Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00183 005420 12588835 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce. Zarys dziejów (od X wieku do współczesności) - ebook/pdf
Instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce. Zarys dziejów (od X wieku do współczesności) - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7462-297-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Monografia stanowi pionierską próbę ukazania ewolucji oraz zakresu przedmiotowego instytucji bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce od początków państwowości w X w. do współczesności. Opracowanie ma charakter syntezy i stanowi uwieńczenie wieloletnich badań autora w tym obszarze aktywności państwa, ale również lokalnych społeczności na różnym etapie ich organizacji oraz wielu rodzimych badaczy, którzy zajmowali się wybranymi zagadnieniami ochrony przeciwpożarowej, granic państwowych oraz instytucji policyjnych. W pracy przyjęto układ chronologiczny. W dziewięciu rozdziałach na tle kolejnych etapów rozwoju ustrojowo-politycznego państwa polskiego przedstawiono przegląd historyczny rodzimych instytucji bezpieczeństwa wewnętrznego.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Andrzej Misiuk Instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce Zarys dziejów (od X wieku do współczesności) Szczytno 2011 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzent dr hab. Zbigniew Karpus Redakcja Wydawcy Justyna Maciejczyk Justyna Drozdowicz Projekt okładki Grzegorz Adamiak © Wszelkie prawa zastrzeżone — WSPol Szczytno 2011 ISBN 978-83-7462-297-4 Druk i oprawa: Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie 12–100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111 tel. (089) 621 51 02, faks (089) 621 54 48 e-mail: wwip@wspol.edu.pl ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SpiS treści Wstęp ...............................................................................................................7 Rozdział pierwszy Monarchia patrymonialna .................................................................11 1. Kształtowanie systemu administracji centralnej i lokalnej ....................... 11 2. Urzędy dworskie ............................................................................................... 13 3. Zarząd lokalny .................................................................................................. 16 4. Proces przekształcania się urzędów dworskich w ziemskie ...................... 18 5. Powstanie urzędu starosty .............................................................................. 19 6. Początki administracji miejskiej .................................................................... 21 7. Ochrona granic ................................................................................................. 23 8. Sądownictwo ..................................................................................................... 24 Rozdział drugi Monarchia stanowa ..............................................................................27 1. Zakres władzy królewskiej .............................................................................. 27 2. Urzędy centralne .............................................................................................. 29 3. Urzędy ziemskie ............................................................................................... 31 4. Starostowie ........................................................................................................ 33 5. Uposażenie urzędników .................................................................................. 34 6. Sądownictwo ..................................................................................................... 35 7. Administracja wiejska i miejska .................................................................... 37 Rozdział trzeci Rzeczpospolita szlachecka (do 1764 r.) ...........................................39 1. Urzędy centralne ..............................................................................................40 2. Administracja lokalna ..................................................................................... 45 3 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 3. Sądownictwo ..................................................................................................... 49 4. Administracja skarbowa................................................................................... 52 5. Władze policyjne w rzeczypospolitej szlacheckiej ...................................... 52 6. Ochrona granic państwa ................................................................................. 57 7. Ochrona przeciwpożarowa ............................................................................. 59 Rozdział czwarty Czasy stanisławowskie (1764–1795) ....................................................61 1. Próby reform administracji publicznej u schyłku rzeczypospolitej szlacheckiej w drugiej połowie XVIII w. ...................................................... 61 2. Reformy Sejmu Czteroletniego. Konstytucja 3 maja 1791 r. ...................... 74 3. Upadek Rzeczypospolitej ................................................................................ 86 4. Insurekcja kościuszkowska ............................................................................. 88 Rozdział piąty Dzieje porozbiorowe (1795–1918) .........................................................93 1. Systemy administracyjne na ziemiach polskich wcielonych do państw zaborczych po 1795 r. ................................................................... 93 2. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ............................................................... 97 3. Królestwo Polskie (1815–1915)....................................................................... 107 4. Wolne Miasto Kraków ................................................................................... 125 5. Zabór pruski (1807–1918). Wielkie Księstwo Poznańskie ........................ 130 6. Autonomia Galicji .......................................................................................... 133 7. Służby pożarnicze pod zaborami ................................................................. 138 8. Ochrona granic pod zaborami ..................................................................... 141 9. Ziemie polskie w czasie I wojny światowej (1914–1918)............. ............... 142 Rozdział szósty Druga Rzeczpospolita ........................................................................159 1. Ustrój administracji publicznej państwa..................................................... 159 2. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych............................................................. 170 3. Organizacja terenowej administracji spraw wewnętrznych .................... 183 4. Organizacja statystyki administracyjnej .................................................... 197 5. Formacje ochrony granic .............................................................................. 199 6. Instytucje policyjne ........................................................................................204 7. Ochrona przeciwpożarowa ...........................................................................229 4 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Rozdział siódmy Druga wojna światowa (1939–1945) ..................................................233 1. Na emigracji .................................................................................................... 233 2. Państwo podziemne ....................................................................................... 