Darmowy fragment publikacji:
Artur Domurat przedstawia swoje propozycje dotyczące kodowania
i analizy danych, eliminujące wady oryginalnej wersji ladderingu,
a zastosowanie metody ilustruje przykładami badań z własnej prak-
tyki. Lektura pracy może wzbogacić warsztat badawczy nie tylko
psychologów i studentów psychologii, lecz także badaczy rynku
i twórców reklam.
Praca obejmuje zakres zagadnień związanych z metodami identyfikacji
wartości, które motywują jednostki do określonych działań w konkretnych
sytuacjach życiowych. Uwaga Autora skupiona jest wokół metody ladderin-
gu, często rekomendowanej w badaniach tego typu zagadnień. Jej odręb-
nością, względem innych metod badawczych, jest połączenie podejścia
jakościowego z podejściem ilościowym. Celem wysiłków Autora […] jest
przełamanie ograniczeń tego podejścia, stawianych w literaturze tematu,
w pierwszej kolejności związanych z obiektywnością i trafnością pomiaru.
Prof. SGH dr hab. Małgorzata Rószkiewicz
Autor rozwinął metody i procedury kodowania danych uzyskanych przy
zastosowaniu metody ladderingu. Dopuszcza ona kategoryzację pojęć
rozmytych i przybliżonych, co jak wiadomo z badań psychologicznych, jest
zwykłym dla człowieka sposobem klasyfikowania obiektów. Nadto zapro-
ponował metody oceny zgodności sędziów kompetentnych i wyrazistości
kategoryzowania. Metody te pozwalają zmniejszyć udział intuicji w podej-
mowaniu decyzji kategoryzacyjnych i poprawiają jakość danych uzyskiwa-
nych za pomocą metody ladderingu.
Prof. dr hab. Tadeusz Tyszka
A
r
t
u
r
D
o
m
u
r
a
t
I
d
e
n
t
y
fi
k
a
c
j
a
w
a
r
t
o
Ê
c
i
o
s
o
b
i
s
t
y
c
h
w
b
a
d
a
n
i
a
c
h
p
s
y
c
h
o
o
g
i
c
z
n
y
c
h
l
Artur Domurat
W serii ukazały się m.in.:
Identyfikacja wartoÊci
osobistych w badaniach
psychologicznych
WartoÊci jako cele działaƒ
i wyborów
Michał Bilewicz
Być gorszymi.
O reakcjach na zagrożenie
statusu grupy własnej
Małgorzata Dragan
Doświadczenia traumatyczne
a uzależnienie od alkoholu
Dorota Kobylińska
Automatyczna kontrola
nieświadomych emocji
piękno
miło
popatrzeć
zaufanie
Małgorzata Styśko
Atrybucja winy: o roli stereotypów
i odniesienia zdarzenia do Ja
zdrowie
różno-
rodność
Monika Grzesiak-Feldman
Tożsamościowe uwarunkowania
posługiwania się stereotypami
marka
smak i zapach
Szymon Chrząstowski
„Ścieżki ku sobie i od siebie”.
Separacja i jej uwarunkowania
w rodzinach osób
z rozpoznaniem schizofrenii
Cena 25,00 zł
opakowanie
naturalny
niesłodzony
Artur Domurat jest absolwentem Wydziału
Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
oraz kierunku Metody Ilościowe i Systemy
Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej
w Warszawie. Pracuje jako adiunkt w Kate-
drze Psychologii Poznawczej Uniwersytetu
Warszawskiego. Zajmuje się psychologią
decyzji i psychologią ekonomiczną.
Jego aktualne badania dotyczą przede
wszystkim psychologicznych uwarunkowań
przedsiębiorczości i podejmowania
ryzyka (w tym umiejętności wnioskowania
bayesowskiego). Prowadzi zajęcia dydak-
tyczne z dziedziny psychologii decyzji
i psychologii ekonomicznej, a także ze
statystyki i metodologii. Podczas wykładów
i ćwiczeń stara się wpoić studentom główną
ideę, która przyświecała mu przy pisaniu
tej książki, czyli analizowanie różnych
zjawisk za pomocą metod wymagających
spełnienia możliwie najmniejszej liczby
założeń wstępnych.
www.domurat.edu.pl
Prywatnie - wiedzie ciche, spokojne,
rodzinne życie, przygotowując przetwory
na zimę, piekąc chleb, spacerując, spędzając
czas z żoną i dziećmi...
Więcej o autorze można dowiedzieć się,
odwiedzając jego stronę internetową:
wartosci_okl.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1/19/09 2:31:18 PM
Identyfikacja wartoÊci
osobistych w badaniach
psychologicznych
WartoÊci jako cele działaƒ
i wyborów
wartosci_str.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1/19/09 2:37:25 PM
488
wartosci_str.indd 2
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1/19/09 2:37:26 PM
Artur Domurat
Identyfikacja wartoÊci
osobistych w badaniach
psychologicznych
WartoÊci jako cele działaƒ
i wyborów
wartosci_str.indd 3
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1/19/09 2:37:32 PM
Recenzenci
Małgorzata Ro´szkiewicz
Tadeusz Tyszka
Projekt okładki
Edwin Radzikowski
Redaktor prowadza˛cy serii
Ewa Wyszyn´ska
Redaktor
Joanna Młodzin´ska
Redaktor techniczny
Martyna Chołuj
Korektor
Graz˙yna Pachnik
Skład i łamanie
Janusz Olech
Badania i analizy teoretyczne sfinansowano ze s´rodko´w pozyskanych w ramach
grantu KBN nr H0IF 014 15 oraz badan´ statutowych BST 1134/2006 i 1250/2007.
Wydanie ksia˛z˙ki uzyskało wsparcie finansowe z dotacji BW 1651 i BST 1194
Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2009
ISSN 0509-7177
ISBN 978-83-235-0401-6
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy S´wiat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy: tel. (0 48 22) 55 31 333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Ksie˛garnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis tres´ci
Wste˛p
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
9
Rozdział I
Wprowadzenie teoretyczne
.
O wartos´ciach
Laddering: podstawy teoretyczne
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
Wartos´ci jako przedmiot badan´ psychologicznych .
.
Wartos´ci w motywacji i systemie poznawczym człowieka .
.
Kontekstowe funkcjonowanie wartos´ci a metody ich pomiaru .
.
.
.
.
.
.
.
.
Kelly’ego teoria konstrukto´w osobistych i ich pomiar
.
Laddering D. Hinklego .
.
.
.
.
Zachowania celowe: cele, s´rodki, czynnos´ci
Poje˛cia, kategorie, kategoryzacja
.
.
.
Koncepcja s´rodko´w i celo´w J. Gutmana: geneza i terminologia
. .
.
. .
. .
. .
. .
