.rozporządzenia..Te.ostatnie.określano.jako.deklaracje,.
instrukcje.lub.regulaminy..W.stosunku.do.ziem.nowo.zajmowanych.uka-
zujące. się. ustawy. nosiły. nazwę. patentów.. Z. kolei. zarządzenia. wykonaw-
cze,.takie.jak.obwieszczenia, proklamacje, zawiadomienia.opatrywano.sto-
sowną.adnotacją.o.mocy.obowiązującej.bądź.na.terenie.całego.państwa,.bądź.
poszczególnych.prowincji..Wreszcie.mianem.reskryptów,.rozkazów.gabine-
towych,.cyrkularzy.oznaczano.akty.prawne.wydawane.na.zapytania.władz.
niższych.lub.z.powodu.specjalnych.wydarzeń..Ustawodawstwo.monarsze.
przejawiało.dążenia.do.ujednolicenia.ustrojowego,.ale.też.miało.uwzględnić.
odmienności.prawne.poszczególnych.prowincji..Nadal.funkcjonowało.więc.
pojęcie.praw.prowincjonalnych.
Na.zajmowanych.kolejno.terytoriach.rozbiorowych.Prusacy.utrzymy-
wali.prawo.polskie.jako.prawo.prowincjonalne..Nie.trwało.to.jednak.długo,.
a.i.zakres.rzeczowy.bywał.zróżnicowany..Generalnie.w.Prusach.Zachodnich.
moc.prawa.polskiego.uchylono.już.w.1772.r.,.wprowadzając.na.jego.miej-
sce.prawo.prowincjonalne.Prus.Wschodnich,.skodyfikowane.w.Landrechcie
wschodniopruskim z 1721 r..Dla.ziem.II.rozbioru.datą.graniczną,.od.której.
zaczynała.się.powolna.likwidacja.prawa.polskiego,.był.28.marca.1794.r..Edyk-
tem.z.tegoż.dnia.na.terenie.Prus.Południowych.wprowadzono.Powszechne
Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (PPK),. czyli. Landrecht Pruski.. Miał.
on.początkowo.obowiązywać.(od.1.czerwca.1794.r.).jako.prawo.posiłkowe.
wobec.praw.prowincjonalnych.(a.więc.i.wobec.prawa.polskiego)..Jednocze-
śnie.prawa.prowincjonalne.miały.zostać.skodyfikowane.do.1796.r..Wobec.
nieuczynienia.tego.w.Prusach.Południowych,.od.1797.r..Landrecht.już.tam.
obowiązywał,.a.moc.polskich.praw.ograniczyła.się.do.niektórych.tylko.insty-
tucji.z.zakresu.prawa.spadkowego,.małżeńskiego.i.stosunków.poddańczych..
Od.tego.samego.roku.PPK.stało.się.ogólnie.obowiązujące.na.terytorium.Prus.
Nowowschodnich.. Podobnie. rozciągnięto. moc. PPK. na. Prusy. Zachodnie,.
a.jedynie.w.Prusach.Wschodnich.doszło.do.skodyfikowania.prawa.własnego.
w.postaci.tzw..Wschodniopruskiego Prawa Prowincjonalnego.w.1801.r.
Zamiarem. twórców. Landrechtu. było. zebranie. w. jednym. zbiorze.
i.unormowanie.w.całości.prawa.materialnego..W.efekcie.powstał.potężny.
zbiór,.licząc.19.187.paragrafów,.z.których.przeszło.15.000.dotyczyło.prawa.
prywatnego.. Objętość. Landrechtu. była. konsekwencją. założenia,. iż. oświe-
cony. władca. ma. prawo. regulować. całokształt. życia. swych. poddanych,.
a.kodeks.winien.zawierać.niezawodne.rozwiązania.dla.każdego.przypadku..
Doprowadziło.to.do.daleko.posuniętej.kazuistyki..Landrecht,.poza.krótkim.
wstępem,.składał.się.z.dwóch.części,.dzielących.się.z.kolei.na.tytuły.i.roz-
działy.. Jego. systematyka. nawiązywała. do. filozoficznych. założeń. Samuela.
Pufendorfa,.który.w.swym.dziele.Ius nature et gentium.(1672).zawarł.prawno-
naturalną.koncepcję.„podwójn
Pobierz darmowy fragment (pdf)