235 3. W służbie okupanta. Polska Policja w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej ..........................................................................249 Rozdział ósmy Polska Ludowa (1944–1989) .................................................................257 1. Kształtowanie się modelu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa ...... 257 2. Milicja Obywatelska ...................................................................................... 271 3. Organy bezpieczeństwa publicznego............................................................ 286 4. Wojska Wewnętrzne ......................................................................................300 5. Służba Więzienna ...........................................................................................309 6. Państwowa Straż Pożarna ............................................................................. 310 7. Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej ............................................... 313 Rozdział dziewiąty Trzecia Rzeczpospolita .....................................................................315 1. Organy państwowe o kompetencjach ogólnym.......................................... 316 2. Wyspecjalizowane instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego ................350 Bibliorgafia........................................................................................... 405 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 5 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WStęp Przekazywana do  rąk czytelników monografia stanowi pionierską próbę ukazania ewolucji oraz zakresu przedmiotowego instytucji bezpieczeństwa we- wnętrznego w  Polsce od  początków państwowości w  X  w.  do  współczesności. Opracowanie ma charakter syntezy i stanowi uwieńczenie wieloletnich badań autora w tym obszarze aktywności państwa, ale również lokalnych społeczności na różnym etapie ich organizacji oraz wielu rodzimych badaczy, którzy zajmowali się wybranymi zagadnieniami ochrony przeciwpożarowej, granic państwowych oraz instytucji policyjnych. W pracy przyjęto układ chronologiczny. W dziewięciu rozdziałach na tle kolejnych etapów rozwoju ustrojowo-politycznego państwa pol- skiego przedstawiono przegląd historyczny rodzimych instytucji bezpieczeństwa wewnętrznego. Bezpieczeństwo w abstrakcyjnej formie było podstawową wartością zarów- no dla człowieka jako indywidualnej istoty społecznej, jak i dla zorganizowanej grupy społecznej, a w końcu dla instytucji państwa. Już we wczesnym średnio- wieczu ludzie organizowali się w związki i wspólnoty (parafialne, lenno-feudal- ne) z potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa, pokoju i normalnego funkcjono- wania. Gdy te formy okazywały się niewystarczające, tworzyły się państwa. Już św. Augustyn z Hippony za ważną funkcję państwa uznawał utrwalanie „poko- ju, porządku i sprawiedliwości” (pax, ordo, iustitia). Tak więc zapewnienie bez- pieczeństwa było, od początku pojawienia się tego problemu, w dużym stopniu zadaniem instytucji państwowych i stanowiło istotę pierwotnej administracji państwowej. W związku z tym powstawały instytucje państwowe, które zajmo- wały się walką z przestępczością i zapobieganiem zagrożeniom bezpieczeństwa państwa i jego obywateli. Jedną z podstawowych potrzeb ludzkich jest chęć po- czucia bezpieczeństwa osobistego. W związku z tym istotą tworzącej się admi- nistracji było wykonywanie funkcji reglamentacyjno-policyjnej. Już u zarania instytucji państwa można odnaleźć protoplastów współczesnej administracji zajmującej się ochroną porządku i ładu publicznego. Służby porządkowe prze- 7 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== szły długą drogę ewolucji, od podmiotów o bardzo szerokim zakresie działania do bardzo wyspecjalizowanych podmiotów. Początków nowoczesnego systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa należy poszukiwać na takim etapie rozwoju administracji publicznej, gdy zarząd państwem wymagał coraz większej specjalizacji. Na przełomie XVII i XVIII w. we Francji wykształcił się model administracji centralnej oparty na podziale re- sortowym. Polegał on na podziale organizacyjnym całego obszaru działania ów- czesnej administracji publicznej na niezależne resorty. Na ich czele początkowo stały organy kolegialne, a później w XIX w. zaczęły przeważać organy monokra- tyczne. Wśród pierwotnie wyodrębnionych resortów (tzw. klasycznych) znalazły się sprawy: zagraniczne, wojskowe, skarbowość i wymiar sprawiedliwości. Dopiero w czasie rewolucji francuskiej uformował się resort spraw wewnętrznych. Trafiały do niego wszystkie te sprawy, dla których zabrakło miejsca w innych resortach, istotę jednak stanowiła problematyka bezpieczeństwa. W pierwszej połowie XX w. wydzieliła się funkcja socjalna, a następnie orga- nizatorsko-gospodarcza. Z biegiem czasu wraz z postępującą specjalizacją admini- stracja spraw wewnętrznych podlegała stałemu „odchudzaniu”. Innym zjawiskiem w dziedzinie organizacji administracji była potrzeba koordynowania działań po- szczególnych resortów na szczeblu lokalnym. W związku z tym ukształtowały się dwa typy administracji: zespolona i specjalna (niezespolona). Terenowi zwierzch- nicy administracji zespolonej przeważnie podlegali służbowo szefowi resortu spraw wewnętrznych. Według Monteskiuszowskiej teorii podziału władzy wykonawczej mieściło się w niej obok prowadzenia wojny, uprawiania dyplomacji i organizacji obrony państwa także dbanie o bezpieczeństwo wewnętrzne kraju. Ta ostatnia dziedzina stanowiła zasadniczy obszar działania administracji spraw wewnętrznych. Innym pojęciem ściśle związanym z zagadnieniem bezpieczeństwa jest poli- cja. Zakres pojęcia „policja” zmieniał się wraz z panującymi poglądami na istotę państwa oraz jego stosunek do obywatela. Najpierw obejmował ogół działalności państwowej i wszystkie dziedziny życia religijnego, politycznego i prywatnego. Aż do XVIII i początku XIX w. zadaniem policji była nie tylko działalność w za- kresie utrzymywania bezpieczeństwa, zajmowała się ona także problematyką finansów, wymiaru sprawiedliwości oraz kwestiami wojskowymi. Policja była w ten sposób kompetentna w odniesieniu do wszystkich zadań publicznych. O ile w Rzeszy Niemieckiej w XV i XVI w. chodziło jeszcze o „państwo”, które swoje zadania widziało głównie w zapewnieniu pokoju, prawa i porządku, to w XVII i XVIII w., w okresie absolutyzmu, rozwi nęło się właściwe „państwo policyjne”. Dysponowało ono biuro kratycznym aparatem administracyjnym, który zastrze- gał sobie prawo nieogra niczonej ingerencji w  sferę prywatności poddanych, przede wszystkim w zakresie własności i wolności, w celu ochrony porządku 8 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== publicznego. W ten sposób było ono rozumiane jako „państwo dobrej policji”. Jednocześnie dopiero rozwój instytucji państwa, który nastąpił w okresie ab- solutyzmu, pozwolił na powstanie policji w jej właściwej formie, gdyż „policja” rozumiana jako suwerenny organ przymusu do realizacji funkcji publicznych uwarunkowała istnienie państwa. W XVIII w. znaczenie pojęcia „policja” uległo ograniczeniu do podmiotowego i przedmiotowego traktowania spraw ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Początkowo zakorze niło się obok innych treści, że policja ma charakter instytucjonalny. Pod pojęciem „policja” rozumiano — jak to zresztą ma miejsce obecnie — określoną władzę i jej funkcjonariuszy. Zatrudniano funkcjonariuszy, którzy nosili tytuły służbowe, takie jak „dyrektor policji”, „komisarz policji” czy „policjant liniowy”, i którzy w żadnym wypadku nie musieli kierować całą administracją spraw wewnętrznych, lecz mieli zajmo- wać się wyłącznie sprawami bezpieczeństwa. Po raz pierwszy nastąpiło