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
13
13
13
17
24
31
31
33
36
38
40
51
51
51
54
57
60
61
62
65
65
69
72
Rozdział II
Laddering: pomiar, analiza i interpretacja
Pomiar: zbieranie danych surowych
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
. .
.
.
. .
Wywiad pogłe˛biony
.
.
. .
Laddering mie˛kki lub laddering twardy .
.
. .
Techniki zache˛cania oso´b badanych do wypowiadania sie˛
.
.
. .
Kiedy zakon´czyc´ wywiad?
Technika papier-oło´wek
.
. .
Wybo´r techniki: wywiad indywidualny czy technika papier-
-oło´wek?
.
.
.
.
.
.
. .
.
. .
Procedura kodowania
.
Ocena zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych .
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Kodowanie danych
.
Macierz implikacji (M)
.
.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis tres´ci
Interpretacja wyniko´w .
.
Zastosowanie metody
Konstrukcja hierarchicznej mapy wartos´ci i interpretacja wyniko´w .
Ogo´lny algorytm konstruowania hierarchicznej mapy wartos´ci, H
.
.
Dodatkowe wskaz´niki
.
.
.
.
.
.
.
Zastosowania w badaniach zachowan´ konsumenckich .
.
.
Identyfikacja wartos´ci w pozostałych dziedzinach psychologii
stosowanej
.
Ilustracja zastosowania metody: badania nad przywia˛zaniem do
marki
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Rozdział III
Rozszerzenie ladderingu o nowe procedury i metody analizy danych .
Uzasadnienie rozszerzenia: zastrzez˙enia wobec metody oryginalnej
Etap gromadzenia danych: pojawianie sie˛ odpowiedzi rozgałe˛zia-
ja˛cych sie˛
.
Ocena zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych (wiarygodnos´c´ kodo-
wania)
.
Wyrazistos´c´ danych, wieloznacznos´c´ wypowiedzi i bliskoznacz-
nos´c´ poje˛c´
.
.
.
.
Okres´lenie kategorii z włas´ciwego poziomu abstrakcji
.
.
.
Redundancja danych
.
.
Analiza relacji pos´rednich
.
.
.
Pojawianie sie˛ poje˛c´ izolowanych i relacji zwrotnych .
.
Budowa hierarchicznej mapy wartos´ci: ustalenie włas´ciwego
poziomu odcie˛cia
.
Macierz implikacji i hierarchiczna mapa wartos´ci w ladderingu
mie˛kkim .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Podstawowe załoz˙enia i wymagania
.
.
.
Laddering twardy .
.
Laddering mie˛kki
.
.
.
.
Okres´lenie przestrzeni pomiaru (zbio´r danych)
.
Kodowanie klasyczne, rozmyte i przybliz˙one – kiedy stosowac´?
Oceny zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych: nowe wskaz´niki statys-
.
tyczne
.
.
Poje˛cia matematyczne wykorzystane w metodzie rozszerzonej
.
.
.
.
.
.
.
.
Zbiory klasyczne, rozmyte i przybliz˙one
Relacje klasyczne, rozmyte i przybliz˙one
Grafy zwykłe, rozmyte i przybliz˙one
. .
. .
.
. .
. .
. .
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Załoz˙enia teoretyczne
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Kodowanie danych
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
76
78
79
81
81
83
84
99
99
99
101
102
104
105
107
108
109
110
111
111
113
116
120
120
122
123
124
125
127
127
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis tres´ci
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
Wyrazistos´c´ kategoryzacji
.
.
. .
.
Idea wyrazistos´ci danych . .
Wskaz´nik wyrazistos´ci
.
. .
Zgodnos´c´ i wyrazistos´c´ danych: moz˙liwe sytuacje
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
Oszacowanie przynalez˙nos´ci
Budowa jednostkowych i zbiorczych macierzy implikacji (M)
.
Wskaz´niki zgodnos´ci dla kategoryzacji klasycznej i rozmytej
Jakos´c´ pracy se˛dzio´w kompetentnych: udział w niezgodnos´ci
.
.
.
Reguły zgodnos´ci w klasyfikacji przybliz˙onej
.
. .
.
.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
Laddering twardy: analiza par fragmento´w zamiast drabin .
.
Laddering mie˛kki: kodowanie tres´ci całego wywiadu do macierzy
.
M .
.
. .
.
.
.
. .
.
Optymalizacja grafo´w: poziom odcie˛cia (_)
.
.
. .
Wskaz´nik pojemnos´ci informacyjnej B .
.
.
. .
Wskaz´nik podobien´stwa grafu do drzewa, H .
.
.
Jednoczesna optymalizacja wskaz´niko´w B i H .
.
Optymalizacja grafo´w: wyznaczanie drzewa ekonomicznego .
.
Hierarchiczne mapy wartos´ci
.
.
.
.
.
. .
Ilustracja zastosowania metody rozszerzonej – badanie 2 . .
. .
. .
. .
. .
. .
Materiały i techniki
.
. .
Schemat badania i problem badawczy .
Wyniki
. .
.
Interpretacja tres´ci hierarchicznych map wartos´ci
. .
Budowa hierarchicznej mapy wartos´ci (H)
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Rozdział IV
Podsumowanie
.
. .
. .
Ocena rozwia˛zan´ formalnych . .
Uwagi ogo´lnometodologiczne
. .
. .
.
.
.
.
.
Bibliografia
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
Zała˛cznik 1. Zbiory, grafy i relacje: klasyczne, rozmyte i przybliz˙one
.
.
.
Z1.1. Zbiory zwykłe, rozmyte i przybliz˙one .
Z1.2. Relacje zwykłe, rozmyte i przybliz˙one
Z1.3. Grafy zwykłe, rozmyte i przybliz˙one
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Zała˛cznik 2. Badanie zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych .
.
.
Z2.1. Wyprowadzenie wskaz´niko´w zgodnos´ci
.
Z2.2. Wyprowadzenie reguł zgodnos´ci dla kodowania przybliz˙onego
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
7
131
137
140
143
143
144
150
153
155
155
163
166
166
167
167
168
170
171
173
173
173
174
182
184
184
188
191
198
198
209
217
222
222
225
8
Spis tres´ci
Zała˛cznik 3. Optymalizacja mapy H .
. .
Z3.1. Wyprowadzenie wzoru wskaz´nika podobien´stwa do drzewa
Z3.2. Wyznaczanie drzewa ekonomicznego .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Zała˛cznik 4. Koncepcja oprogramowania wspomagaja˛cego analize˛ danych
w ladderingu
.
. .
. .
. .
. .
. .
. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
230
230
231
234
Zała˛cznik 5. Znaczenie uz˙ytych symboli
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
.
. .
.
.