więc roz- różnienie między „policją” w sensie materialnym (policja jako całość administra- cji spraw wewnętrznych) a „policją” w sensie instytucjonalnym (jako specyficzny organ władzy). Inne obszary administracji wewnętrznej, np. do broczynność, fi- nanse i gospodarka, zostały przejęte przez miejscowe magis traty lub też przez różne izby (urzędy). Po pewnym czasie policja przestała także zajmować się sprawami związanymi z religią. Potem z listy spraw, które podlegały jej kompetencjom, zniknęły sprawy zewnętrzne (polityka zagraniczna), sądowe, majątkowe i skarbowe (kameralna). Policji jednak nadal zajmowała się kontrolą stosunków wewnętrznych państwa oraz regulowała życie społeczne i dbała o jego interesy. W miarę uniezależnia- nia się obywatela od państwa w okresie liberalizmu ścieśniał się zakres pojęcia „policja”, sprowadzając się do zapobiegania wszelkim niebezpieczeństwom wy- nikającym ze współżycia ludzi i ograniczania sfery naturalnej swobody działania obywatela ze względu na dobro państwa. W państwie liberalnym działalność po- licyjna była zapobiegawcza, tzw. negatywna. Dawna szeroka działalność na polu popierania interesów społeczeństwa, tzw. policja dobrobytu (wohlfartpolizei), przy użyciu przymusu zeszła na dalszy plan. Do tego w ramach kształtującego się państwa prawnego działania policyjne przestały być swobodne, każde działanie musiało posiadać specjalne upoważnienie ustawowe. Po ukształtowaniu się instytucjonalnego charakteru policji rozwinęło się stop- niowo w XIX w. węższe materialne pojmowanie policji jako podmiotu do zwal- czania zagrożeń. Zawężenie to było skutkiem powstającego liberalnego państwa konstytucyjnego i prawnego, w którym cała władza państwowa podporządkowa- na jest wiążącej mocy prawa. Ustawy regulowały różnorodne kompetencje ad- ministracyjne, do zadań policji należało zwal czanie zagrożeń, co ograniczało jej władzę w państwie. Odbiciem takiego pojmowania zakresu działania policji była pruska ustawa o administracji policyjnej z 1 lipca 1931 r., która stanowiła: „Wła- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 9 dze policyjne mają obowiązek dokonywania w ustanowionym dla nich zakresie niezbędnych przedsięwzięć w ramach obowiązujących ustaw w celu zapobiegania zagrożeniom zarówno powszechnym jak też jednostkowym, które naruszają bez- pieczeństwo lub porządek publiczny”1. W drugiej połowie XX w. działalność administracji spraw wewnętrznych na- brała specyficznego charakteru w państwach totalitarnych: faszystowskich i ko- munistycznych. Ograniczono jej funkcję do ochrony pozycji hegemonistycznej w państwie i społeczeństwie rządzącej partii politycznej. Jej rola ogromnie wzro- sła, gdyż stała się główną podporą systemu polityczno-ustrojowego. 1 H. Liang, Die Berliner Polizei in der Weimarer Republik, Berlin 1977, s. 67 (tłum. własne). 10 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== rozdział pierWSzy Monarchia patryMonialna 1. Kształtowanie systemu administracji centralnej i lokalnej Ze względu na stopień kształtowania się struktur państwowych oraz wpływ na nie feudalnych stosunków społecznych wyróżnia się dwa etapy rozwoju pań- stwa patrymonialnego: jednolitą wczesnofeudalną monarchię oraz strukturę pań- stwa rozczłonkowaną na dzielnice1. Istniejący w  IX  i  X  w.  system zarządu państwa odpowiadał osiągniętemu stanowi organizacji społecznej i  potrzebom rozwoju państwowości. Podstawą organizacji społecznej był ród — zgromadzenie ludzi mających wspólne pocho- dzenie. Pokrewne rody tworzyły większe zbiorowości — plemiona. Realizacja potrzeb i interesów plemiennych członków plemion powodowała ciągłe konflikty międzyplemienne. Do zapewnienia bezpieczeństwa i podniesienia skuteczności w prowadzonych wojnach potrzebne było przywództwo (władza książęca) i wła- ściwa organizacja (grody), a więc ustrój plemienny należy rozpatrywać w związku z rozwojem grodów. To one stanowiły główną genetyczną zasadę kształtowania się państwa, a pośrednio podmiotów administracji centralnej i terenowej. Dopiero wtórnym czynnikiem było korzystanie ze wzorów monarchii karolińskiej. Ważnym okresem w  kształtowaniu się państwowości był etap przedpań- stwowy, tzw. grodziskowy, gdy ludność plemienna żyła w grodach rozsypanych na terenie zamieszkałym przez dane plemię. Na ziemiach polskich ukształtowa- ło się w IX w. kilka organizacji książęco-grodowych. W środkowym biegu Wisły funkcjonowało państwo Wiślan z Tyńcem, Krakowem i Wiślicą jako głównymi grodami tego państwa. Z kolei w północnej części tych ziem powstało bardzo eks- pansywne państwo Polan, na czele z książętami z rodu Piastów, których główne siedziby mieściły się w Kruszwicy, Gnieźnie i Poznaniu. Ponadto należy odnoto- wać istnienie organizacji plemiennych na północy — Mazowszan; nad dolnym Sa- 1 M. Kallas, Historia ustroju Polski X–XX w., Warszawa 1996, s. 10.  11 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== nem, środkową Wisłą i górnym Bugiem — Lędzian; na ziemi łęczyckiej i sieradz- kiej — Goplan. Trzeba zwrócić uwagę na rolę grodu w kształtowaniu się lokalnej administracji. Rozwój organizacji państwowych polegał na przejściu od osadnic- twa grodziskowego do osadnictwa w terenie. Grody budowano w celach obron- nych. Miały one chronić ludność przed nieprzyjacielskimi plemionami. Służyło temu rozmieszczenie ośrodków grodowych na rubieżach terytoriów plemiennych oraz w miejscach naturalnie trudno dostępnych. Ukształtowanie władzy książęcej wynikało także z  potrzeby stworzenia wspólnego przywództwa wojskowego ze  względu na  ciągłe walki międzyple- mienne. Tę funkcję spełniał jeden z naczelników rodowych zaakceptowany przez wiec. Wraz z rozwojem instytucji państwowych utrwalała się władza książęca, która stawała się dziedziczna. W celu jej wzmocnienia i zabezpieczenia się przed uzurpatorami książę stworzył podległą tylko jemu drużynę wojów oraz grupę urzędników. Jednak zakres państwowej władzy książęcej nadal był bardzo ogra- niczony. Sprowadzał się do organizacji poboru danin i służebności, kierowania wojskiem i administracją oraz sprawowania władzy sądowniczej. Bezpośrednio książę zarządzał jedynie własnym terytorium grodowym, w podległych ziemiach władza znajdowała się w rękach zależnych od księcia namiestników lub miejsco- wych książąt. W tym okresie zaczęły się kształtować podstawy prawno-polityczne ustroju monarchii patrymonialnej. Patrymonialny charakter ówczesnego państwa opierał się na przyjęciu koncepcji, iż jest ono całkowitą własnością monarchy. Władca mógł nim dys- ponować bez żadnych ograniczeń, gdyż kwestię państwa postrzegano w katego- riach prywatnoprawnych. Nie było potrzeby rozróżniania własności prywatnej panującego i własności państwowej. Stanowiły one jedność. W związku z tym cechą administracji okresu monarchii patrymonialnej było nieodróżnianie urzę- dów książęcych od państwowych (w tym też wyrażał się patrymonialny charak- ter władzy monarszej) — najwyżsi urzędnicy dworscy byli jednocześnie najwyż- szymi urzędnikami administracji państwowej. Świadectwem braku stabilizacji struktur państwowych był fakt, iż  osłabienie władzy królewskiej za  Mieszka II w pierwszej połowie XI w. spowodowało gwałtowną destabilizację społeczną i rozprzężenie władzy administracyjnej w lokalnych ośrodkach (władzy kaszte- lańskiej). Dopiero Kazimierz Odnowiciel podjął próbę odbudowy zarządu pań- stwowego w monarchii piastowskiej. Zgodnie z zasadą patrymonialnego pojmo- wania państwa książę dzielił je pomiędzy swoich synów. Stanowiło to kolejne zagrożenie dla jedności państwa. Zapobiegała temu zasada pryncypatu, według której jeden z książąt — princeps otrzymywał władzę zwierzchnią i ogólnopań- stwową. Rozwój stosunków feudalnych na ziemiach polskich powodował osłabie- nie centralnej władzy książęcej. Wzrost roli możnych wymuszał rozdawnictwo 12 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== na ich rzecz przywilejów w postaci immunitetów skarbowych i sądowniczych. Ograniczało to wydatnie dochody książęce i wpływało na osłabienie władzy ksią- żęcej. Dlatego przedstawiona w kronice Galla Anonima koncepcja silnej władzy państwowej wyrażała się: 1) we wzmocnieniu władzy monarszej, 2) w ograniczeniu wpływów możnowładztwa. Kolejnym czynnikiem, który spowodował z jednej strony osłabienie władzy książęcej, a z drugiej, ukształtowanie się nowych form administracji oraz wpro- wadzenie podziału terytorialnego kraju na dzielnice i województwa, było roz- bicie dzielnicowe. Cechą charakterystyczną władzy monarszej po 1138 r. była jej podzielność między księciem seniorem a książętami dzielnicowymi, jego bezpośrednimi wasalami. Książę senior zarządzał jedynie dzielnicą własną i pryncypacką. Połączenie zasady pryncypatu z senioratem polegało na powie- rzaniu władzy księcia zwierzchniego najstarszemu członkowi dynastii. Pomi- mo prób zachowania tego sposobu sprawowaniu władzy książęcej w państwie doby dzielnicowej już w 1177 r., pod wpływem możnowładztwa krakowskie- go, zasada senioratu została złamana przez Kazimierza Sprawiedliwego, który przekazał władzę swojemu synowi z pominięciem najstarszego Piasta. Z  biegiem czasu również zasada pryncypatu została obalona. Ostatnim księciem — princepsem był Leszek Biały, który posiadał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Pogłębiające się rozdrobnienie dzielnicowe spowodowa- ło, że książę krakowski przestał odgrywać rolę nadrzędną wobec pozostałych książąt dzielnicowych. W takiej sytuacji ci ostatni posiadali pełną władzę woj- skową, sądowniczą, administracyjną oraz w zakresie tworzenia prawa w swoich księstwach dzielnicowych. 2. Urzędy dworskie W okresie od powstania państwa polskiego w X w. do rozbicia dzielnicowego w XII w. uformował się system dworskich i lokalnych organów władzy książę- cej. Opierał się on w dużym stopniu na recepcji wzorców państwa karolińskiego. W tym czasie administracja książęca obejmowała dość wąski zakres — ograni- czała się do kontaktów zewnętrznych, zarządu wojskowego, sądowego i skarbo- wego. Realizacją tych zadań zajmował się skromny aparat władzy państwowej (urzędniczej). Jednym z podstawowych zadań każdego państwa, realizowanych przez jego aparat władzy i administracji, jest zapewnienie ładu i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa poszczególnych obywateli. We wczesnym średniowieczu jednak 13 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ściganie przestępców należało do  obowiązków i  praw poszkodowanego. Mógł on liczyć na pomoc tylko członków rodu i plemienia (krzyk i ślad2). Prawo sta- ropolskie miało charakter prywatnoskargowy. Za każdą krzywdę wyrządzoną członkowi rodu mścił się cały ród. Już wówczas jednak wyróżniano kategorie przestępstw przeciwko władzy panującego, religii, instytucji państwa czy obycza- jom. Podlegały one działalności represyjnej specjalnych urzędników oraz organów państwowych. Należy pamiętać, że w X–XII w. nie były rozdzielone funkcje ad- ministracyjne, policyjne i sądownicze. Tym bardziej nie istniał wyspecjalizowany, fachowy aparat policyjno-śledczy. Tak więc niektórzy urzędnicy książęcy wyko- nywali obok wielu innych również funkcje policyjne (komes pałacowy, mincerz, namiestnicy, kasztelanowie, justycjariusze). Większość najwyższych godności na dworze książąt piastowskich posiadała tytuł komes (łac. comes — kmieć). Pełnił on funkcję naczelnika okręgu admini- stracyjnego, który stanowił obszar grodu. Tak więc mianem komes można określić przedstawicieli elity dworu książęcego, jak również lokalnych możnowładców wy- konujących funkcje administracyjne. Odpowiednikiem terminu „komes” na Wę- grzech była funkcja żupana. Później, w czasach kolonizacji na prawie niemieckim, to określenie całkowicie zmieniło swoje znaczenie, stając się nazwą pospolitego wieśniaka. Najważniejszym dygnitarzem dworskim w XI–XIII w. był komes nadworny (pałacowy), który zastępował panującego w różnych dziedzinach zarządu pań- stwem (szczególnie skarbowego), a także w ściganiu przestępców oraz sprawowa- niu sądów. W związku z tym w sytuacjach szczególnych, np. popełnienia przestęp- stwa przez osoby z najbliższego otoczenia książęcego, na niego spadał obowiązek ścigania przestępcy. Komes posiadał szczególne kompetencje w dziedzinie dowodzenia wojskiem, (najstarszy znany komes to Miecław z kroniki Galla Anonima). Prawdopodobnie ten urząd przeniesiono z państwa frankońskiego, gdzie odpowiednikiem piastow- skiego komesa pałacowego był palatyn. W tym okresie tytułem komesa obdarzano również możnowładców niepiastujących żadnego stanowiska, posiadających wy- łącznie ius honorum. Z biegiem czasu urząd ten stracił faktyczną władzę admini- stracyjną w państwie. Ciągle jednak zachowała się wysoka pozycja społeczna tego urzędu, który pod względem formalnym jeszcze długo uważany był za najwyższe- go dostojnika państwowego. Drugą kategorią tych urzędników książęcych byli komesowie (kmiecie) dziel- nicowi, którzy sprawowali naczelny zarząd w poszczególnych dzielnicach książę- cych. Dlatego też dawna słowiańska nazwa — wojewoda — mająca związek z wy- 2 Instytucja śladu polegała na  obowiązku ludności opola do  ścigania przestępcy do  granic sąsiedniego opola, które z  kolei było zobowiązane do  kontynuowania dalszego pościgu. Istniała też odpowiedzialność zbiorowa za  popełnioną zbrodnię i  powinność uczestniczenia w  ściganiu przestępcy, by następnie oddać go władzom, był to tzw. obowiązek krzyku. 14 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== konywaniem funkcji wojskowych — mogła mieć odniesienia zarówno w stosunku do komesa pałacowego, jak i prowincjonalnych komesów (palatynów) książęcych, którzy również sprawowali w zastępstwie księcia władzę wojskową i sądowniczą, ale jej zakres ograniczał się do jednej dzielnicy. Początkowo ich funkcje, podob- nie jak w przypadku komesa pałacowego, miały charakter nadworny i dopiero w XIII w. przekształciły się w urzędy ziemskie. W literaturze historycznej przez długi czas traktowano tych prowincjonalnych dygnitarzy jako prostą kontynuację wcześniejszego ogólnopolskiego urzędu komesa pałacowego, wynikłą z podzia- łu państwa na dzielnice w pierwszej połowie XII w. Okazało się, że istniały one równolegle. Geneza urzędu wojewody mogła również być związana z najwyższym urzędnikiem na  dworze książąt dzielnicowych (komornikiem) występującym w drugiej połowie XII w. w charakterze namiestnika poszczególnych dzielnic. Tak więc można przyjąć, że korzenie godności wojewodzińskiej mają dwojakie źródła. Do 1180 r. występował tylko wojewoda o charakterze ogólnopolskim. Dopiero po tej dacie zaczął kształtować się urząd wojewody dzielnicowego, któremu po- czątek dała funkcja komornika jako dostojnika nadwornego związanego z osobą księcia danej dzielnicy. Później ta godność zaczęła ewoluować z funkcji nadwornej (ogólnodzielnicowej) w urząd ziemski. Dlatego też dzielnice jako jednostki podzia- łu terytorialnego stawały się z biegiem czasu województwami. Jak widać rozwój określonych urzędów administracyjnych miał ścisły związek z przemianami orga- nizacji terytorialnej państwa. Przykłady wojewody Sieciecha za panowania Wła- dysława Hermana oraz Piotra Włostowica, Krystyna, Skarbimira z rodu Awdań- ców za czasów Bolesława Krzywoustego świadczyły, że stanowili oni zagrożenie dla słabej władzy królewskiej i dążyli do usamodzielnienia się. Tym tendencjom sprzyjał okres rozdrobnienia dzielnicowego. Wówczas poszczególni wojewodowie reprezentujący interesy rodzącego się możnowładztwa stawali się faktycznymi za- rządcami w skonfliktowanych księstwach i na przyległych im ziemiach. Dopiero podczas prób jednoczenia państwa polskiego pod koniec XIII w. urząd wojewody zaczął tracić swój status. Z biegiem czasu kształtowały się nowe urzędy związane z funkcjonowaniem dworu książęcego, a  później stanowiące podstawę tworzącego się centralnego aparatu państwowego. W  czasach Bolesława Krzywoustego pojawił się urząd kanclerza, który kierował pracami książęcej kancelarii (prowadził koresponden- cję, sprawował piecze nad pieczęcią). Zachowane pieczęcie Władysława Hermana i królowej Ryksy świadczyły, że kancelaria książęca funkcjonowała jeszcze wcze- śniej. W miarę rozwoju dokumentu pisanego oraz wzrostu przywilejów immuni- tetowych oraz lokacji miast kancelaria zaczęła przygotowywać dokumenty, po- sługując się własnym formularzem. Nastąpiło przejście od dokumentu odbiorcy do dokumentu wystawcy. W kancelarii zatrudniano fachowych pisarzy, zwanych notariuszami, pracujących pod kierunkiem pronotariusza, później zwanego pod- kanclerzym. 