238
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wste˛p
Identyfikowanie wartos´ci osobistych jako motywo´w zacho-
wan´
i wyboro´w człowieka jest przedmiotem licznych badan´
psychologicznych. Sa˛ to badania zachowan´ konsumenckich,
zachowan´ prospołecznych, wyboro´w politycznych, zachowan´
ucznio´w w szkole czy zachowan´ pacjento´w poddaja˛cych sie˛
psychoterapii. Powszechnie analizuje sie˛ tu hierarchie˛ wartos´ci,
natomiast mniej popularne jest bezpos´rednie wskazywanie po-
szczego´lnych wartos´ci jako motywo´w wyboro´w w okres´lonych
sytuacjach. Dlatego zapytajmy, jak identyfikowac´ te wartos´ci,
kto´re sa˛ istotnymi motywami, nadrze˛dnymi celami konkretnych
zachowan´ i wyboro´w.
Czy we wszystkich wyborach maja˛ znaczenie wartos´ci? Czy
zawsze ma znaczenie ich hierarchia? Zało´z˙my, z˙e ktos´ przedkłada
wiedze˛ nad status społeczny, status społeczny nad przyjemnos´c´,
a te˛ nad bezpieczen´stwo i stwierdzamy, z˙e wybiera: dz˙em wis´-
niowy z całymi owocami, inteligentna˛ narzeczona˛, studia psycho-
logiczne, z˙aluzje antywłamaniowe. Czy rzeczywis´cie wartos´ci
odgrywaja˛ w tych wyborach jaka˛kolwiek role˛? Czy wartos´ci
usytuowane wyz˙ej w hierarchii były dla tych decyzji istotniejsze?
Czy na przykład wiedza jest waz˙niejsza od bezpieczen´stwa we
wszystkich czterech decyzjach? Odpowiedz´ negatywna na te
pytania kaz˙e szukac´ metod badania wartos´ci nie zakładaja˛cych
ich hierarchii i nie zakładaja˛cych z go´ry wpływu wartos´ci na
konkretne zachowania.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Wste˛p
W nieniejszej pracy przedstawiamy teoretyczna˛ koncepcje˛
s´rodko´w i celo´w w badaniach nad wartos´ciami oraz metode˛ słuz˙a˛ca˛
do identyfikowania tych s´rodko´w i celo´w. S´rodkami moga˛ byc´
przedmioty (np. produkty), czynnos´ci (np. czytanie,
jazda na
hulajnodze, wyjazd na urlop w go´ry), inni ludzie (np. kandydaci
w wyborach politycznych, osoby ubiegaja˛ce sie˛ o prace˛). Celami
natomiast sa˛ poz˙a˛dane skutki wykorzystania tych s´rodko´w. Moga˛
(choc´ nie we wszystkich sytuacjach musza˛) nalez˙ec´ do nich wartos´ci
indywidualne, kto´re człowiek pragnie zrealizowac´ lub osia˛gna˛c´.
Metoda˛ umoz˙liwiaja˛ca˛ badanie zalez˙nos´ci mie˛dzy wartos´ciami
a wyborem s´rodko´w ułatwiaja˛cych osia˛gnie˛cie tych wartos´ci jest
laddering1. Postuluje sie˛ w nim istnienie hierarchicznych struktur
poznawczych w umys´le podmiotu, zbudowanych z trzech odre˛b-
nych jakos´ciowo rodzajo´w poje˛c´ oraz powia˛zan´ mie˛dzy nimi. Sa˛
to atrybuty obiekto´w, konsekwencje ich wykorzystania i wartos´ci
indywidualne. Metoda ła˛czy jakos´ciowy sposo´b wydobywania
poje˛c´ z pamie˛ci oso´b badanych z ilos´ciowym charakterem analizy.
Wynikiem tej analizy jest uzyskanie mapy poznawczej przed-
stawiaja˛cej gło´wne zalez˙nos´ci mie˛dzy atrybutami, konsekwencjami
i wartos´ciami. Otrzymana˛ mape˛ interpretuje sie˛ jako opis moty-
wo´w badanej osoby lub grupy, tworza˛cych hierarchie˛ s´rodko´w
i celo´w, ws´ro´d kto´rych celami najwyz˙szymi sa˛ wartos´ci indy-
widualne.
Metoda˛ tradycyjna˛ lub metoda˛ oryginalna˛ nazywamy tutaj
laddering znany z literatury przedmiotu, a metode˛ zawieraja˛ca˛
nowe autorskie propozycje procedur i narze˛dzi analitycznych
– metoda˛ rozszerzona˛.
W rozdziale pierwszym dokonujemy przegla˛du sposobo´w
rozumienia i metod pomiaru wartos´ci w ogo´lnych badaniach
1 W literaturze przedmiotu spotyka sie˛ tłumaczenie terminu laddering jako
szczeblowanie (zob. Kotler, 1994) lub drabinowanie (zob. Wa˛sowicz-Kiryło,
1993). Ze wzgle˛du na te˛ niezgodnos´c´ nie zmieniamy oryginalnej angloje˛zycznej
nazwy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wste˛p
11
psychologicznych i w badaniach zachowan´ konsumenckich.
Prezentujemy takz˙e podstawy teoretyczne ladderingu i własny
zestaw podstawowych załoz˙en´ odnosza˛cych sie˛ do roli wartos´ci
w motywacji jednostki, ich miejsca w systemie poznawczym oraz
aktywizacji jako motywo´w zachowan´ w konkretnych sytuacjach
wyboru.
Rozdział drugi stanowi opis metody oryginalnej i przedstawia
kolejne etapy procedury badawczej: zbierania danych, kodowania,
analizy ilos´ciowej i interpretacji. W rozdziale tym przedstawiamy
takz˙e badanie własne autora, kto´re stanowi przykład wykorzystania
ladderingu w praktyce.
Rozdział trzeci przedstawia rozszerzenie ladderingu o nowe
procedury i
techniki. Ro´z˙ne problemy metodologiczne poja-
wiaja˛ce sie˛ na kolejnych etapach pracy badawczej kwestionowały
stosowanie ladderingu w badaniach naukowych. Rozszerzenie
metody stanowi wie˛c pro´be˛ rozwia˛zania tych problemo´w. Opi-
sujemy nowe sposoby kodowania danych i nowe metody oceny
zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych, wprowadzamy koncepcje˛
analizy wyrazistos´ci danych, pozwalaja˛cej ocenic´ jakos´c´ ma-
teriału badawczego. Naste˛pnie proponujemy nowe wskaz´niki
i algorytmy analizy danych, słuz˙a˛ce do agregowania danych
i konstruowania map poznawczych. Opis badania analogicznego
do wczes´niejszego ilustruje wykorzystanie metody rozszerzonej
w praktyce badawczej.