15 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Problematyką skarbu książęcego zajmował się skarbnik, który czuwał nad skarbcem i prowadził jego archiwum. Na tym etapie rozwoju gospodarki skarbnik w większym stopniu opiekował się zawartością skarbca (klejnotami koronnymi oraz dokumentami przychodzącymi z zewnątrz) niż zajmował się kontrolą do- chodów książęcych. W realizacji odpowiedniej polityki pieniężnej wspomagał go mincerz, który kierował pracami mennicy, gdzie bito monety. Jego kompetencje skarbowe były szersze i obejmowały administrację dochodami z salin, ceł, myt i opłat targowych. Już w starożytności, a jeszcze bardziej w średniowieczu, poważnym problemem i zagrożeniem dla ówczesnej gospodarki było zjawisko fałszowania, czy też „psu- cia” monet. Dlatego tak ważną funkcję sprawował mincerz, któremu powierzono nadzór nad mennicą państwową, a oprócz tego wiele czynności związanych z do- chodami książęcymi. Mincerze ściągali daniny i cła dla księcia, sprawowali nadzór nad prawidłowością obiegu monetarnego w państwie. Funkcje policyjno-śledcze mincerza polegały na uprawnieniu do ścigania i karania fałszerzy monet i osób na- ruszających system zarządzania sprawami skarbowymi. Tak więc mincerza można traktować jako pierwowzór współczesnego policjanta skarbowego. W czasach rozbicia dzielnicowego podobne urzędy powstawały na dworach coraz liczniejszych książąt dzielnicowych. Ich rozwój cechowały pewne odrębno- ści regionalne. W Małopolsce w pierwszej połowie XIII w. wojewoda krakowski i sandomier- ski zdobyli bardzo wysoką pozycję, niemal konkurencyjną wobec miejscowego księcia, np. w dziedzinie sądownictwa. Ta wyjątkowa pozycja została stopniowo ograniczana przez miejscowych władców. Wówczas pozycję wojewody w hierar- chii urzędniczej krakowskiej zajął kasztelan. Z kolei na Śląsku wiodącą rolę na dworze odgrywał naczelnik dworu i zarząd- ca dóbr książęcych — komornik wielki. Tu też powstał wysoki urząd marszałka — dawnego koniuszego. Zaczął on zdobywać w zarządzie dworskim uprawnienia odpowiadające urzędowi komornika. Pełnienie tych godności dawało wymierne korzyści polityczne, a także graty- fikowane było przez księcia nadaniami ziemi. Nie ukształtował się jednak wów- czas w Polsce tak jak w krajach Europy zachodniej sprawny system administracji centralnej. 3. Zarząd lokalny Obok urzędów centralnych istniały urzędy lokalne, wykonujące zadania administracji państwowej na swoim terenie. Nie pojawiły się one dopiero pod- czas podziału dzielnicowego państwa w XI w. Istnieją świadectwa, że książęcy 16 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== urzędnicy lokalni funkcjonowali znacznie wcześniej. Wówczas najważniejszym administratorem w terenie był namiestnik, który zarządzał całą prowincją w za- stępstwie księcia. Uprawnienia namiestników były bardzo szerokie i w pewnym stopniu obejmowały również sprawy związane z bezpieczeństwem wewnętrznym prowincji. W miarę rozrostu terytorialnego państwa piastowskiego rola namiestników wzrastała. W XII w. możemy wyróżnić następujące duże prowincje: śląską, kra- kowską, sandomierską, wielkopolską, pomorską, mazowiecką, kujawską i łęczyc- ko-sieradzką. Na Śląsku prowincjonalny administrator książęcy przyjął miano „Magnus”3. Zaniknął ostatecznie w XIII w., nie wytrzymując konkurencji z wo- jewodą. W okresie władzy seniorskiej w Krakowie Władysława Wygnańca na Ślą- sku, w dzielnicy przyznanej w testamencie Bolesława Krzywoustego z 1138 r., za- stępował go nadal wojewoda. Podobnie na Pomorzu Wschodnim książę senior postanowił utrzymać lokalnego zarządcę. Prowincje były przedłużeniem podziału dawnych terytoriów wielkoplemiennych. Istniał drugi niższy stopień podziału na okręgi grodowe (opola), które od  XII w. zwano kasztelaniami. Wśród grodów należy wyróżnić kategorię większych ośrodków, które stanowiły stolice poszczególnych prowincji. Naczelnik grodu sto- łecznego był jednocześnie naczelnikiem prowincji. Kasztelanie aż do XIV w. były najmniejszymi jednostkami administracyjnymi i wojskowymi w państwie. Or- ganizacja kasztelańska rozwinęła się w Polsce w sposób pełniejszy niż w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego, gdzie na przeszkodzie stanął po- dział na wielkie lenna. Kasztelan był odpowiedzialny za sprawność i przygotowa- nie zbrojne miejscowej drużyny grodowej oraz funkcjonowanie tzw. osad służeb- nych, w których zbierano daniny oraz odpowiednie środki na utrzymanie grodu. Można przyjąć, że administracja grodowa stanowiła najstarszą formę administra- cji państwowej na ziemiach polskich. Podział na prowincje (poznańską, gnieźnieńską, krakowską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską i łęczycko-sieradzką), a tych na okręgi grodowe — kasztelanie — tworzył zwarty i klarowny system zarządu państwem. Komes grodowy (żupan grodowy), który przekształcił się pod koniec XII w. w kasztelana, zajmował się administracją, sądownictwem (funkcje przy- musu) i dowództwem wojskowym (funkcje obronne) w powierzonym mu okręgu. Do jego zadań należało także ściąganie danin w naturze i innych świadczeń oraz ich magazynowanie na potrzeby księcia i własne. W celu sprawdzenia, jak kaszte- lan wywiązuje się ze swoich zadań, co pewien czas książę objeżdżał poszczególne okręgi grodowe (kasztelanie). Kasztelan dysponował całą grupą urzędników speł- niających funkcje wykonawcze oraz wspomagające jego podstawową działalność. Byli to: 3 Z. Wojciechowski, Państwo polskie w wiekach średnich. Dzieje ustroju, Poznań 1945, s. 51. 17 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 1) wojski — odpowiedzialny za sprawy wojskowe, 2) sędzia grodzki — wyrokujący w sądach, 3) włodarz — zajmujący się sprawami gospodarczymi. W dobie rozdrobnienia dawne kasztelanie dzielono, rozbudowując w ten spo- sób lokalny aparat władzy. Przykładowo w Małopolsce w 1280 r. istniało szesna- ście kasztelani4. Trudno jest wiarygodnie określić liczbę tych jednostek podziału terytorialnego w innych dzielnicach. Jedne okręgi kasztelańskie powstawały, inne zanikały, także pod względem wielkości kasztelanie dość znacznie różniły się mię- dzy sobą . Jak już wspomniano władza kasztelańska zarządzała majątkiem książęcym. W tym okresie następowała transformacja gospodarki naturalnej w system wy- miany towarowo-pieniężnej, dla którego zarząd kasztelański był anachroniczny. Dlatego też w niektórych dzielnicach ustanawiano nowych urzędników gospo- darczych, z których wykształciła się cała administracja skarbowa, np. w Księstwie Sandomierskim powołano tzw. prowizora. Wokół grodów powstał system organizacji gospodarczej w postaci sieci wsi służebnych, jednostek opartych na systemie setkowym oraz opoli. W tych pierw- szych wykonywano określone świadczenia rzemieślnicze na  potrzeby grodu. Organizacja setkowa czuwała nad tym, aby ludność niewolna prawidłowo wy- konywała swoją powinność. Opole natomiast obejmowało kilka lub kilkanaście wsi w celu zapewnienia właściwego zarządu gospodarczego i realizacji świadczeń na rzecz władzy kasztelańskiej. Organizacja grodowa ulegała przeobrażeniom w  wyniku rozdawnictwa dóbr książęcych i nadawania przywilejów (immunitetów) miejscowej organiza- cji kościelnej oraz rycerstwu. Powodowało to stopniowe ograniczanie jurysdykcji kasztelańskiej nad ziemiami i osadami rolniczymi w okręgu grodowym. Zresztą kasztelanowie coraz częściej byli wyręczani przez swoich zastępców (włodarzy i sędziów), a sami stawali się raczej dostojnikami ziemskimi, podobnie jak dziel- nicowi urzędnicy dworscy. 4. Proces przekształcania się urzędów dworskich w ziemskie Początkowo książę posiadał tylko jednego wojewodę, kanclerza i skarbnika. Jeżeli dwie lub więcej dzielnic łączyło się pod władzą księcia, urzędy były kumulo- wane. Do realizacji testamentu Bolesława Krzywoustego z 1138 r. podziały na od- rębne księstwa i tworzenie w nich własnych urzędów dworskich miały charakter 4 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924, s. 20.  18 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== krótkotrwały. Dopiero rozbicie dzielnicowe dostarczyło naturalnej przesłanki do kształtowania niezależnych systemów godności dworskich pomimo obowią- zującej zasady, że tylko w dzielnicy senioralnej mogły istnieć wymienione urzędy. Od początku XIII w. występowała tendencja do utrzymywania osobnych urzę- dów. Wynikało to z dążeń lokalnych możnowładców chcących utrzymać uposażenia związane z określonymi urzędami. Książęta podejmujący próby zjednoczenia kraju w drugiej połowie XIII w., obawiając się oporu miejscowych wpływowych rodów, godzili się na zachowanie dzielnicowych godności. W rezultacie urzędnicy centralni w poszczególnych dzielnicach zaczęli się zmieniać w urzędników ziemskich. Dzielnice, które łącząc się przestawały być osobnym księstwem, ale zacho- wywały odrębną organizację urzędniczą, nazywano ziemią. Tak ustalił się po- dział Małopolski na dwie ziemie: krakowską i sandomierską, które ze względu na położenie posiadały wspólne urzędy. Z kolei w Wielkopolsce funkcjonowały trzy jednostki zasadniczego podziału terytorialnego: ziemia poznańska, ziemia gnieźnieńska i ziemia kaliska. Dwie ostatnie dysponowały wspólnymi urzędni- kami, przekształcając się ostatecznie w jedno województwo kaliskie. Do dzielni- cy mazowiecko-kujawskiej przyłączono po pewnym czasie też ziemie: sieradzką i łęczycką. Początkowo uformowały się odrębne mazowieckie i kujawskie urzędy, później osobne dla ziemi sieradzkiej (1264 r.), łęczyckiej (1264 r.), inowrocławskiej (1267 r.) i dobrzyńskiej (1267 r.). W XIV w. krótko funkcjonowało województwo gniewkowskie, które później połączyło się z województwem inowrocławskim. Na poziomie każdej z wymienionych jednostek podziału terytorialnego funk- cjonowały mniej lub bardziej rozbudowane systemy urzędów ziemskich, które wy- wodziły się z wcześniejszych godności dworskich z okresu podziału dzielnicowego. Urzędnicy ziemscy pochodzili z rodów miejscowego rycerstwa, dlatego też byli ściślej powiązani z interesami partykularnymi poszczególnych województw niż z potrzebami scentralizowanego zarządu zjednoczonego państwa. „Traciły te urzędy znaczenie dla księcia jako organy jego władzy, jemu podporządkowane, jego wykonywujące wolę”5. W takiej sytuacji palącą potrzebą stało się stworzenie terenowej organizacji urzędów administracyjnych podporządkowanej władzy książęcej, ale niezależnej od miejscowych grup interesów. 5. Powstanie urzędu starosty Osłabienie władzy centralnej w okresie rozdrobnienia dzielnicowego unie- możliwiało stabilizację stosunków społecznych. Nastąpił gwałtowny wzrost prze- 5 S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie. Korona, Lwów 1917, s. 101. 19 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== stępczości pospolitej, rozpowszechniła się plaga tzw. rycerzy rabusiów, z którymi nie mogły sobie poradzić władze książęce poszczególnych dzielnic. Tendencje zjednoczeniowe wymagały prężnej administracji lokalnej działa- jącej w interesie władcy, zdolnej powściągnąć opozycję możnowładców, zapew- niającej spokój i bezpieczeństwo wewnętrzne oraz obronę kraju. Zadań tych nie mogli realizować, wywodzący się z lokalnego możnowładztwa, kasztelanowie ani wojewodowie, którzy stali się bardziej reprezentantami interesów miejsco- wych elit niż wykonawcami dyspozycji książęcych. Stąd potrzeba powołania no- wego urzędu, którym stał się starosta. Pierwszą, nieudaną zresztą, próbę podjął Władysław Łokietek w 1290 r., jeszcze jako książę sandomierski, tworząc urząd provisora ziemi sandomierskiej. Instytucję starosty wprowadził do polskich re- aliów ustrojowo-politycznych Wacław II, wzorując się na Czechach. Gwoli ści- słości należy dodać, że urząd ten po raz pierwszy został nadany w Lombardii, skąd trafił do Niemiec, a następnie został przejęty przez Czechów. Wacław II po- czątkowo umieścił starostów na ziemi krakowskiej, a później w całej prowincji małopolskiej. Po zajęciu przez niego kolejnych dzielnic instytucja starosty stała się znana w Wielkopolsce, na Kujawach i Pomorzu. Po śmierci Wacława II urząd starosty chwilowo uległ zawieszeniu. Utrzymał ten urząd, a nawet zwiększył jego kompetencje Władysław Łokietek. Starosta był powoływany i odwoływany przez króla, a że nie musiał pochodzić z danej ziemi, był sprawnym narzędziem w ręku władcy. Początkowo Łokietek ustanowił starostów tylko w Wielkopolsce, ponie- waż niezbędne było powołanie oddanych urzędników administracji terenowej w miejscu, gdzie przebywał najrzadziej. Za panowania Władysława Łokietka utworzono urzędy starostów: wielkopolskiego, kujawskiego (oddzielnych dla wo- jewództwa brzeskiego i inowrocławskiego), sieradzkiego, dobrzyńskiego, łęczyc- kiego i nakielskiego. Później, już za panowania syna Kazimierza Wielkiego, ich liczba znacznie się powiększyła, obejmując, choć w mniejszym zakresie, również Małopolskę. W 1353 r. urząd starosty uzyskała ziemia sądecka, a sześć lat później — ziemia lubelska. W przeciwieństwie jednak do Wielkopolski tu starostowie otrzymali władzę nie nad całymi ziemiami lecz nad poszczególnymi grodami. W efekcie na obszarze właściwej Wielkopolski istniał tylko jeden starosta zwany generalnym lub też generałem wielkopolskim. Za panowania Kazimierza Wiel- kiego w 1348 r. powołano dwóch starostów wielkopolskich: w Poznaniu Maćka Borkowica, a w Kaliszu Przecława z Gułtów. Ciągłe bunty przeciwko królowi spowodowały, iż w 1352 r. ponownie powołano jednego starostę wielkopolskie- go. W Małopolsce natomiast liczba starostów była o wiele wieksza. Instytucja zarządu starościńskiego została wprowadzona na Podolu i Wołyniu, w Prusach Książęcych oraz połowicznie na Litwie. Od XVI w. urząd starosty funkcjonował na obszarze całego Królestwa Pol- skiego. Uprawnienia starosty były szerokie. Faktycznie pełnił on funkcję za- stępcy księcia w prowincji, obejmując swoją władzą właściwie kilka kasztelanii. 