i
Kolejnymi cze˛s´ciami pracy sa˛ podsumowanie, bibliografia
i zała˛czniki. W zała˛cznikach przedstawiamy poje˛cia z dziedziny
teorii grafo´w, stanowia˛cych baze˛ poje˛ciowa˛ metody
logiki
rozszerzonej, ilustruja˛c je przykładami, wyprowadzenie autorskich
wskaz´niko´w zgodnos´ci se˛dzio´w kompetentnych i wyrazistos´ci
materiału badawczego oraz zarys oprogramowania wspomagaja˛-
cego analize˛ danych. W ostatnim zała˛czniku zamieszczamy spis
symboli i objas´nienie ich znaczenia.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Wste˛p
Najserdeczniejsze podzie˛kowania składam przede wszystkim
prof. Elz˙biecie Aranowskiej – za zainteresowanie mnie tematem
badania wartos´ci osobistych oraz liczne merytoryczne dyskusje,
podtrzymuja˛ce mnie na duchu i uzasadniaja˛ce sens studiowania
tej jakz˙e rozmytej dziedziny. Dzie˛kuje˛ mgr Joannie (Mielecho-
wicz) Domurat za zaprogramowanie bazy danych, bez kto´rej
proponowane przeze mnie algorytmy i wskaz´niki stanowiłyby
jedynie spekulacje˛ teoretyczna˛ pozbawiona˛ praktycznego znacze-
nia. Profesorowi Tadeuszowi Tyszce dzie˛kuje˛ za umoz˙liwienie
mi przeprowadzenia badan´ praktycznych w ramach grantu, kto´rego
był kierownikiem. Mgr. Piotrowi Matyi dzie˛kuje˛ za wspo´lne
przeprowadzenie badan´ nad przywia˛zaniem do marki.
Podzie˛kowania składam ro´wniez˙ recenzentom: prof. Ewie
Kotowskiej
i prof. Bogdanowi Zawadzkiemu, a takz˙e prof.
Małgorzacie Ro´szkiewicz i prof. Tadeuszowi Tyszce, za two´rcze
wskazo´wki, zmuszaja˛ce mnie do napisania ksia˛z˙ki, stanowia˛cej
kompromis mie˛dzy monografia˛ prezentuja˛ca˛ aspekty formalne
metody ladderingu a podre˛cznikiem tejz˙e metody, przyjaznym
uz˙ytkownikowi.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdział I
Wprowadzenie teoretyczne
O wartos´ciach2
Wartos´ci jako przedmiot badan´ psychologicznych
Wartos´ci stanowia˛ kontrowersyjny przedmiot badan´ psycho-
logicznych. Niekto´rzy psychologowie, szczego´lnie behawiorys´ci,
awersyjnie reaguja˛ na posługiwanie sie˛ terminologia˛ aksjologiczna˛,
uwaz˙aja˛c jej poje˛cia za niepoprawne, mgliste, rozmyte i wielo-
znaczne. Wartos´ci stanowia˛ bowiem temat licznych pozanauko-
wych spekulacji ideologicznych i s´wiatopogla˛dowych, a w ramach
samej nauki nie poddaja˛ sie˛ łatwo operacjonalizacji. Wobec ba-
daczy staraja˛cych sie˛ zaja˛c´ wartos´ciami w sposo´b naukowy
wysuwany jest cze˛sto metodologiczny zarzut subiektywizmu
w czynnos´ciach badawczych i wnioskach wyprowadzanych z ba-
dan´. Jednym z warunko´w obiektywnos´ci badan´ naukowych ma
byc´ przeciez˙ niezalez˙nos´c´ twierdzen´ od emocji i s´wiatopogla˛du,
w tym wartos´ci, oso´b uprawiaja˛cych nauke˛.
Nie sposo´b jednak nie zauwaz˙yc´, z˙e praktyka psychologiczna
wymusza prowadzenie badan´ nad zalez˙nos´ciami mie˛dzy warto-
s´ciami a innymi konstruktami psychologicznymi. Wielu ludzi
(jes´li nie wszyscy) włas´nie za pomoca˛ wartos´ci uzasadnia za-
chowania swoje i innych, postawy i mys´li, podaja˛c wartos´ci jako
cele, ku kto´rym da˛z˙a˛ albo jako reguły wyznaczaja˛ce sposo´b
włas´ciwego poste˛powania.
2 Tres´c´ niniejszego rozdziału stanowi rozszerzona˛ i uzupełniona˛ wersje˛
pracy: Domurat, 2002a.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
I. Wprowadzenie teoretyczne
W pewnych sytuacjach badawczych nie moz˙na wie˛c pomina˛c´
wartos´ci jako motywo´w ludzkich zachowan´. Ich identyfikowanie
staje sie˛ rzecza˛ bardzo waz˙na˛ nie tylko w teorii, ale i w praktyce
psychologicznej. Prowadzi sie˛ zatem badania nad zalez˙nos´ciami
mie˛dzy wartos´ciami a zachowaniami, postawami i innymi kon-
struktami psychologicznymi w ro´z˙nych dziedzinach psychologii
stosowanej. Do tych dziedzin mie˛dzy innymi nalez˙a˛: psychologia
zachowan´ konsumenckich (np. Vinson, Scott i Lamont, 1977;
Durgee, O’Connor, Veryzer, 1996; Young i Feigin, 1975; Walker
i Olson, 1991; Peter i Olson, 1996; Mitchell, 1983), psychologia
zachowan´ prospołecznych – np. identyfikacja norm społecznych
w okres´lonej populacji (np. Hoffman, 1990; Kohlberg, 1981;
Goła˛b, 1999; Goła˛b i Reykowski, 1985; Reykowski, 1986),
psychologia zachowan´ w organizacji i w pracy (np. Gliszczyn´ska,
1982; Jolly, Reynolds i Slocum, 1988; Rosenberg, 1957), psycho-
logia wychowawcza (np. S´wida, 1979; Gorzkowska, 1971; Hoff-
man, 1975) czy tez˙ psychoterapia (np. Da˛browski, 1974; Ke˛pin´ski,
1977; Kos´ciuch, 1984). Dlatego tez˙ podejmowane sa˛ pro´by
konceptualizacji i operacjonalizacji wartos´ci w badaniach psycho-
logicznych.
Koncepcje psychologiczne wartos´ci sa˛ bardzo ro´z˙norodne.
Wartos´ci rozumiane sa˛ przez teoretyko´w jako elementy postaw
(np. modele oczekiwania-wartos´ci – Fishbein i Ajzen – 1974,
tkwia˛cy w człowieku (w
1975; Rosenberg, 1956), potencjał
psychologii humanistycznej – np. Maslow, 1959), obiektywnie
istnieja˛ce kategorie (np.
teoria rozwoju moralnego Kohlberga
– 1981) czy elementy systemu przekonan´ człowieka ukierun-
kowuja˛cych jego działania (Rokeach, 1968, 1973). Ciekawa˛
koncepcje˛ wartos´ci zaproponował M. Adamiec (1983), definiuja˛c
je w kategoriach przekształcen´
i materii.
Zgodnie z tym uje˛ciem wartos´ci stanowia˛ proces, a nie stan
i obejmuja˛: zbio´r działan´, system emocji, potrzeb i
innych
przez˙yc´ maja˛cych zdolnos´ci motywacyjne, zbio´r stano´w wyob-
raz˙onych lub zwerbalizowanych, traktowanych jako cele działania
informacji, energii
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O wartos´ciach
15
oraz zbio´r informacji, przekonan´, wyobraz˙en´, zwia˛zanych z reali-
zowanym przez człowieka systemem działan´ i celo´w, a takz˙e
normy i zasady etyczne ich dotycza˛ce.
Wymienieni autorzy koncepcji wartos´ci
ro´z˙nie formułuja˛
załoz˙enia dotycza˛ce sposobu istnienia wartos´ci. Owe stanowiska
ontologiczne, zajmowane przy budowaniu koncepcji, dzieli sie˛
zazwyczaj naste˛puja˛co (Oles´, 1989; Matusewicz, 1975):
(cid:127) Stanowisko obiektywistyczne. Według tego stanowiska
wartos´ci istnieja˛ obiektywnie, niezalez˙nie od operacji podmioto-
wych, jako pewne realne jakos´ci rzeczy ba˛dz´ idee.
(cid:127) Stanowisko subiektywistyczne. Wartos´ci maja˛ charakter
subiektywny,
ich istnienie wynika z odpowiednich zachowan´
podmiotu – wia˛z˙e sie˛ ze s´wiadomym przez˙ywaniem wartos´ci,
z wartos´ciowaniem, z emocjonalna˛ reakcja˛ na cos´ lub z rezultatami
tego rodzaju zachowan´. Stanowisko to psychologowie prezentuja˛
najcze˛s´ciej.
(cid:127) Stanowisko emotywistyczne. Według tego podejs´cia warto-
s´ci nie istnieja˛, natomiast empirycznie moz˙liwe jest zaobser-
wowanie wartos´ciowania – terminy wartos´ciuja˛ce (w tym po-
sługiwanie sie˛ poje˛ciami takimi jak wartos´ci) słuz˙a˛ do wyraz˙ania
i wywoływania postaw emocjonalnych.
Wielu autoro´w uwaz˙a, z˙e aby zrozumiec´ znaczenie wartos´ci
dla jakichkolwiek zjawisk natury psychologicznej, nalez˙y okres´lic´
własne załoz˙enia co do sposobu ich istnienia. Załoz˙enia te
wpływaja˛ na stosowane metody i sposoby interpretacji wyniko´w
badan´ nad wartos´ciami i ich systemami (zob. Jałowiecki, 1982;
Oles´, 1989). W tej ksia˛z˙ce proponujemy metode˛ stosunkowo
odporna˛ na załoz˙enia ontologiczne dotycza˛ce istoty i
funk-
cjonowania wartos´ci na płaszczyz´nie psychologicznej. Taka˛
moz˙liwos´c´ zdaniem autora daje przyje˛cie perspektywy poznaw-
czej, poniewaz˙ poznawcza konceptualizacja wartos´ci pozwala
oboje˛tnie odnies´c´ sie˛ do załoz˙en´ ontologicznych i uznac´ je za
przedmiot zainteresowan´ naukowych włas´ciwy dla filozofo´w,
etyko´w i teologo´w.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
I. Wprowadzenie teoretyczne
Za przyje˛ciem perspektywy poznawczej w badaniach nad
wartos´ciami przemawia ro´wniez˙ praktyka badawcza uznana
w literaturze przedmiotu. Przykładem takiego pozytywnego
eklektyzmu teoretycznego moga˛ byc´ prace Olesia (1989) i Gasiula
(1987), w kto´rych, na płaszczyz´nie metodologicznej, autorzy
integruja˛ własne naturalistyczne i obiektywistyczne załoz˙enia
o ontologii wartos´ci i ich systemo´w z poznawcza˛ metoda˛ ich
pomiaru, jaka˛ jest metoda zaproponowana przez M. Rokeacha.
Z przytoczonych prac wynika, z˙e na gruncie operacjonalizacji
wartos´ci i ich systemo´w, teoria Rokeacha ma charakter uniwer-
salny, pomimo subiektywistycznego stanowiska tego autora, przy
czym uniwersalnos´c´ ta dotyczy strony formalnej, niekoniecznie
zas´ samej klasyfikacji pod wzgle˛dem tres´ciowym.
Dla metody proponowanej w niniejszej pracy oboje˛tne sa˛
spory teoretyczne o liczbe˛ wartos´ci wyro´z˙nianych w koncepcji
Rokeacha (czy w jakiegokolwiek innej koncepcji) i ich uniwersal-
nos´c´ (zob. np. Homer i Kahle, 1988). Badacz moz˙e analizowac´
tres´c´ wartos´ci i ich systemo´w zgodnie z ta˛ klasyfikacja˛, moz˙e tez˙
tworzyc´ podziały własne, dostosowane do populacji
i kultury
badanej zbiorowos´ci.
W tej ksia˛z˙ce wartos´ci rozumiemy przede wszystkim, zgodnie
z koncepcja˛ M. Rokeacha, jako trwałe przekonania o sposobach
poste˛powania lub ostatecznych celach z˙yciowych preferowanych
osobis´cie lub społecznie wzgle˛dem przeciwnych do nich sposobo´w
poste˛powania i celo´w (Rokeach, 1973). Przekonania te wykraczaja˛
i stanowia˛ ogo´lne
ponad postawy wobec obiekto´w i sytuacji
standardy kieruja˛ce zachowaniem, postawami, s´wiatopogla˛dem,
ocenami, poro´wnaniami własnej osoby z innymi
i wysiłkami
podejmowanymi w celu zmiany zachowan´ innych. Stosunkowo
niewielka liczba wartos´ci kon´cowych (ostatecznych) i instrumen-
talnych pełni nadrze˛dna˛ role˛ wobec duz˙ej liczby postaw i za-
chowan´. Wartos´ci kon´cowe oznaczaja˛ pewne ostateczne stany
egzystencji ludzkiej, takie jak ma˛dros´c´, poko´j na s´wiecie lub
zbawienie, zas´ instrumentalne dotycza˛ własnych cech warun-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O wartos´ciach
17
kuja˛cych pozytywne funkcjonowanie społeczne w aspekcie moral-
nym (np. ambicja, uprzejmos´c´, uczynnos´c´, zdrowie) lub zwia˛za-
nych z akceptacja˛ własnej osoby (np. niezalez˙nos´c´, logicznos´c´
mys´lenia, szerokie horyzonty, pogoda ducha). Wartos´ci w kon-
cepcji Rokeacha ro´z˙nia˛ sie˛ od postaw „centralnos´cia˛” (tzn. dotycza˛
„ja” człowieka bardziej niz˙ postawy) oraz stopniem abstrakcji
(postawy bowiem moga˛ byc´ przekonaniami na temat obiekto´w
rzeczywistych, wartos´ci natomiast nimi nie sa˛).
Warto zauwaz˙yc´, z˙e przyjmuja˛c koncepcje˛ wartos´ci Rokeacha,
badacz uwalnia sie˛ od koniecznos´ci przyje˛cia wspomnianych we
wste˛pie załoz˙en´ ontologicznych. Na gruncie badan´ psychologicz-
nych wielu badaczy uznaje wartos´ci za czynniki motywacyjne,
a przyjmuja˛c perspektywe˛ psychologii poznawczej uwaz˙a, z˙e sa˛
one elementami systemu poznawczego człowieka.
Wartos´ci w motywacji i systemie poznawczym
człowieka
Zało´z˙my, z˙e wartos´ci stanowia˛ komponenty systemu poznaw-
czego człowieka i funkcjonuja˛ jako motywy ludzkich działan´
i postaw. Załoz˙enie to moz˙na rozbic´ na naste˛puja˛ce cztery
przesłanki szczego´łowe, uzasadniaja˛ce potraktowanie wartos´ci
jako przedmiotu rozwaz˙an´ i badan´ psychologicznych:
i
Wartos´ci
ich systemy stanowia˛ motywacyjny czynnik
steruja˛cy zachowaniem człowieka. W wielu teoriach psycho-
logicznych, takz˙e poza nurtem psychologii poznawczej, wartos´ci
traktuje sie˛ jako istotny czynnik motywacji człowieka (Oles´,
1989, s. 26–30; Matusewicz, 1975).
Odwoływanie sie˛ do wartos´ci w ramach koncepcji teoretycz-
nych osobowos´ci i motywacji jest szczego´lnie charakterystyczne
dla psychologo´w humanistycznych (Allport, Vernon i Lindzey,
1951 – za: Matusewicz, 1975; Maslow, 1959; Rogers, 1964),
kto´rych zdaniem wartos´ci staja˛ sie˛ immanentnymi motywami
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
I. Wprowadzenie teoretyczne
poste˛powania jednostki w jej dos´wiadczaniu rzeczywistos´ci.
W koncepcjach tych wartos´ci rozumiane sa˛ w szerokiej, holis-
tycznej wizji człowieka: rola˛ wartos´ci w jego z˙yciu jest kształ-
towanie filozofii z˙ycia i wspomaganie go w procesie „stawania
sie˛”. Wartos´ci wynikaja˛ z natury człowieka i przejawiaja˛ sie˛
w postaci indywidualnych predyspozycji
i moz˙liwos´ci, natura
ludzka jest wie˛c z´ro´dłem proceso´w wartos´ciowania. Teoretycy ci
podkres´laja˛ znaczenie pola fenomenologicznego dla zachowan´
ludzkich, czyli tego, czego jednostka dos´wiadcza i jak odbiera
s´wiat.
W radykalnym behawioryzmie (Skinner, 1978; za: Oles´, 1989)
unika sie˛ mo´wienia o wartos´ciach wprost, zas´ wartos´ciowanie
sprowadza sie˛ do wzmocnien´, jest to wie˛c stanowisko emotywisty-
czne. Jez˙eli rzeczy prowadza˛ do wzmocnien´ pozytywnych, to sa˛
dobre, jez˙eli natomiast do negatywnych – to sa˛ złe. Jak zauwaz˙a P.
Oles´ (op. cit., s. 28), zredukowanie wartos´ci do wzmocnien´ oraz
kreowanie modelu człowieka jako istoty sterowanej z zewna˛trz
przez bodz´ce odbiera zasadniczy sens poje˛ciu wartos´ci, kto´re
tradycyjnie ła˛czy sie˛ z wolnos´cia˛ wyboru, autonomia˛ i celowym
zachowaniem preferencyjnym. Pomimo tej „antyhumanistycznej”
i „nieludzkiej” wizji roli wartos´ci, nie sposo´b nie zauwaz˙yc´, z˙e ich
behawiorystyczne rozumienie dotyczy sterowania zachowaniem,
a wie˛c motywacji człowieka. W neobehawioryzmie tolmanowskim
(Tolman, 1949/1995) nie mo´wi sie˛ o wartos´ciach, ale uwzgle˛dnia
sie˛ role˛ wewne˛trznych zmiennych pos´rednicza˛cych w sterowaniu
zachowaniem i zakłada istnienie zjawisk psychicznych takich jak
procesy poznawcze, wyobraz˙enia, oczekiwania i odczucia, doty-
cza˛ce celo´w zachowan´ i s´rodko´w do nich prowadza˛cych.
Z kolei w teoriach psychoanalitycznych motywacyjna rola
wartos´ci dotyczy spełniania przez nie funkcji moralnego wy-
znacznika poste˛powania – standardo´w zawartych w superego.
Dziecko nies´wiadomie przejmuje wartos´ci i postawy od rodzico´w
i zachowuje sie˛ zgodnie z ich oczekiwaniami. Wartos´ci moga˛
dotyczyc´ ro´wniez˙ idealnego ego, złoz˙onego z zinternalizowanych
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O wartos´ciach
19
ideało´w i celo´w, da˛z˙en´ i idealnego obrazu własnej osoby. Według
teorii psychoanalitycznych, wartos´ci zawarte w superego stanowia˛
kulturowo i
rozwojowo uwarunkowane kryteria włas´ciwego
poste˛powania i
jako takie steruja˛ zachowaniem człowieka
(por. Oles´, 1989; Hartmann, 1960; Menninger, Pruyser 1963;
Settlage 1972).
Niezalez˙nie zatem od orientacji psychologicznych i charak-
terystycznych dla nich załoz˙en´ ontologicznych, wartos´ci stanowia˛
uzasadnienia lub subiektywne kryteria własnych zachowan´ ludzi
i przynajmniej jako takie moga˛ byc´ badane jako czynniki moty-
wacyjne.
W koncepcji Rokeacha wartos´ci instrumentalne sa˛ motywu-
ja˛ce, poniewaz˙ wia˛z˙a˛c sie˛ z wyidealizowanymi sposobami po-
ste˛powania, sa˛ s´rodkiem do osia˛gnie˛cia poz˙a˛danych celo´w osta-
tecznych – wartos´ci kon´cowych. Z kolei wartos´ci ostateczne sa˛
motywuja˛ce same przez sie˛, stanowia˛ bowiem cele trwałe i ponad-
czasowe i człowiek zawsze do nich da˛z˙y. Motywacyjny charakter
wartos´ci zwia˛zany jest z ich emocjonalnym aspektem funk-
cjonowania. Wartos´ci sa˛ bowiem zwia˛zane z interpretacja˛ i oce-
nianiem rzeczywistos´ci, a w naste˛pstwie – z wyborem przez
człowieka preferowanych sposobo´w poste˛powania i obiekto´w
w s´rodowisku, pozwalaja˛cych te wartos´ci osia˛gna˛c´.
Inni autorzy podobnie rozumieja˛ role˛ wartos´ci w motywacji.
Na przykład P. Oles´ (1989) traktuje wartos´ci
jako składniki
osobowos´ci wpływaja˛ce na zachowanie zaro´wno teraz´niejsze jak
i przyszłe, za pomoca˛ kto´rych człowiek formułuje cele osobiste.
S. Epstein (1990) stawia znak ro´wnos´ci mie˛dzy wartos´ciami
a motywami. Z kolei E. Staub (1990) wartos´ci, razem z innymi
celami, zalicza do motywo´w, lecz je od nich odro´z˙nia przez
wzgla˛d na ich wymiar moralny. Dlatego tez˙ uwaz˙a, z˙e samych
celo´w wyznaczaja˛cych kierunek działan´ człowieka nie moz˙na
uznac´ jeszcze za wartos´ci. Tak rozumie wartos´ci inny z badaczy
– R.M. Williams (1968), dla kto´rego wartos´ci wpływaja˛ na
zachowania wyraz˙aja˛ce wybo´r i sa˛: po pierwsze – tym, co jest
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
I. Wprowadzenie teoretyczne
poz˙a˛dane i po drugie – tym, co powinno byc´ poz˙a˛dane. Podobnie
uwaz˙a C. Kluckhohn: wartos´c´ stanowi idee˛ tego, co godne poz˙a˛-
dania, charakterystyczna˛ dla jednostki lub grupy, wpływaja˛ca˛ na
wybo´r s´rodko´w i celo´w działania (Kluckhohn, 1959). Ta koncepcja
ro´wniez˙ podkres´la aspekty poznawcze, emocjonalne i wolitywne
wartos´ci. Wartos´c´ to wie˛cej niz˙ preferencja, odnosi sie˛ bowiem
tylko do tych typo´w zachowan´ preferencyjnych, kto´re wynikaja˛
z przekonania o tym, co powinno byc´ poz˙a˛dane.
Moz˙na nie zgadzac´ sie˛ z ostatnimi dwiema koncepcjami, gdyz˙
implikuja˛ one moz˙liwos´c´ traktowania np. konkretnych cech wielu
ro´z˙nych przedmioto´w jako wartos´ci (np. wartos´cia˛ zgodnie z ta˛
definicja˛ moz˙e byc´ fason szkockiej kraty na koszuli w sezonie,
w kto´rym modne sa˛ ubrania w krate˛). Jednakz˙e ro´wniez˙ te
koncepcje stanowia˛ przykłady traktowania wartos´ci jako motywo´w
ludzkich zachowan´.
Wartos´ci indywidualne człowieka sa˛ poje˛ciami funkcjonu-
ja˛cymi w jego systemie poznawczym. Poniewaz˙ w tej ksia˛z˙ce
przyje˛lis´my perspektywe˛ poznawcza˛, mamy moz˙liwos´c´ uznania
wartos´ci za poje˛cia funkcjonuja˛ce w systemie poznawczym
człowieka. Przez poje˛cie rozumiemy element wiedzy podmiotowej
i strukture˛ poznawczo-umysłowa˛ lub idee˛ reprezentuja˛ca˛ uogo´l-
niona˛ abstrakcyjna˛ klase˛ obiekto´w, poła˛czonych pewna˛ wspo´lna˛
zasada˛, np. cecha˛ lub relacja˛ (Chlewin´ski, 1999). W koncepcji
Rokeacha aspekt poznawczy wartos´ci dotyczy ich wyste˛powania
jako umysłowych reprezentacji trwałych przekonan´ o subiektywnie
poz˙a˛danych cechach własnych i stanach własnej osoby podmiotu
(wartos´ci instrumentalne) – lub poz˙a˛danych stanach kon´cowych
(wartos´ci ostateczne).
Poza teoria˛ wartos´ci Rokeacha opisane tutaj podejs´cie s´rodko´w
i celo´w i metoda ladderingu bazuja˛ na (poznawczej)
teorii
konstrukto´w osobistych G. Kelly’ego (Kelly, 1955; Bannister
i Mair, 1968). Interpretuja˛c wartos´ci w jej kategoriach, moz˙na
przyja˛c´, z˙e sa˛ one konstruktami osobistymi, czyli indywidualnymi
abstrakcyjnymi sposobami ujmowania s´wiata przez człowieka, od
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O wartos´ciach
21
kto´rych zalez˙y ukierunkowanie jego aktywnos´ci wobec ro´z˙nych
razem z innymi konstruktami stanowia˛
obiekto´w. Wartos´ci
elementy sieci poznawczej w umys´le człowieka. Jak twierdzi
Kelly, system konstrukto´w osobistych okres´la przewidywania
odnosza˛ce sie˛ do tego, jaki jest s´wiat. W aspekcie poznawczym
funkcjonowania wartos´ci oznacza to, z˙e jako kryteria postrzegania
rzeczywistos´ci, a zarazem cele najwyz˙sze w hierarchii s´rodko´w
i celo´w, wartos´ci sa˛ nadrze˛dne wobec innych konstrukto´w, za
kto´rych pomoca˛ system poznawczy człowieka porza˛dkuje otacza-
ja˛ca˛ go rzeczywistos´c´ (por. dalej rozdział o teorii Kelly’ego).
Przyje˛te załoz˙enie o poznawczym aspekcie wartos´ci nie kło´ci
sie˛ ze sposobami ich definiowania zgodnie z pozapoznawczymi
koncepcjami w psychologii. Wykazac´ moz˙na to nie wprost: z˙aden
psychoanalityk, behawiorysta czy psycholog humanistyczny nie
zaprzeczy, z˙e wartos´ci musza˛ stanowic´ jakis´ składnik wiedzy
człowieka (niekoniecznie w postaci poje˛c´, chociaz˙ traktowanie
wartos´ci jako poje˛c´ wydaje sie˛ najwłas´ciwsze ze wzgle˛du na
łatwos´c´ ich operacjonalizacji). W psychoanalitycznej wizji warto-
s´ci powiada sie˛, z˙e stanowia˛ one zinternalizowane w superego
normy i zasady poste˛powania. Trudno sobie wyobrazic´ proces
internalizacji wartos´ci np. poprzez identyfikacje˛ z pewnymi
wzorcami czy nas´ladowanie oso´b znacza˛cych, a wie˛c odwzoro-
wanie wartos´ci innych oso´b w superego jednostki – bez przepływu
informacji. Behawiorys´ci (z wyja˛tkiem przedstawicieli skrajnych,
zaprzeczaja˛cych istnieniu s´wiadomos´ci) odcinaja˛ sie˛ od katego-
rycznego rozstrzygania składniko´w psychiki ludzkiej. Obserwuja˛c
zjawisko wartos´ciowania z behawiorystycznej perspektywy oboje˛t-
ne jest wie˛c, czy wartos´ci istnieja˛ subiektywnie czy obiektywnie
i czy sa˛ poje˛ciami. Radykalnego behawiorysty nie interesuja˛
przeciez˙ elementy umysłu, a umiarkowany (np. neobehawiorysta
uznaja˛cy teorie E.C. Tolmana) zapewne zgodzi sie˛ z tym, z˙e
ludzie tworza˛ sobie pewne zmienne pos´rednicza˛ce – wyobraz˙enia,
kto´re nazywaja˛ wartos´ciami
i kto´rymi uzasadniaja˛ swoje po-
ste˛powanie. Z kolei w psychologii humanistycznej wartos´ci sa˛
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
I. Wprowadzenie teoretyczne
istotnym czynnikiem motywacji człowieka, stanowia˛c przedmiot
jego potrzeb (np. Allport i in., 1951; Maslow, 1959; Rogers,
1964). Na przykład A. Maslow w koncepcji hierarchii potrzeb
wskazuje na potrzeby miłos´ci i przynalez˙nos´ci, bezpieczen´stwa
czy samorealizacji. Mo´wi sie˛ o wartos´ciowaniu, czyli o ocenianiu,
dokonywaniu wyboro´w, kwalifikowaniu i uznawaniu czegos´ za
wartos´ciowe (por. Oles´, 1989, s. 23). W psychologii humanistycz-
nej wartos´ci sa˛ wie˛c przedmiotem poznawczego i afektywnego
ich przez˙ywania.
Istnieja˛ subiektywne u kaz˙dego człowieka powia˛zania
wartos´ci, celo´w do nich prowadza˛cych i zachowan´ polegaja˛cych
na doborze s´rodko´w słuz˙a˛cych do ich realizacji (wybranych
obiekto´w z otoczenia). Poza komponentami emocjonalnym
i poznawczym, Rokeach wskazuje behawioralny składnik wartos´ci.
Sa˛ one bowiem zmiennymi pos´rednicza˛cymi (ang. intervening
variables), prowadza˛cymi do podje˛cia odpowiadaja˛cych im działan´
w momencie uaktywnienia sie˛
tych zmiennych w systemie
motywacji.
Z jednej strony Rokeach stwierdza, z˙e nie moz˙na mo´wic´
o jednoznacznym przyporza˛dkowaniu podejmowanych zachowan´
odpowiadaja˛cym im wartos´ciom instrumentalnym czy przypo-
rza˛dkowaniu wartos´ci instrumentalnych wartos´ciom ostatecznym.
Co wie˛cej, pomie˛dzy wartos´ciami ostatecznymi a instrumental-
nymi a dalej – mie˛dzy wartos´ciami instrumentalnymi a postawami
i zachowaniami im podporza˛dkowanymi nie istnieja˛ nawet relacje
homomorfizmu: dowolna postawa czy zachowanie moz˙e znalez´c´
uzasadnienie w kilku wartos´ciach i kaz˙da wartos´c´ moz˙e jako
przekonanie odnosic´ sie˛ do kilku postaw lub zachowan´. Ludzie
o ro´z˙nych postawach maja˛ tendencje˛ do utrzymywania ro´z˙nych
preferencji wartos´ci, jednak nie wszyscy wia˛z˙a˛ te same postawy
z tymi samymi wartos´ciami. Jak zauwaz˙a Wojciszke (1990),
wartos´ci osobiste moga˛ byc´ na tyle abstrakcyjnymi standardami
działania, z˙e ich realizacja˛ moga˛ byc´ nawet wzajemnie wy-
kluczaja˛ce sie˛ konkretne zachowania podmiotu.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
O wartos´ciach
23
Z drugiej strony Rokeach uwaz˙a, z˙e moz˙na przewidziec´
postawy i zachowania na podstawie preferencji poszczego´lnych
wartos´ci. Wartos´ci i ich systemy moga˛ byc´ przedmiotem badan´
nad ro´z˙nicami indywidualnymi. Autor koncepcji podaje przykłady
zgodnos´ci preferencji wartos´ci z zachowaniem. Na przykład
zbawienie wyz˙ej cenia˛ osoby chodza˛ce do kos´cioła, natomiast
osoby uzalez˙nione od narkotyko´w i alkoholu przedkładaja˛ wartos´ci
osobiste nad społeczne. Ro´wnos´c´ moz˙e słuz˙yc´ za przykład wartos´ci
pozwalaja˛cej przewidywac´ aktywnos´c´ polityczna˛ (Rokeach, 1973;
Rokeach i Ball-Rokeach, 1989).
Kontekst sytuacyjny wpływa na zachowanie, percepcje˛
obiekto´w oraz na kształtowanie sie˛ zwia˛zku motywo´w (w tym
wartos´ci) z zachowaniem i wartos´ciowaniem obiekto´w. Prze-
konanie o roli subiektywnej
interpretacji sytuacji w ukierun-
kowywaniu zachowan´ człowieka jest szeroko akceptowane np.
w psychologii społecznej. Mianowicie, za takimi badaczami jak
K. Lewin, S. Asch czy F. Heider przyjmuje sie˛, z˙e aby zrozumiec´,
w jaki sposo´b otoczenie społeczne wywiera wpływ na dana˛ osobe˛,
waz˙niejsze jest wyjas´nienie tego, jak ludzie postrzegaja˛, pojmuja˛
czy interpretuja˛swoje otoczenie niz˙ obiektywny obraz otaczaja˛cego
ich s´rodowiska (cyt. za: Aronson, Wilson i Robin, 1997, s. 6).
Zwłaszcza kontekst sytuacyjny i jego percepcja wpływaja˛ na
uaktywnianie sie˛ wartos´ci jako motywo´w poste˛powania człowieka
(por. Wojciszke, 1990). W tej ksia˛z˙ce przez uwarunkowania
kontekstowe rozumiemy sytuacje, w kto´rych zachowania i decyzje
człowieka sa˛ ukierunkowane nie tylko na innych ludzi, lecz takz˙e
na przedmioty, zdarzenia, czynnos´ci, fakty etc.
Na znaczenie kontekstu w postrzeganiu i rozumieniu otacza-
ja˛cej rzeczywistos´ci, a tym samym na kształtowanie systemu
poznawczego jednostki w wyniku interakcji z otoczeniem wska-
zuje wspomniana teoria konstrukto´w osobistych Kelly’ego, według
kto´rej system poznawczy człowieka wytwarza w wyniku do-
s´wiadczenia nowe i modyfikuje istnieja˛ce konstrukty osobiste,
wchodza˛ce w skład tego systemu. Zdaniem Kelly’ego, konstrukty
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)