20 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Skupiał pełnię władzy lokalnej administracyjnej i sądowniczej (przewodniczył sądom ziemskim), a także wykonywał pewne zadania wojskowe, organizując miejscowe rycerstwo do  udziału w  wojnach. Wojewodzie pozostawało jedy- nie prawo doprowadzenia do starosty miejscowego rycerstwa powołanego pod broń. W dziedzinie sądownictwa kompetencje wojewody zostały ograniczone do udziału w sądach wiecowych oraz sprawowania jurysdykcji nad ludnością żydowską. Starosta odebrał też gros uprawnień innemu lokalnemu urzędnikowi — podkomorzemu, któremu pozostało sądzenie w sporach granicznych. Według dokumentów panował zwyczaj, że wydobycie miecza lub zranienie w obecności starosty karano tak samo, jak za dokonanie tych czynów w obecności króla. Nie- jasne były relacje między starostami — bezpośrednimi wykonawcami poleceń książęcych (królewskich) — a kasztelanem, który na wzór wojewody stawał się bardziej dostojnikiem królewskim, reprezentantem miejscowego możnowładz- twa niż urzędnikiem. W związku z tym starosta przejął od niego pobór podat- ków oraz zarząd dobrami książęcymi, on też uzyskał prawo do części dochodów z tych dóbr, ich dzierżawy lub wzięcia w zastaw w celu pokrycia własnych wydat- ków i wynagrodzenia za pełnioną służbę. Reasumując, można stwierdzić, iż wła- dza starościńska skupiła pełnię lokalnej władzy administracyjnej i sądowniczej. Utrwalanie się pozycji administracyjno-politycznej starosty w poszczegól- nych dzielnicach odbywało się nierównomiernie. Najpóźniej, tj. w drugiej połowie panowania Kazimierza Wielkiego, ten urząd został wprowadzony w Małopolsce. Dlatego też w tej dzielnicy przez pewien czas starostowie musieli dzielić się kom- petencjami z  innymi urzędnikami prowincjonalnymi, którzy sprawowali tam wcześniej swoje funkcje (np. justycjariusze i wielkorządcy). W Małopolsce zada- nia administracji gospodarczej w okręgach zwanych podrzędztwami wykonywali również prokuratorzy. Starostowie jako pełnomocnicy władzy królewskiej w terenie nie mogli po- chodzić z prowincji, którą mieli zarządzać. Jednak ten warunek został z czasem usunięty i od 1505 r. osiadły szlachcic mógł sprawować urząd starosty, który w taki sposób stawał się urzędem ziemskim. 6. Początki administracji miejskiej Już w okresie gospodarki naturalnej rozwinęła się wymiana towarów nie- zbędnych do egzystencji. Miejscem tej wymiany handlowej najczęściej były pod- grodzia, czyli osady położone w pobliżu grodów. Później w tych osadach roz- winęło się rzemiosło oraz życie gospodarcze. W źródłach historycznym osady w zależności od wielkości określano mianem: civitas, urbs czy też oppidum. Przej- ście do gospodarki pieniężnej oraz recepcja doświadczeń zachodnioeuropejskich 21 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== doprowadziły do ukształtowania się ośrodków miejskich, lokowanych według określonych zasad organizacyjnych. Pierwsze miasta zakładane na  podstawie przepisów prawa niemieckiego pojawiły się na początku XIII w. na Śląsku. Istot- nym instrumentem właściwego funkcjonowania życia w lokowanych miastach była organizacja zarządu miejskiego. Pierwotnie na czele władz stał wójt wraz z ławą miejską. Urząd wójta obejmował zasadźca, który przeprowadzał lokację danego miasta i reprezentował właściciela dóbr. Urząd ten był dziedziczny. Upo- sażenie wójta stanowiły dochody pochodzące z opłat sądowych i czynszów oraz dzierżawa siedlisk. Organem pomocniczym o charakterze kolegialnym była ława, która składała się z kilku (najczęściej siedmiu) ławników dobieranych przez wójta lub wybieranych spośród mieszczan. Na wzór niemiecki w drugiej połowie XIII w. w polskich miastach pojawiły się nowe instytucje. Organem reprezentującym interesy zawodowych grup spo- łecznych w mieście była rada miejska. Jej skład ulegał ciągłej rotacji. Przeważ- nie stara rada wybierała nową. Jednak zdarzało się, iż właściciel miasta odbie- rał ten przywilej mieszkańcom, sam dokonując doboru członków rady miejskiej. Tak z powodu buntu wójta Krakowa Alberta postąpił w 1312 r. książę krakowski. Po powstaniu rad ławom powierzono sprawy sądownictwa, natomiast rady zajęły się rzeczywistym zarządem miejskim (angażując się później również w dziedzi- nę sądownictwa, początkowo w sprawach targowych, a następnie kryminalnych). Należy przypomnieć, że rady nie posiadały kompetencji stanowienia prawa miej- skiego, gdyż wydawanie statutów było przywilejem króla. Rozrost uprawnień rad miejskich szedł w parze z ograniczeniem roli wójtów, których coraz częściej wy- kupywał miejscowy samorząd. Grody, a później ośrodki miejskie nie tylko były centrami życia gospodarcze- go i politycznego, ale również miejscami, gdzie rodziły się zagrożenia i patologie życia społecznego. Miasta w średniowieczu były zagrożone różnymi kataklizma- mi, a przede wszystkim pożarami, które dla mieszkańców stanowiły istny kosz- mar, gdyż w jednej chwili tracili dorobek całego życia — warsztaty rzemieślnicze, punkty handlowe i domostwa. Pożary były również zagrożeniem dla obiektów publicznych — zamków, klasztorów i kościołów, często całe miasta zamieniały się w pogorzeliska. Główną przyczyną tragicznych w skutkach pożarów był fakt, że podstawowym budulcem obiektów było drewno oraz to, że budowle były sku- pione na niewielkim obszarze. Bardzo często zdarzało się w średniowiecznych miastach, że budynki zwracano narożnikami do ulicy, potęgując ciasnotę i tak już małych i krótkich zaułków. Budowano bez jakiegokolwiek planu. Dopiero w XV w. władze miejskie zaczęły występować przeciwko „dzikiemu budownic- twu”. Taka sytuacja utrzymywała się do XIV w., gdy za panowania Kazimierza Wielkiego rozpoczęto budowę kościołów, murów obronnych, zamków i innych obiektów z bardziej trwałych materiałów budowlanych, przede wszystkim z ka- mienia i cegły. Plaga pożarów dotykała wielokrotnie największe miasta w kraju. 22 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Przykładowo, w Krakowie wielkie pożary miały miejsce w 1125 r., 1205 r., 1241 r., 1259 r., 1285 r. i w 1306 r. Groźne pożary zniszczyły też wiele mniejszych miast polskich. Duża liczba pożarów, a przede wszystkim ich niszczycielska siła spo- wodowały zainteresowanie się dość wcześnie tą problematyką władz miejskich oraz właścicieli miast, co owocowało uchwaleniem tzw. porządków ogniowych. Zawierały one zakazy i nakazy wzmacniające bezpieczeństwo przeciwpożarowe oraz nakazujące mieszkańcom miast udział w gaszeniu pożarów. Innym problemem rodzących się ośrodków miejskich była przestępczość pospolita. Przesłanki tego zjawiska były wielorakie. Duże skupiska ludzi oraz jak na ówczesne warunki widoczne oznaki dobrobytu mieszkańców miast po- wodowały, że rodziły się przejawy różnych form patologii społecznych. Źródłem problemów społecznych była ludność niewolna z okolicznych wsi, poszukująca wolności w mieście. Dość często nie mogła się ona dostosować do nowych wa- runków życia i w związku z tym była naturalnym zapleczem dla środowiska przestępczego. 7. Ochrona granic W okresie wczesnopiastowskim pojęcie granicy we współczesnym rozumieniu nie występowało. Ze względu na zagrożenie zewnętrzne starano się wykorzystać naturalne ukształtowanie terenu (góry, rzeki itp.) do stworzenia w miarę sku- tecznego systemu obronnego. Same naturalne przeszkody jednak nie stanowiły wystarczającego zabezpieczenia przed wrogimi napaściami. Dlatego też zaczęto je wspomagać różnego rodzaju umocnieniami granicznymi w postaci wałów, ro- wów obronnych oraz grodów pogranicznych. Obszar ówczesnego państwa pokry- ty był siecią grodów, które spełniały wówczas przede wszystkim rolę militarną i polityczną. Stanowiły dla władcy narzędzie w polityce wewnętrznej i obronnej. W oparciu o grody tworzono organizacje administracji terenowej. Do każdego ważniejszego grodu przypisany był okręg zarządzany przez urzędnika książęce- go — kasztelana. W okręgach granicznych spełniał on funkcję odpowiedzialnego za bezpieczeństwo granicy księstwa. Dysponował on oddziałem wojska książę- cego, które strzegło granicy przed zagrożeniem zewnętrznym. Marcin Bielski w swojej kronice z XIV w. napisał, że Bolesław Chrobry nakazał „grody pogra- niczne dobrze opatrzyć (…) straż także była na granicach wszędzie postawiona”6. Mimo tych starań wrogie oddziały wojskowe dość często przekraczały system za- bezpieczeń granicznych i najeżdżały państwo pierwszych Piastów. 6 M. Bielski, Kronika [w:] tegoż, Zbiór dziejopisów polskich we czterech tomach zawarty, t. 1, Warszawa 1794, s. 98. 23 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Z biegiem czasu grody graniczne zaczęły spełniać inne funkcje poza militar- no-obronnymi. Stały się one punktami odniesienia dla kształtujących się szlaków handlowych. Wymiana handlowa miała swoje korzenie jeszcze w czasach rzym- skich. Na ziemie polskie docierali kupcy rzymscy, a później arabscy w poszukiwa- niu surowców (futer i bursztynu), dostarczając jednocześnie miejscowym plemio- nom wyroby rzemiosła i dobra luksusowe. Pierwsi władcy państwa piastowskiego w swoim interesie próbowali wy- korzystać rozwijające się na terenie ich rodzącego się państwa międzynarodo- we szlaki handlowe. Dlatego też grody przygraniczne stawały się jednocześnie komorami celnymi. Na zasadzie przywileju panującego pobierano od przejeż- dżających kupców z towarem opłaty celne i myta. Komory celne rozwijały się na tych odcinkach granic, gdzie rozwijał się handel międzynarodowy. W związ- ku z  tym sieć komór celnych utworzono na  terenie Śląska, a  w  mniejszym stopniu na wschodnich rubieżach kraju. Pierwotny system celnictwa był dość prymitywny. Brakowało jednolitej taryfy celnej oraz zasad zwolnień od opłat celnych. Pierwsze, regionalne taryfy celne pojawiły się w XII w. Rozróżniano wówczas cła przywozowe, wywozowe oraz konwojowe. Te  ostanie polegały na opłacie za konwojowanie towarów przez załogę zamku, na rzecz którego pobierane były cła. Początkowo cła pobierano w naturze, a potem w naturze i pieniądzu. Tak więc grody graniczne, które łączyły funkcje komór celnych, spełniały dwie funkcje: militarną — ochrony granicy przed zagrożeniem ze- wnętrznym — oraz fiskalną — zasilając skarb książęcy dochodami z pobranych opłat celnych od kupców. 8. Sądownictwo Początki wczesnośredniowiecznego sądownictwa wiążą się z pojednawczym załatwianiem sporów pomiędzy rodami lub ich członkami. Wykształciła się nawet grupa osób tzw. jednaczy, którzy zajmowali się pomocą w polubownym rozstrzy- ganiu konfliktów. Można stwierdzić, iż byli oni prekursorami urzędników sądo- wych. Wynikiem procesu pojednawczego były dwa akty: pokory i zemsty. Pierw- szy wyrażał żal za popełnione przestępstwo i prośbę o wybaczenie. Akt pokory miał swoje uzasadnienie w wierzeniach religijnych oraz pojmowaniu moralności. Z kolei akt zemsty był obowiązkiem każdego członka rodu. Władza książęca była nieograniczona. Wśród jej prerogatyw znajdowały się sprawy wymiaru sprawiedliwości. Książę był najwyższym sędzią. Sąd książęcy tworzył sam monarcha, a wyroki często wydawał na wiecu w otoczeniu urzęd- ników pomocniczych — asesorów. Bezpośredni udział księcia w  procedurze sądowej był dość absorbujący. Tym bardziej, że sąd książęcy w wielu sprawach 24 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== stanowił jedyną, właściwą instancję. Dlatego już wówczas w prowadzeniu postę- powania karnego księcia reprezentował sędzia nadworny i jego pomocnik podsę- dek, a określone czynności dowodowe przeprowadzał tzw. mediator. Sąd książęcy urzędował nie tylko w stolicy — głównej siedzibie dworu książęcego — w czasie objazdu prowincji przez orszak książęcy rozprawy odbywały się także „w terenie”. W związku z tym księcia często zastępował w funkcjach sądowych jego najbliższy współpracownik komes pałacowy, a później wojewoda. Instancyjność ówczesnego wymiaru sprawiedliwości była ograniczona. W wielu sprawach sąd książęcy był pierwszą i ostateczną instancją. Do jego wyłącznych kompetencji możemy zaliczyć: 1) sprawy niesporne w dziedzinie własności (darowizny, kupna-sprzedaży, spadkowe), 2) sprawy sporne w dziedzinie własności, 3) sprawy dotyczące poddaństwa ludności służebnej, 4) przestępstwa przeciwko władzy książęcej i religii, 5) we wszystkich innych sprawach, które uznał za stosowne książę. W niektórych sprawach sąd książęcy spełniał rolę instancji odwoławczej wo- bec wyroków sądów prowincjonalnych, tj. kasztelańskich. Organizacja tych ostat- nich przypominała sąd książęcy. W  prowadzeniu postępowania kasztelan był wspomagany przez sędziego grodowego, włodarza i mediatora oraz innych urzęd- ników grodowych występujących jako oskarżyciele publiczni (fałszowanie monet, naruszenie regaliów łowieckich). Sądy kasztelańskie zajmowały się wszystkimi sprawami z wyjątkiem zastrzeżonych dla jurysdykcji sądu książęcego. W tym okresie występowały pewne przesłanki do kształtowania się sądownic- twa stanowego. Nadawanie immunitetów sądowych możnowładztwu oraz klero- wi spowodowało przejęcie funkcji sądowniczych w dobrach ziemskich przez pana oraz utworzenie odrębnych sądów kościelnych. Z kolei rozwój miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim stanowił podsta- wę do powstania sądów miejskich i wiejskich. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 25 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== rozdział drugi Monarchia StanoWa 1. Zakres władzy królewskiej Przejście do nowej formy ustrojowej monarchii stanowej wiązało się z za- kończeniem etapu rozdrobnienia dzielnicowego i utworzeniem zjednoczonego Królestwa Polskiego. Król stawał się faktycznym zwierzchnikiem książąt dziel- nicowych, którzy byli zobowiązani do wierności i pełnego podporządkowania się władzy królewskiej na zasadzie prawa lennego. To stanowisko prawno-ustrojo- we zostało wyłożone przez arcybiskupa gnieźnieńskiego w 1339 r. w następujący sposób: „Król polski jest panem wszystkich ziem składających się na królestwo polskie i komu chce je nadaje i komu chce odbiera (…)”1. Przejawem jednoczenia się państwa i zmiany prawnego charakteru władzy państwowej stało się przyjęcie nowej nazwy państwa Korona Królestwa Polskiego w miejsce dotychczasowej — Królestwo Polskie. Oznaczało to podkreślenie zwierzchnictwa Korony nad wszystkimi ziemiami polskimi, nawet pozostającymi poza bezpośrednią kontrolą, a także oddzielenie władzy osobistej króla od praw i władzy Korony Królestwa Polskiego. W taki spo- sób sprawy państwowe przestawały być przedmiotem prawa prywatnego, a stawa- ły się zagadnieniem publicznoprawnym. Nowa konstrukcja państwa oddzielała Koronę Królestwa Polskiego od oso- by króla oraz przyjmowała zasadę niepodzielności i niezbywalności terytorium państwa polskiego niezależnie od  ich aktualnej przynależności państwowej. Z jednej strony, stanowiło to wyraz dążenia do odbudowy Królestwa Polskiego w kształcie terytorialnym przed wprowadzeniem w życie testamentu Bolesława Krzywoustego, a z drugiej, wyrażało postulat ekspansywnej polityki zagranicznej. W praktyce oznaczało też ostateczne zablokowanie prób rozdrobnienia dzielnico- wego. Unieważniono testament Kazimierza Wielkiego, który przyznawał swemu 1 Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. 1, cz. 1, zebr. i oprac. J. Sa- wicki, Warszawa 1952, s. 24. 27 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== wnukowi Kaźkowi — księciu słupskiemu — część Królestwa Polskiego, tj.: Ku- jawy, ziemię dobrzyńską, sieradzką, łęczycką oraz część Wielkopolski. Z kolei Ludwik Węgierski, przyjmując koronę polską, musiał się zobowiązać, że będzie dbał o zachowanie w całości Korony Królestwa Polskiego i nie zdecyduje się na uszczuplenie terytorium państwa, a wręcz przeciwnie, będzie zabiegał o jego powiększenie. Zachowało się jednak wiele odrębności dzielnicowych, które przetrwały aż do kresu istnienia Rzeczypospolitej w końcu XVIII w. Zaznaczały się one m.in. w zakresie podziału terytorialnego państwa (województwa i ziemie odpo- wiadały w zasadzie księstwom z okresu rozbicia dzielnicowego) oraz urzędów, które zachowywały tytularne znaczenie. W pierwszej połowie XV w. kiedy na- stąpiła integracja kraju w jednolity organizm państwowy ostatecznie rozdzielo- no urzędy dworskie od ziemskich oraz funkcje tych pierwszych od funkcji cen- tralnego zarządu pa
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce. Zarys dziejów (od X wieku do współczesności)
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: