Darmowy fragment publikacji:
Komitet redakcyjny
Tadeusz Ereciński
Jacek Gudowski
Maksymilian Pazdan
Redaktor naukowy
Michał Tomalak
IUS EST
A IUSTITIA
APPELLATUM
Księga jubileuszowa
dedykowana
Profesorowi
TADEUSZOWI
WIŚNIEWSKIEMU
WARSZAWA 2017
O PROFESORZE TADEUSZU WIŚNIEWSKIM
Profesor doktor habilitowany Tadeusz Wiśniewski urodził się 12.10.1945 r. w War-
szawie. Od 1946 r. mieszkał we Wrocławiu, gdzie w czerwcu 1965 r. ukończył tech-
nikum energetyczne, uzyskując dyplom technika elektroenergetyka. Krótko pracował
w tym zawodzie w jednym z wrocławskich biur projektowych, nie wiązał z nim bowiem
swojej przyszłej drogi życiowej. W latach 1965–1969 studiował na Wydziale Prawa i Ad-
ministracji Uniwersytetu Wrocławskiego, który ukończył, broniąc z wynikiem bardzo
dobrym pracę magisterską z zakresu prawa administracyjnego. Podczas studiów miał
możliwość uczestniczenia w wykładach między innymi profesorów pochodzących ze
Lwowa i z Wilna. Był słuchaczem tak znanych profesorów, jak: Jan Baszkiewicz, Adam
Chełmoński, Alfred Klein, Franciszek Longchamps de Bérier, Andrzej Stelmachowski
i Witold Świda. Wykłady profesora Franciszka Longchamps de Bériera zaowocowały
uczestnictwem w prowadzonym przez niego seminarium magisterskim, ze względu
jednak na jego ciężką chorobę po kilku miesiącach seminarium to przejął profesor
Adam Chełmoński.
Już jako student Tadeusz Wiśniewski włączył się w życie naukowo-badawcze uni-
wersytetu. Pod koniec studiów (1969 r.) wziął udział w ogólnopolskim konkursie stu-
denckich prac naukowych z prawa administracyjnego, przeprowadzonym przez Uniwer-
sytet Śląski, zajmując wraz z przyszłym profesorem Ernestem Knosalą ex aequo pierwsze
miejsce. Pierwsze miejsce – także w 1969 r. – zajął w uniwersyteckim konkursie studen-
ckich prac naukowych z zakresu prawa. Został wówczas wyróżniony nagrodą ufundo-
waną przez profesora Andrzeja Stelmachowskiego.
Bezpośrednio po ukończeniu studiów został etatowym aplikantem sądowym w Są-
dzie Wojewódzkim we Wrocławiu. W czasie zajęć teoretycznych i odbywanej prak-
tyki wybitni znawcy prawa sądowego – sędziowie Sądu Wojewódzkiego: Franciszek
Adamczuk, Mirosław Filipowicz, Jerzy Jaworski, Kamila Bojanowska i inni, przybliżali
młodemu aplikantowi zawiłości prawa. Po ukończeniu aplikacji w 1971 r. mianowano
Go asesorem sądowym w okręgu Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu, powierzając jed-
nocześnie obowiązki sędziowskie w Sądzie Powiatowym w Trzebnicy. Ten okres pracy
kończy się powołaniem Jubilata w 1973 r. na stanowisko sędziego Sądu Powiatowego
w Trzebnicy. W tym Sądzie w pierwszych trzech latach służby sędziowskiej z powo-
dzeniem łączył orzekanie w sprawach cywilnych i karnych. Zdecydowanie było Mu
jednak bliższe prawo cywilne materialne i procesowe i z nim pragnął związać swoją
pracę w sądownictwie. W Sądzie Powiatowym w Trzebnicy (po reorganizacji w 1975 r.
w Sądzie Rejonowym w Trzebnicy) pełnił m.in. obowiązki przewodniczącego Wydziału
I Cywilnego oraz wiceprezesa.
Kolejnymi etapami życia i awansu zawodowego w ramach cywilistycznej drogi sę-
dziowskiej stały się: stanowisko sędziego (od 1979 r.), później prezesa Sądu Rejono-
5
O Profesorze Tadeuszu Wiśniewskim
wego dla Wrocławia-Śródmieścia, a od 24.07.1982 r. sędziego Sądu Wojewódzkiego we
Wrocławiu, które łączył początkowo z pełnieniem obowiązków wizytatora do spraw
cywilnych, a następnie przewodniczącego Wydziału Cywilno-Rewizyjnego. W 1978 r.
ukończył Studium Podyplomowe Prawa Sądowego w Popowie. Miał wówczas szczęście,
że wykłady prowadzili tacy wybitni uczeni i sędziowie Sądu Najwyższego, jak: profe-
sorowie Witold Czachórski i Tomasz Dybowski, profesor i sędzia SN Jerzy Ignatowicz,
sędziowie SN: Ryszard Czarnecki, Józef Majorowicz, Janusz Pietrzykowski, Zbigniew
Trybulski, Zofia Wasilkowska. Należy podkreślić, że w okresie pracy w Sądzie Woje-
wódzkim we Wrocławiu Jubilat wykorzystywał osobiste doświadczenie zawodowe i po-
głębioną wiedzę teoretyczną w szkoleniu młodych adeptów sztuki sędziowskiej, prowa-
dził bowiem wykłady z zakresu prawa cywilnego materialnego dla aplikantów sądowych
i dla wielu z nich był patronem.
Z dniem 1.07.1990 r. został powołany na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego
w Izbie Cywilnej, obejmując w 1998 r. stanowisko Przewodniczącego Wydziału I.
W związku z tym powrócił do miasta swoich narodzin. Czynną służbę sędziowską za-
kończył w maju 2016 r. i przeszedł w stan spoczynku.
Mimo że przez wiele lat praca zawodowa Jubilata związana była wyłącznie z są-
downictwem, to już w tym czasie – poczynając od 1978 r. – rozpoczął pracę naukową.
Do czasu uzyskania doktoratu ukazały się książki: Egzekucja z udziału w spółce z ograni-
czoną odpowiedzialnością (1994 r.) oraz Apelacja i kasacja. Nowe środki odwoławcze w po-
stępowaniu cywilnym (1996 r.) i kilkanaście innych wypowiedzi naukowych w formie
artykułów, glos, rozpraw analityczno-problemowych. Przed podjęciem w 2002 r. za-
trudnienia w charakterze nauczyciela akademickiego w Akademii Leona Koźmińskiego
(pierwotnie Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego)
i jednocześnie przed habilitacją lista publikacji powiększyła się o kolejne istotne i cenne
tytuły, w tym kilka monografii i komentarzy (jako współautor). Wykaz opublikowanych
prac i ich treść wskazują na widoczny ślad praktyki sędziowskiej w rozważaniach teore-
tycznych, czego wyrazem jest szczególne uwrażliwienie Jubilata na efekty praktyczne za-
stosowania konkretnych koncepcji teoretycznych. Świadczą one zarazem o bogactwie za-
interesowań naukowych Autora, których wynikiem są zwłaszcza prace z wielu obszarów
prawa cywilnego materialnego. Szczególnie należy podkreślić działalność komentatorską
i glosatorską Profesora.
Jako swoiste podsumowanie pierwszego etapu działalności naukowej można potrak-
tować rozprawę doktorską Apelacja według kodeksu postępowania cywilnego, obronioną na
Uniwersytecie Warszawskim. Na jej podstawie uchwałą Rady Naukowej Instytutu Prawa
Cywilnego UW z 4.12.1997 r. Jubilat uzyskał stopień naukowy doktora nauk prawnych
w zakresie prawa. Promotorem w przewodzie doktorskim był prof. dr hab. Tadeusz Ere-
ciński, a recenzentami – prof. dr hab. Maria Jędrzejewska i prof. dr hab. Feliks Zedler.
Kontynuując pracę naukową, już w 1999 r. opublikował ważną i znaczącą w Jego twór-
czości naukowej pracę – Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym. W dniu 4.11.2002 r.
na podstawie tej rozprawy i ogólnego dorobku naukowego habilitował się na Wydziale
Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Recenzentami w prze-
wodzie habilitacyjnym byli prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Wojciech Po-
piołek i prof. dr hab. Feliks Zedler. Wiele zawartych w tej dysertacji tez i wnios ków
weszło na stałe do dorobku cywilistyki polskiej. Objęta przedmiotem tej pracy proble-
6
O Profesorze Tadeuszu Wiśniewskim
matyka, tak istotna nie tylko dla tworzenia poglądów doktryny, lecz także dla praktyki
sądowej – ukształtowania się orzecznictwa sądowego – nie była wcześniej poruszana
w literaturze prawniczej jako opracowanie monograficzne. W pracy zostały przedsta-
wione i zanalizowane, niejednokrotnie po raz pierwszy, teoretyczne kwestie dotyczące
m.in. istoty i funkcji prawa zatrzymania, jego pojęcia oraz treści, charakteru prawnego,
przesłanek powstania i przyczyny wygaśnięcia. W pracy regulacje materialnoprawne
łączą się i krzyżują z zagadnieniami procesowymi, w tym zwłaszcza w postępowaniu
egzekucyjnym.
Przed kolokwium habilitacyjnym opublikował też całościowe opracowanie umowy
agencyjnej w monografii Umowa agencyjna w kodeksie cywilnym.
Począwszy od 1.10.2002 r., obowiązki sędziego połączył – z powodzeniem – z pracą
naukową i dydaktyczną na uczelni, z tym dniem bowiem podjął zatrudnienie na etacie
profesora, a od 1.12.2012 r. – profesora zwyczajnego w Kolegium Prawa w Akademii
Leona Koźmińskiego. W okresie pierwszych dwóch lat prowadził dla wszystkich stu-
dentów stacjonarnych i niestacjonarnych wykłady z prawa cywilnego materialnego, na-
tomiast od roku akademickiego 2004/2005 – wykłady z prawa procesowego cywilnego.
Od 2004 r. kieruje Katedrą Postępowania Cywilnego (pierwotnie – Katedrą Procedury
Cywilnej i Prawa Własności Intelektualnej). Poza tym okresowo prowadził wykłady dla
sędziów sądów powszechnych z wybranych zagadnień z procesu cywilnego w Pody-
plomowym Studium Prawa Cywilnego, prowadzonym przez Instytut Nauk Prawnych
Polskiej Akademii Nauk we współpracy z Krajowym Centrum Szkolenia Kadr Sądów
Powszechnych i Prokuratury.
W ramach nauczania prowadzi również seminarium magisterskie z postępowania
cywilnego dla studentów IV i V roku. Nie tylko wypromował dziesiątki magistrów
prawa, lecz także sporządził wiele recenzji prac magisterskich, przygotowanych pod pa-
tronatem innych promotorów. Od 2010 r. kieruje Prawniczym Seminarium Doktorskim
w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, a od 2006 r. prowadzi także semi-
narium doktoranckie w ramach Studium Doktoranckiego Instytutu Nauk Prawnych
PAN. Pod Jego opieką naukową, jako promotora, powstało osiem rozpraw doktorskich.
Jedna z nich – dr. B. Karolczyka, Koncentracja materiału procesowego w postępowaniu
cywilnym przed sądem pierwszej instancji – została wyróżniona w konkursie „Państwa
i Prawa” na najlepsze prace habilitacyjne i doktorskie z dziedziny nauk prawnych.
Oceniając dorobek naukowy Profesora Tadeusza Wiśniewskiego, należy podkreślić
obszerność i złożoność poruszanej przez Niego problematyki. Nadal kieruje swoje za-
interesowania ku prawu cywilnemu procesowemu oraz – w nieco mniejszym stopniu
– prawu cywilnemu materialnemu. W zakresie prawa cywilnego materialnego Jego za-
sadniczymi kierunkami badań są: przepisy ogólne prawa zobowiązań, problematyka wy-
konania zobowiązań i skutków ich niewykonania oraz zagadnienia związane z umową
leasingu, umową agencyjną i umową komisu.
W ostatnich latach na szczególną uwagę zasługują takie publikacje, jak: mono-
grafia Przebieg procesu cywilnego, pięciotomowy Komentarz do kodeksu postępowania
cywilnego (współredakcja naukowa Jubilata i prof. dr. hab. Henryka Doleckiego oraz
autorstwo licznych fragmentów; dwukrotnie wznawiany) i sześciotomowy Komentarz
do kodeksu cywilnego, pod redakcją naukową Jacka Gudowskiego (współautorstwo
tomów dotyczących prawa zobowiązań), który miał już dziesięć wydań. W twórczości
7
O Profesorze Tadeuszu Wiśniewskim
naukowej Tadeusza Wiśniewskiego ważne miejsce zajmuje obszerne przedstawienie in-
stytucji apelacji w postępowaniu cywilnym, zawarte w Systemie Prawa Procesowego Cy-
wilnego. Tom III, część 1. Środki zaskarżenia (red. nacz. Tadeusz Ereciński, red. nauk.
Jacek Gudowski, 2013).
Wśród tych pozycji szczególnego zaakcentowania wymaga opublikowana w la-
tach 2009 (wydanie pierwsze) i 2013 (wydanie drugie) ważna publikacja z dzie-
dziny prawa postępowania cywilnego – Przebieg procesu cywilnego. Miała ona duże
znaczenie w postępowaniu o nadanie Mu tytułu naukowego profesora. W tym po-
stępowaniu recenzentami byli czołowi uczeni z zakresu prawa cywilnego material-
nego i procesowego (prof. dr hab. Tadeusz Ereciński, prof. dr hab. Ewa Łętowska,
prof. dr hab. Andrzej Marciniak i prof. dr hab. Feliks Zedler). W recenzjach pod-
kreślono między innymi, że opracowanie to odbiło się szerokim echem w środo-
wisku procesualistów ze względu na nowatorskie podejście do instytucji procesu
cywilnego. Autor nie ograniczył się do ogólnego przedstawienia przebiegu pro-
cesu cywilnego, ale pokusił się również o krytyczną analizę niektórych instytucji
procesowych oraz konkretnych rozwiązań legislacyjnych. W szerokim zakresie do
rozważań wprowadził także orzecznictwo sądowe, również krytycznie je oceniając,
dokonując zaś opisu poszczególnych stadiów procesu, nawiązał do historii, a jedno-
cześnie podszedł do nich w sposób funkcjonalny. Nie zapominając o zasadniczym
celu pracy, uwzględnił także problematykę podstawowej struktury statycznej pro-
cesu cywilnego. Monografia Profesora jest od czasu prac Mariana Waligórskiego
z lat 40. i 50. ubiegłego wieku pierwszą próbą spojrzenia na proces cywilny zarówno
w aspekcie jego statyki, jak i dynamiki. Autor wykazał, że jakkolwiek fazowy rozwój
procesu zazwyczaj przebiega linearnie, to jednak mimo przejścia do fazy następnej,
z różnych powodów niekiedy może dojść do cofnięcia biegu procesu.
Takie ujęcie, wzbogacone orzecznictwem, nie tylko jest przydatne w celach poznaw-
czych, lecz także inspiruje do refleksji naukowych. Zamieszczone w monografii kry-
tyczne uwagi powinny być wykorzystane przez ustawodawcę w procesie legislacyjnym
nad nowym kodeksem. Praca ta została wyróżniona przyznaniem w 2010 r. nagrody
naukowej przez Rektora Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie.
W przedstawieniu dorobku naukowego Profesora Tadeusza Wiśniewskiego nie
można pominąć podjętego w 2014 r. – na podstawie umowy wydawniczej z Wolters
Kluwer – wieloletniego projektu w postaci redakcji naukowej opracowania elektronicz-
nego LEX Navigator Postępowanie Cywilne. Opracowanie dostępne jest on-line. Pod
pieczą naukową Profesora pracuje czteroosobowy zespół autorów (sędzia Robert Beł-
czącki, dr Olga Piaskowska, dr Krzysztof Sadowski i sędzia Paweł Wiśniewski). Przed-
sięwzięcie ma charakter pionierski i stanowi wyzwanie o dużym znaczeniu naukowym.
Jest to przełomowe narzędzie prezentujące czynności procesowe w formie przejrzystych
i aktywnych obrazowo diagramów (1100) z zakresu postępowania cywilnego. Wychodzi
ono naprzeciw praktykom zgłaszającym powszechnie problemy związane z permanentną
zmianą stanu prawnego w zakresie postępowania cywilnego (procesu cywilnego, postę-
powania nieprocesowego, zabezpieczającego, egzekucyjnego i postępowania cywilnego
międzynarodowego). Diagramy pokazują m.in. różne możliwości przebiegu danego po-
stępowania, terminy do dokonania określonych czynności, potencjalne reakcje innych
uczestników postępowania, sugerują, która ścieżka postępowania może być potencjalnie
8
O Profesorze Tadeuszu Wiśniewskim
najkrótsza. Zasadnicze etapy każdego postępowania opatrzone są praktycznymi wska-
zówkami oraz podstawami prawnymi. W praktycznych wskazówkach wskazywane jest
istotne orzecznictwo dla danego kroku postępowania. Opracowanie na bieżąco jest ak-
tualizowane i poszerzane o nowe tematycznie diagramy. Należy podkreślić, że Jubilat,
wykorzystując elektroniczne opracowanie LEX Navigator Postępowanie Cywilne, sto-
sownie do potrzeby dydaktycznej, wzbogaca niektóre wykłady pokazem tematycznych
diagramów.
Bogaty i wszechstronny dorobek naukowy, oryginalny i znaczący wkład w rozwój
doktryny prawa procesowego, a także aktywność dydaktyczna stanowiły podstawę
uzyskania przez Jubilata tytułu naukowego profesora (postanowienie Prezydenta RP
z 7.08.2012 r.). Obecnie Profesor Tadeusz Wiśniewski pracuje nad kolejnymi książkami
i artykułami. Jego badania naukowe koncentrują się nadal wokół instytucji prawa cy-
wilnego procesowego i materialnego, uważa bowiem, że powołaniem naukowca jest
ustawiczne wzbogacanie nauki, uwzględniające nowe stany prawne i nowe zjawiska
społeczno-gospodarcze.
Profesor pełnił różne funkcje w instytucjach i czasopisamch prawniczych, a niektóre
z nich nadal wykonuje. Od 2006 r. jest członkiem rady redakcyjnej renomowanego cza-
sopisma prawniczego „Orzecznictwo Sądów Polskich”, kierowanej przez wiele lat przez
prof. dr. Zbigniewa Radwańskiego. W 2008 r. został powołany na funkcję członka
Międzynarodowej Rady Naukowej czasopisma „Krytyka Prawa. Niezależne studia nad
prawem”. W latach 2008–2010 był członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego
przy Ministrze Sprawiedliwości, a jednocześnie z ramienia Sądu Najwyższego został
członkiem (do 2016 r.) Rady Naukowej Instytutu Prawa Cywilnego Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1.01.2011 r. jest członkiem Rady Na-
ukowej Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Od 2013 r. pełni funkcję
recenzenta w kwartalniku „Polski Proces Cywilny”, a od 2015 r. jest członkiem rady re-
dakcyjnej oraz recenzentem czasopisma „Studia Prawnicze”, wydawanego przez Instytut
Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk.
Wielokrotnie uczestniczył w konferencjach naukowych obejmujących swym pro-
gramem problematykę zarówno prawa procesowego, jak i materialnego, co wielokrotnie
łączyło się z wystąpieniem w charakterze referenta lub moderatora. Był recenzentem
w wielu postępowaniach profesorskich, habilitacyjnych i doktorskich.
Profesor dr hab. Tadeusz Wiśniewski, wnosząc swoimi osiągnięciami naukowymi
tak wiele do nauki polskiej, nigdy nie zapomina o innych, zwłaszcza tych, z którymi
współpracuje na co dzień, których jest przełożonym w miejscu pracy, przyjacielem
i kolegą. Jako wykładowca akademicki i promotor przychodzi z pomocą studentom,
a zwłaszcza doktorantom w wyszukiwaniu materiałów i rozstrzyganiu problematycz-
nych zagadnień w czasie seminariów. Recenzując prace naukowe oraz opiniując dorobek
naukowy w procedurach profesorskich, habilitacyjnych i doktorskich, przedstawia swoje
spostrzeżenia w sposób wyważony i wyczerpujący, często mają one duże znaczenie
prawne i zmuszają do refleksji. Postawa ta jednoczy ludzi i buduje Jego autorytet. Pro-
fesor dr hab. Tadeusz Wiśniewski jest naukowcem o szerokich zainteresowaniach oraz
praktykiem, a przy tym mistrzem i nauczycielem dla wielu pokoleń prawników speł-
niających się zawodowo w różnych dziedzinach prawa. Ponadczasowe idee przybierają
w Jego dorobku naukowym szczególny wymiar teoretyczny.
9
O Profesorze Tadeuszu Wiśniewskim
Poza pracą zawodową Profesor Tadeusz Wiśniewski przejawia różnorodne zaintere-
sowania. Zbiera od ponad 40 lat stare publikacje prawnicze, które są dla Niego nie tylko
zabytkami, lecz także źródłem ciekawych treści. Jak twierdzi: „kocha stare książki”,
a ich lektura stanowi fizyczną przyjemność. Warto sięgać do starych mistrzów i ważnych
klasycznych publikacji, których zapatrywania – wykładnia historyczna mają znaczenie
dla wykładni współczesnej.
Nie mniejszą potrzebę przywiązuje Jubilat do kolekcjonowania rzeźb, figur i statu-
etek przedstawiających boginię sprawiedliwości – Temidę. Ma w swoim zbiorze – li-
czącym kilkadziesiąt egzemplarzy – ceramiczne, drewniane, szklane, mosiężne, z brązu
i z innych materiałów. Wiele z nich to egzemplarze antykwaryczne albo wykonane przez
artystów na indywidualne zamówienie. Ta pasja pogłębiana przez wiele lat nie tylko
przynosi Jubilatowi wiele satysfakcji z powodu posiadania ciekawych zbiorów, lecz także
daje możliwość podziwiania pracy i kunsztu ich twórców.
Michał Tomalak
Tadeusz Ereciński, Jacek Gudowski, Maksymilian Pazdan
10
BIBLIOGRAFIA
I DOROBEK ORZECZNICZY
MONOGRAFIE
Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2013
Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2009
Umowa agencyjna według kodeksu cywilnego, Warszaw 2001
Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym, Warszawa 1999
Postępowanie sądowe w sprawach gospodarczych, Kraków 1997
Apelacja i kasacja. Nowe środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1996
Egzekucja z udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialności, Warszawa 1994
Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umów o świadczenie usług,
Biblioteka Sędziego, nr 12, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1984
ROZDZIAŁY W PUBLIKACJACH ZBIOROWYCH
Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania. Część 2, red. J. Gudowski, Warszawa
2016
2016 [autor komentarzy do art. 765–773, 7091–70918]
Kolizyjność zasad procesu cywilnego [w:] Sine ira et studio. Księga jubileuszowa dedykowana Sę-
dziemu Jackowi Gudowskiemu, red. T. Ereciński, P. Grzegorczyk, K. Weitz, Warszawa 2016
System Prawa Handlowego. Arbitraż handlowy, t. 8, red. A. Szumański, Warszawa 2015 [autor
wraz z M. Hauser-Morel rozdziałów dotyczących postępowania arbitrażowego i wyroku,
zasad wyrokowania i innych sposobów zakończenia postępowania arbitrażowego]
2015
Problematyka dopuszczalności drogi sądowej z punktu widzenia rozgraniczenia tej drogi od postępo-
wania administracyjnego [w:] Postępowanie rozpoznawcze w przyszłym Kodeksie postępowania
cywilnego, red. K. Markiewicz, A. Torbus, Warszawa 2014
2014
Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania. Część 1, red. J. Gudowski, Warszawa
2013 [autor komentarzy do art. 353–365, 450–497, 498–508]
Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania. Część 2, red. J. Gudowski, Warszawa
2013 [autor komentarzy do art. 7091–70918, 758–764, 765–773]
Kodeks postępowania cywilnego. Tom 1. Art. 1–366, Warszawa 2013 [autor aktualizacji artykułów
dotyczących właściwości sądu oraz redaktor naukowy wraz z H. Doleckim]
2013
11
Bibliografia i dorobek orzeczniczy
Kodeks postępowania cywilnego. Tom 2. Art. 367–50537, Warszawa 2013 [autor komentarzy do
artykułów dotyczących apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, skargi o stwierdzenie nie-
zgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz redaktor naukowy wraz z H. Do-
leckim]
System Prawa Handlowego. Postępowanie sądowe w sprawach cywilnych z udziałem przedsię-
biorców. Tom 7, Warszawa 2013 [autor działu dotyczącego ogólnego postępowania rozpo-
znawczego procesowego oraz redaktor naukowy tomu]
System prawa procesowego cywilnego. Środki zaskarżenia. Tom 3, cz. 1, red. nacz. T. Ereciński,
red. tomu J. Gudowski, Warszawa 2013 [autor rozdziału dotyczącego apelacji]
O swoistości postępowania kasacyjnego w sprawach cywilnych (zagadnienia wybrane) [w:] Proces
Cywilny. Nauka, kodyfikacja, praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Felik-
sowi Zedlerowi, red. P. Grzegorczyk, K. Knoppek, M. Walasik, Warszawa 2012
2012
2011
Immunitet parlamentarny z punktu widzenia przepisów kodeksu postępowania cywilnego [w:]
Aurea praxis aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego,
red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, red. G. Bieniek, wyd. 10,
Warszawa 2011 [autor komentarzy do art. 353–365, 450–497, 498–508]
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 2, red. G. Bieniek, wyd. 10,
Warszawa 2011 [autor komentarzy do art. 758–764, 765–773, 7091–70918]
O potrzebie zmiany systemu środków zaskarżenia [w:] Reforma postępowania cywilnego w świetle
projektów Komisji Kodyfikacyjnej, dr K. Markiewicz, Warszawa 2011
2010
Kodeks postępowania cywilnego. Tom 2. Art. 367–50537, Warszawa 2010 [autor komentarzy do
artykułów dotyczących apelacji, skargi kasacyjnej, zażalenia, skargi o stwierdzenie niezgod-
ności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz redaktor naukowy wraz z H. Doleckim]
O potrzebie zachowania instytucji prawa zatrzymania w przyszłym kodeksie cywilnym [w:] Współ-
czesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka,
red. J. Gołaczyński, P. Machnikowski, Warszawa 2010
System Prawa Handlowego. Arbitraż handlowy, t. 8, red. A. Szumański, Warszawa 2010 [autor
wraz z M. Hauser-Morel rozdziału o postępowaniu arbitrażowym]
2009
Kontrola dyskrecjonalizmu sędziowskiego przez sądy wyższego rzędu [w:] Ewolucja polskiego po-
stępowania cywilnego wobec przemian politycznych, społecznych i gospodarczych. Materiały
konferencyjne Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Cywilnego Szczecin–Niechorze
28–30.9.2007 r., red. H. Dolecki, K. Flaga-Gieruszyńska, Warszawa 2009
Ochrona praw własności w drodze interwencji głównej [w:] Krytyka prawa. Niezależne studia nad
prawem. Tom I, Własność, red. J. Jabłońska-Bonca, Warszawa 2009
Kodeks postępowania cywilnego. Tom 2. Artykuły 367–50537, Warszawa 2008 [autor komentarzy
do art. 369–42412, 4791–47922 oraz redaktor naukowy wraz z H. Doleckim]
2008
12
Bibliografia i dorobek orzeczniczy
2007
System Prawa Handlowego. Postępowanie sądowe w sprawach gospodarczych, tom 7, Warszawa
2007 [autor rozdziałów dotyczących odrębności przebiegu postępowania rozpoznawczego
w sprawach gospodarczych, problematyki ogólnej procesowego postępowania odrębnego
w sprawach gospodarczych, systemu postępowania sądowego w sprawach gospodarczych,
szczególnych odrębności postępowania w sprawach gospodarczych, zakresu postępowania
odrębnego w sprawach gospodarczych oraz redaktor naukowy].
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, red. G. Bieniek, wyd. 8,
Warszawa 2007 [autor komentarzy do art. 353–365, 498–508]
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 2, red. G. Bieniek, wyd. 8,
Warszawa 2007 [autor komentarzy do art. 758–764, 765–773, 7091–70918]
Problematyka instancyjności postępowania cywilnego w sprawach sądowych [w:] Ars et Usus. Księga
pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, praca zbiorowa, Warszawa 2005
2005
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 2, red. G. Bieniek, wyd. 1,
Warszawa 1997 [autor komentarzy do art. 758–764, 765–773]
Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, red. G. Bieniek, wyd. 1,
Warszawa 1996 [autor komentarzy do art. 353–365, 450–497, 498–508]
1997
1996
PUBLIKACJE W CZASOPISMACH NAUKOWYCH
Kilka słów na temat prawa sędziowskiego w postaci moratorium sędziowskiego, PPC 2016, nr 3
Czy potrzebne są zmiany w systemie środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym?, PPC 2011, nr 2
Ochrona prawa własności w drodze interwencji głównej, Krytyka Prawa 2009, nr 1(1)
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez agentów ubezpieczeniowych, PS 2004, nr 3
Wybrane cywilnoprawne aspekty nowego uregulowania agencyjnego pośrednictwa ubezpieczenio-
wego, PS 2004, nr 1
O aktualności koncepcji bezwzględnej nieważności niektórych decyzji administracyjnych, PS 2002, nr 6
Świadczenie wyrównawcze przysługujące agentowi, PS 2001, nr 10
Wybrane problemy procesowe po majowej nowelizacji przepisów o postępowaniu apelacyjnym i kasa-
cyjnym w sprawach cywilnych, R.Pr. 2000, nr 6
Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym, cz. 1, PS 1999, nr 2
Prawo zatrzymania w kodeksie cywilnym, cz. 2, PS 1999, nr 3
Uwagi do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach są-
dowych w sprawach cywilnych oraz o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, PL 1999, nr 4
W kwestii właściwej wykładni art. 378 § 2 k.p.c., PS 1997, nr 4
Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako przedmiot egzekucji, Rej. 1994, nr 2
Postępowanie upadłościowe a zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych prawami zastawu, PPH
W sprawie interpretacji art. 3581 k.c., PS 1992, nr 3
Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umów o świadczenie usług,
1993, nr 13
NP 1987, nr 3
13
Bibliografia i dorobek orzeczniczy
GLOSY
Glosa do uchwały SN z 29.11.1991 r., III CZP 124/91 (dot. instytucji prawa zatrzymania oraz
powstrzymania się ze świadczeniem), OSP 1992, poz. 207c
Glosa do uchwały SN z 30.10.1985 r., III CZP 59/85 (dot. dopuszczalności dowodu z opinii
biegłego – radiestety w sprawie cywilnej), NP 1987, nr 10
Glosa do uchwały SN z 18.01.1982 r., III CZP 54/81 (dot. prawa zatrzymania w procesie o eks-
misję małżonka), NP 1983, nr 1
Glosa uchwały SN z 18.05.1977 r., III CZP 36/77 (dot. najmu lokalu), NP 1978, nr 7–8
WYBRANE UCHWAŁY SĄDU NAJWYŻSZEGO
1. Uchwała (7 sędziów) z 25.02.2016 r., III CZP 86/15, OSNC 2016, nr 7–8, poz. 81; BSN
2016, nr 2, s. 8; KSAG 2016, nr 2, s. 132; MoP 2016, nr 7, s. 340; www.sn.pl; LEX
nr 1991129
Sąd może oddalić wniosek o wpis do księgi wieczystej, jeżeli istnieje znana mu urzędowo
przeszkoda do jego dokonania.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN
– Teresa Bielska-Sobkowicz, Jacek Gudowski, Henryk Pietrzkowski, Tadeusz Wiśniewski
(sprawozdawca), Mirosława Wysocka, Dariusz Zawistowski
2. Uchwała (7 sędziów) z 20.01.2015 r., III CZP 78/14, OSNC 2015, nr 6, poz. 66; BSN 2015,
nr 1, s. 8; KSAG 2015, nr 2, s. 160; Wspólnota-KurP. 2015, nr 6, s. 7; www.sn.pl; LEX
nr 1604816
Jeżeli w wyniku wydania przed dniem 1 września 2004 r. decyzji z naruszeniem art. 156 § 1
k.p.a. albo stwierdzenia nieważności takiej decyzji strona poniosła szkodę, a właściwy mini-
ster lub samorządowe kolegium odwoławcze stwierdziło – po tym dniu, lecz przed dniem
11 kwietnia 2011 r. – nieważność tej decyzji albo jej wydanie z naruszeniem prawa, termin
przedawnienia roszczenia o odszkodowanie przewidziany w art. 160 § 6 k.p.a. rozpoczyna
bieg z chwilą bezskutecznego upływu terminu do złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie
sprawy, a w razie jego złożenia – z chwilą wydania decyzji po ponownym rozpatrzeniu sprawy.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN:
Irena Gromska-Szuster, Jacek Gudowski, Iwona Koper, Grzegorz Misiurek, Henryk Pietrz-
kowski, Tadeusz Wiśniewski (sprawozdawca)
3. Uchwała (7 sędziów – zasada prawna) z 10.07. 2012 r., III CZP 81/11, OSNC 2013, nr 1,
poz. 1; BSN 2012, nr 7, s. 7; Prok. i Pr.-wkładka 2013, nr 3, s. 40; LEX nr 1170719
1. Przepis art. 679 k.p.c. nie stanowi podstawy uchylenia kolejnego prawomocnego postano-
wienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy.
2. Istnienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku
po tym samym spadkodawcy uzasadnia wznowienie postępowania na podstawie art. 403 §
2 w zw. z art. 13 § 2 lub art. 524 § 2 k.p.c.
Skład orzekający: Przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; Sędziowie SN
– Jan Górowski, Jacek Gudowski, Marta Romańska, Lech Walentynowicz, Tadeusz Wiś-
niewski (sprawozdawca), Dariusz Zawistowski
14
Bibliografia i dorobek orzeczniczy
4. Uchwała (7 sędziów) z 30.11.2010 r., III CZP 16/10, OSNC 2011, nr 4, s. 38; BSN 2010,
nr 11. s. 13; Prok.i Pr.-wkładka 2011; nr 7–8, s. 35; www.sn.pl
Ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naru-
szenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6
ust. 1 konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej dnia
4 listopada 1950 r. w Rzymie (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), nie stanowi pod-
stawy wznowienia postępowania cywilnego.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN
– Jacek Gudowski, Zbigniew Hajn, Henryk Pietrzkowski, Jolanta Strusińska-Żukowska,
Tadeusz Wiśniewski (sprawozdawca, uzasadnienie), Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
5. Uchwała (7 sędziów) z 27.06.2007 r., III CZP 152/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 175; BSN
2007, nr 6, s. 10; Prok. i Pr.-wkładka 2008, nr 7–8, s. 58; LEX nr 270805
Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie, w której powód – ze względu na niekorzystne
dla niego rozstrzygnięcie Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie” – dochodzi świadczenia
pieniężnego z tytułu represji nazistowskich.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN – Mi-
rosław Bączyk, Stanisław Dąbrowski, Henryk Pietrzkowski, Tadeusz Wiśniewski (sprawo-
zdawca), Hubert Wrzeszcz, Mirosława Wysocka
6. Uchwała (7 sędziów) z 12.03.2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, s. 129; Prok.
i Pr.-wkładka 2003, nr 6, s. 31; Wokanda 2003, nr 4, s. 1; BSN 2003, nr 3, s. 10; MoP
2003, nr 9, s. 388
Droga sądowa w sprawie, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych domaga się na pod-
stawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, jest
dopuszczalna.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN
– Jacek Gudowski, Marian Kocon, Zbigniew Kwaśniewski, Henryk Pietrzkowski, Tadeusz
Wiśniewski (sprawozdawca), Hubert Wrzeszcz
7. Uchwała (7 sędziów) z 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7–8, poz. 124;
BSN 1999, nr 3, s. 5; MoP 1999, nr 5, s. 7; Prawo Pracy 1999, nr 4, s. 31; Prok. i Pr.-
-wkładka 1999, nr 5, s. 31; Wokanda 1999, nr 5, s. 1; LEX nr 35530
Sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę wydania wy-
roku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniają-
cego odmienne ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzu-
pełnienia tego postępowania.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Tadeusz Ereciński; sędziowie SN
– Teresa Flemming-Kulesza, Jacek Gudowski, Józef Iwulski (współsprawozdawca), Krzysztof
Kołakowski, Tadeusz Wiśniewski (sprawozdawca), Andrzej Wypiórkiewicz.
8. Uchwała (7 sędziów) z 29.12.1994 r., III CZP 120/94, OSNC 1995, nr 4, poz. 55; LEX nr 4152
W sprawach o świadczenia z obowiązkowego ubezpieczenia rolników od odpowiedzialności
cywilnej, w których określono wysokość sumy gwarancyjnej, przepis art. 3581 § 3 k.c. nie
ma zastosowania; w wyjątkowych wypadkach możliwe jest jednak zastosowanie w tych
sprawach art. 3571 § 1 k.c.
15
Bibliografia i dorobek orzeczniczy
Skład orzekający: Przewodniczący – Prezes SN Stanisław Rudnicki; Sędziowie SN
– Bronisław Czech, Stanisław Dmowski, Krzysztof Kołakowski, Jarosława Majewska, Alicja
Nalewajko, Tadeusz Wiśniewski (sprawozdawca)
9. Uchwała (7 sędziów – zasada prawna) z 16.04.1993 r., III CZP 16/93, OSNC 1993, nr 10,
poz. 166; LEX nr 3900
Bank udzielający gwarancji opatrzonej klauzulami „nieodwołalnie i bezwarunkowo” oraz
„na pierwsze żądanie” nie może skutecznie powołać się – w celu wyłączenia lub ograni-
czenia przyjętego na siebie obowiązku zapłaty – na zarzuty wynikające ze stosunku podsta-
wowego, w związku z którym gwarancja została wystawiona.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Stanisław Rudnicki; sędziowie SN
– Stanisław Dmowski, Alfred Gola, Tadeusz Ereciński, Zbigniew Strus, Zdzisław Świeboda
(sprawozdawca), Tadeusz Wiśniewski (współsprawozdawca)
10. Uchwała (7 sędziów – zasada prawna) z 30.03.1992 r., III CZP 18/92, OSNC 1992, nr 9,
poz. 144; LEX nr 3758
Nabywca używanego samochodu powinien zachować stosownie do okoliczności – zwłaszcza
gdy zbywca nie jest osobą zajmującą się zawodowo obrotem samochodami – szczególną ostroż-
ność w celu upewnienia się, czy samochód nie pochodzi z kradzieży.
Skład orzekający: przewodniczący – Prezes SN Stanisław Rudnicki; sędziowie SN
– Helena Ciepła, Stanisław Dmowski, Tadeusz Ereciński, Alfred Gola, Tadeusz Wiśniewski
(sprawozdawca), Czesława Żuławska
PROMOTOR ROZPRAW DOKTORSKICH
dr Bartosz Merczyński, Jurysdykcja krajowa w transgranicznym postępowaniu upadłościowym
w Unii
dr Patryk Szafrański, Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych niebędących przedsiębior-
cami
dr Maciej Plebanek, Nadużycie uprawnień procesowych w postępowaniu cywilnym
dr Bartosz Karolczyk, Koncentracja materiału procesowego w postępowaniu cywilnym przed sądem
pierwszej instancji
dr Alicja Szczęśniak, Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego w polskim systemie prawnym
w świetle idei przychylności arbitrażowi
dr Daniel Pawluczuk, Sytuacja procesowa upadłego w postępowaniu upadłościowym obejmującym
likwidację majątku
cyjnego
trażu
dr Wojciech Tomalak, Sytuacja ustrojowa i procesowa komornika sądowego jako organu egzeku-
dr Konrad Czech, Postępowanie dowodowe przed sądem polubownym w międzynarodowym arbi-
16
CZĘŚĆ I
POSTĘPOWANIE CYWILNE
ANETA M. ARKUSZEWSKA
NOWE UPRAWNIENIA REFERENDARZA
SĄDOWEGO W ŚWIETLE USTAWY
Z 10.07.2015 R. – WYBRANE ZAGADNIENIA
WSTĘP
Referendarz sądowy – organ wspomagający i odciążający sędziów – wykonuje czyn-
ności nie tylko w postępowaniu cywilnym, ale również w sądowym postępowaniu ad-
ministracyjnym, w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu w sprawach o wykro-
czenia. W postępowaniu cywilnym organ ten funkcjonuje już niemal 18 lat (od 1998 r.)
i o ile pierwotnie powierzano mu jedynie wykonywanie ściśle określonych czynności
w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych, to
z czasem stopniowo rozszerzano i zmieniano zakres jego uprawnień. Nowelizacja doko-
nana ustawą z 10.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks po-
stępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw1, która weszła w życie 8.09.2016 r.,
wprowadziła również liczne zmiany w tym zakresie, m.in. dostosowując środek zaskar-
żenia na orzeczenia referendarza sądowego – skargę – do wymogów przewidzianych
dla innych środków zaskarżenia, ale też rozszerzając zakres uprawnień referendarza
sądowego w postępowaniu procesowym, nieprocesowym, a przede wszystkim w po-
stępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym. Przedmiotem artykułu jest przedstawienie
niektórych nowych kompetencji referendarza sądowego w czterech wspomnianych po-
stępowaniach z głównym naciskiem na postępowanie klauzulowe i egzekucyjne, gdzie
zmiany te są daleko idące, a część z nich może okazać się nawet kontrowersyjna.
1. ROZSZERZENIE UPRAWNIEŃ REFERENDARZA SĄDOWEGO
W PROCESIE I POSTĘPOWANIU NIEPROCESOWYM
Przed wejściem w życie omawianej nowelizacji referendarz sądowy w procesie mógł
orzekać merytorycznie, wydając nakazy zapłaty w postępowaniu upominawczym i elek-
tronicznym postępowaniu upominawczym (uchylony art. 3531 § 2 k.p.c.) oraz w euro-
pejskim postępowaniu nakazowym (art. 50516 § 2 k.p.c.). Dodatkowo w postępowaniu
upominawczym oraz europejskim postępowaniu nakazowym referendarz sądowy mógł
1 Dz.U. poz. 1311 ze zm.
19
Aneta M. Arkuszewska
wydawać wszelkiego rodzaju zarządzenia. Natomiast w elektronicznym postępowaniu
upominawczym mógł wykonywać wszystkie czynności (uchylony art. 50530 § 1 k.p.c.).
Wynika z tego, że referendarz sądowy w postępowaniu upominawczym oraz w europej-
skim postępowaniu nakazowym mógł wydawać jedynie nakazy zapłaty oraz wszelkiego
rodzaju zarządzenia, nie mógł natomiast wydawać postanowień, np. w przedmiocie za-
wieszenia i podjęcia postępowania, w zakresie odmowy uzasadnienia orzeczenia oraz
jego doręczenia itp. Ustawodawca zlikwidował zróżnicowanie zakresu kompetencji refe-
rendarza sądowego w obu postępowaniach upominawczych (tj. „tradycyjnym” i elektro-
nicznym) i od 8.09.2016 r. referendarz sądowy wykonuje wszystkie czynności w postę-
powaniu upominawczym (art. 4971 § 3 k.p.c.), analogicznie jak w EPU. Konsekwencją
tej zmiany jest uchylenie przepisu art. 3531 § 2 k.p.c. Wskazana zmiana nie objęła jednak
europejskiego postępowania nakazowego, co wydaje się mało racjonalne, skoro referen-
darz sądowy może orzekać w postaci tak ważnego aktu, jakim jest nakaz zapłaty. Usta-
wodawca powinien rozszerzyć zakres kompetencji referendarza – również w europejskim
postępowaniu nakazowym – o możliwość wydawania postanowień wpadkowych, aby
nie powodować niepotrzebnego podziału orzekania w jednej sprawie naprzemiennie
przez referendarza sądowego i sąd.
Normą upoważniającą referendarza sądowego do podejmowania czynności we-
ryfikacyjnych dotyczących warunków formalnych i fiskalnych pism procesowych jest
art. 1305 k.p.c. Ustawodawca dokonał modyfikacji tego przepisu, wprowadzając dwie
zmiany, tj. dając możliwość podejmowania przez referendarza sądowego wszelkich czyn-
ności przewodniczącego (a nie jedynie wydawania zarządzeń) oraz rozszerzając jego
kompetencje na czynności wynikające z art. 125 k.p.c. Ze zmiany tej wynika, że re-
ferendarz sądowy podejmuje wszystkie te czynności, które wykonuje przewodniczący
sądu, oraz zawiadamia wnoszącego pismo o bezskuteczności czynności w sytuacji nie-
wniesienia pisma za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, jeżeli taki obowiązek
wynika z przepisu szczególnego lub dokonano wyboru wnoszenia pism procesowych za
pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 125 § 21 i 22 k.p.c.). Nie może nato-
miast orzekać w przedmiocie przywrócenia terminu do wniesienia pism, jeżeli z przy-
czyn technicznych leżących po stronie sądu nie jest możliwe wniesienie pisma za pośred-
nictwem systemu teleinformatycznego w wymaganym terminie (art. 125 § 23 k.p.c.),
gdyż czynności te nie należą do kompetencji przewodniczącego, a wyłącznie do sądu.
Ustawą z 10.07.2015 r. poszerzono zakres uprawnień referendarza sądowego o możli-
wość wykonywania czynności w sprawach depozytowych z wyłączeniem spraw o stwier-
dzenie likwidacji niepodjętego depozytu (dodany § 4 w art. 5091 k.p.c.). Oznacza to, że
referendarz sądowy może wykonywać wszystkie czynności w sprawach o złożenie przed-
miotu świadczenia do depozytu sądowego, w tym:
a) ogłoszenie publiczne w budynku sądowym oraz w lokalu organu gminy, a także
umieszczenie ogłoszenia w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim lub w Monitorze Są-
dowym i Gospodarczym zezwolenia na złożenie przedmiotu świadczenia, gdy wie-
rzyciel lub jego miejsce zamieszkania nie jest znane,
b) ustanowienie kuratora dla wierzyciela nieznanego albo gdy nieznane jest jego miejsce
c) ustanowienie dozorcy w celu dozoru nad przedmiotami przechowywanymi w wy-
zamieszkania,
znaczonym miejscu.
20
Nowe uprawnienia referendarza sądowego...
Referendarz sądowy jest uprawiony również do podejmowania czynności o zwrocie
depozytu sądowego składającemu i wydanie przedmiotu z depozytu uprawnionemu
(art. 692–69317 k.p.c.).
2. CZYNNOŚCI WYKONYWANE W POSTĘPOWANIU
KLAUZULOWYM I EGZEKUCYJNYM
W postępowaniu egzekucyjnym ustawodawca zastosował pewien dualizm rozwiązań
prawnych upoważniających referendarza sądowego do wykonywania czynności egzeku-
cyjnych. Z jednej strony wprowadził ogólną normę kompetencyjną upoważniającą re-
ferendarza sądowego do wykonywania czynności w tym postępowaniu (art. 759 § 11
k.p.c.), z drugiej zaś strony pozostawił lub dodał przepisy szczególne, które również
określają uprawnienia referendarza sądowego.
Postępowanie egzekucyjne w ścisłym znaczeniu oznacza postępowanie służące prze-
prowadzeniu egzekucji, zaś w znaczeniu szerokim – obejmuje całość spraw uregulowa-
nych w części III k.p.c., w którym można wyróżnić kilka postępowań, m.in. o nadanie
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (postępowanie klauzulowe)2.
W doktrynie ugruntował się jednak pogląd, iż klauzula wykonalności nadawana
jest w tzw. postępowaniu klauzulowym – wyodrębnionym w stosunku do głównego
biegu, stadium postępowania egzekucyjnego3. Postępowanie klauzulowe, jako stadium
pośrednie między postępowaniem rozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym, jest
tylko – jak się to niekiedy nazywa – pomostem między tymi rodzajami postępowania4.
Jest postępowaniem autonomicznym w stosunku do rozpoznawczego i egzekucyjnego
oraz pomocniczym w stosunku do tego ostatniego5. Dlatego należy przyjąć, iż przepis
art. 759 § 11 k.p.c. dotyczy wyłącznie czynności referendarza sądowego wykonywanych
w postępowaniu egzekucyjnym sensu stricto, nie zaś w postępowaniu klauzulowym, gdyż
zgodnie z brzmieniem art. 759 § 1 k.p.c. „czynności egzekucyjne są wykonywane przez
komorników z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla sądów”, natomiast § 11 tego arty-
kułu wskazuje wyraźnie, iż te czynności egzekucyjne – zastrzeżone dla sądu – mogą być
wykonywane przez referendarza sądowego, co uzasadniałoby pozostawienie oraz zno-
welizowanie przepisów w przedmiocie nadawania przez referendarza sądowego klauzuli
wykonalności. W przeciwnym wypadku nieracjonalne byłoby utrzymywanie i mody-
fikowanie przepisów regulujących zagadnienie nadawania klauzuli wykonalności przez
referendarza sądowego.
Referendarz sądowy już na mocy ustawy z 16.11.2006 r.6 otrzymał uprawnienia
do wykonywania pewnych czynności w postępowaniu klauzulowym przez nadawanie
2 P. Pogonowski, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 2007, s. 102.
3 M. Muliński, Postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności krajowemu tytułowi egzekucyjnemu,
Warszawa 2005, s. 5 i n.
4 T. Ereciński, w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 5, Postępowanie egzekucyjne,
red. T. Ereciński, H. Pietrzykowski, LEX 2016, kom. do art. 781 k.p.c.
5 Uchwała SN z dnia 9 listopada 1994 r., III CZP 143/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 46.
6 Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 235, poz. 1699 ze zm.).
21
Aneta M. Arkuszewska
klauzuli wykonalności: orzeczeniom sądu o roszczeniach nadających się do egzekucji
prawomocnym i podlegającym natychmiastowemu wykonaniu oraz ugodom zawartym
przed sądem (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.), orzeczeniom prawomocnym lub podlegającym
natychmiastowemu wykonaniu wydanym przez referendarza sądowego (art. 777 § 1
pkt 11 k.p.c.), innym orzeczeniom, ugodom i aktom (w tym aktom notarialnym), które
podlegają wykonaniu w drodze egzekucji (art. 777 § 1 pkt 3–6 oraz uchylony § 3
k.p.c.). Referendarz sądowy nie miał natomiast kompetencji do nadawania klauzuli wy-
konalności ugodzie zawartej przed mediatorem oraz przed sądem polubownym. Rów-
nież w sprawach, w których konieczne było rozstrzygnięcie zagadnień prawnych wykra-
czających poza formalną kontrolę tytułu egzekucyjnego (art. 7781, 787, 7871, 788 i 789
k.p.c.), referendarz sądowy nie mógł nadawać klauzuli wykonalności (art. 781 § 11
k.p.c.). Poszerzenie w tym postępowaniu uprawnień referendarza sądowego wynikało
z założenia, że w postępowaniu klauzulowym orzeczenie ma charakter deklaratoryjny
i co do zasady brak jest badania i kontroli samej treści tytułu egzekucyjnego i wynika-
jących z niego praw i obowiązków stron. Kontrola dokonywana w tym postępowaniu
ma mocno ograniczony charakter (tylko do kwestii formalnych) i jest zagadnieniem
z zakresu wykonywania ochrony prawnej, a nie wymierzania sprawiedliwości. Takie
podejście wiąże się z wyróżnieniem dwóch rodzajów klauzuli wykonalności – klauzuli
o charakterze deklaratoryjnym i klauzuli o charakterze konstytutywnym7. Natomiast
H. Mądrzak8 rozróżnia normalny i nietypowy przypadek nadawania klauzuli wyko-
nalności.
Klauzula o charakterze deklaratoryjnym nadawana jest, gdy organ ją nadający
stwierdza tylko, że badany tytuł uprawnia do egzekucji9. Przy klauzuli o charakterze
konstytutywnym zachodzi potrzeba modyfikacji zakresu (przede wszystkim podmioto-
wego) egzekucji na podstawie art. 779–792 k.p.c., gdzie przez klauzulę sąd modyfikuje
sytuację prawną podmiotów obejmowanych węzłem egzekucyjnym10.
Ustawą z 10.07.2015 r. referendarz sądowy uzyskał szerszy zakres uprawnień
w przedmiocie nadawania klauzuli wykonalności, gdyż może wykonywać wszystkie
czynności w sprawach o nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym wymie-
nionym w art. 777 § 1 k.p.c., co oznacza, że otrzymał kompetencje do nadawania rów-
nież tzw. klauzul konstytutywnych, czyli na rzecz lub przeciwko innej osobie niż osoba
uprawniona lub obowiązana według treści tytułu egzekucyjnego (nowy art. 781 § 11
k.p.c.). Referendarz sądowy może również nadawać – jak do tej pory – klauzulę wyko-
nalności wydanemu w EPU nakazowi zapłaty niezwłocznie po jego uprawomocnieniu się
(art. 782 § 2 k.p.c.), a także klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu
w postępowaniu, które zostało lub mogło być wszczęte z urzędu, oraz innemu tytułowi
egzekucyjnemu w części, w jakiej obejmuje grzywnę lub karę pieniężną orzeczoną w po-
stępowaniu cywilnym lub koszty sądowe w sprawach cywilnych przysługujące Skarbowi
7 Tak K. Korzan, Sądowe postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne w sprawach cywilnych, War-
szawa 1986, s. 143 i n.; J. Jankowski, Uczestnicy sądowego postępowania egzekucyjnego, Łódź 1992,
s. 43 i n.
8 H. Mądrzak, Funkcja i charakter postępowania klauzulowego, AUWr, PPA VIII, Wrocław 1976,
s. 208 i n.
9 K. Korzan, Sądowe…, s. 143 i n.; J. Jankowski, Uczestnicy…, s. 43.
10 P. Pogonowski, Postępowanie…, s. 149.
22
Nowe uprawnienia referendarza sądowego...
Państwa (art. 782 § 1 k.p.c.) oraz tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty
(art. 1082 k.p.c.). Podstawą nadawania klauzul wykonalności przez referendarza sądo-
wego nie jest art. 759 § 11 k.p.c., ale przepis art. 781 § 11 k.p.c. wskazujący, iż czynności
w sprawach o nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym, o których mowa
w art. 777 § 1 k.p.c., może wykonywać referendarz sądowy. Postanowienie o nadaniu
klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym, o których mowa w art. 777 § 1 pkt 1
i 11 k.p.c., wydanym w postaci elektronicznej, jest wydawane bez spisywania odrębnej
sentencji, przez umieszczenie klauzuli wykonalności w systemie teleinformatycznym
i opatrzenie jej kwalifikowanym podpisem elektronicznym referendarza sądowego (lub
sędziego), który wydaje postanowienie (art. 783 § 31 k.p.c.).
Referendarz sądowy nie ma uprawnień w przedmiocie ponownego wydania tytułu
wykonawczego zamiast utraconego (art. 794 k.p.c.). Ponowne wydanie tytułu wykonaw-
czego zamiast utraconego może nastąpić jedynie na mocy postanowienia sądu wydanego
po przeprowadzeniu rozprawy, której referendarz sądowy nie może prowadzić. Referen-
darz sądowy może jedynie orzekać na posiedzeniach jawnych niebędących rozprawami,
pomimo iż jedyną normą prawną, która zakazuje prowadzenia rozprawy przez referen-
darza sądowego, jest art. 5091 § 2 i 3 k.p.c. dotyczący postępowania nieprocesowego (re-
jestrowego i spadkowego). Przyjmuje się jednak, iż zakaz ten obejmuje każdy rodzaj po-
stępowania, w tym również postępowanie klauzulowe i egzekucyjne. Co do zasady sąd
(ale i referendarz sądowy) rozpoznaje sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym,
chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu
stron lub innych osób (art. 766 k.p.c.), co następuje w sytuacji określonej w art. 794
k.p.c., który wyraźnie przewiduje potrzebę wyznaczenia rozprawy. Poza tym art. 781
§ 11 k.p.c. określa czynności referendarza sądowego w przedmiocie jedynie nadania klau-
zuli wykonalności, w których nie mieści się kwestia ponownego wydania tytułu wyko-
nawczego. Również taką podstawą nie może być nowy art. 759 § 11 k.p.c., który – jak
stwierdzono – obejmuje stricte czynności egzekucyjne mające na celu przymusową reali-
zację świadczenia określonego w tytule egzekucyjnym, a tym samym urzeczywistnienia
określonej normy prawa materialnego, a w których nie mieszczą się czynności związane
z problematyką klauzuli wykonalności.
Zgodnie z treścią art. 759 § 11 k.p.c. „czynności zastrzeżone dla sądu mogą być wy-
konywane przez referendarza sądowego, z wyłączeniem:
1) stosowania środków przymusu;
2) orzekania o ściągnięciu należności w trybie art. 873;
3) stwierdzenia wygaśnięcia skutków przybicia i utraty rękojmi;
4) spraw o egzekucję świadczeń niepieniężnych z wyjątkiem wydania rzeczy ruchomej;
5) spraw o egzekucję przez zarząd przymusowy;
6) spraw o egzekucję przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego”.
Referendarz sądowy nie może stosować środków przymusu, tj. środków wyni-
kających z art. 8011 § 2 (dodany ustawą z 10.07.2015 r.), art. 916 § 1, art. 9201 § 2
w zw. z art. 916 k.p.c. oraz przewidzianych w sprawach o egzekucję świadczeń niepie-
niężnych (art. 1053 § 1 i 2 i art. 1056 § 3 k.p.c.), jednak w tych ostatnich sprawach re-
ferendarz sądowy w ogóle nie może podejmować czynności z wyjątkiem wydania rzeczy
ruchomej, przy czym czynności referendarza sądowego polegają głównie na wydaniu
postanowienia o nakazaniu dłużnikowi wyjawienia, gdzie rzeczy ruchome się znajdują,
23
Aneta M. Arkuszewska
oraz złożenia przyrzeczenia, że jego oświadczenia są prawdziwe, przy zastosowaniu prze-
pisów o wyjawieniu majątku właśnie z wyłączeniem stosowania również środków przy-
musu (art. 1045 k.p.c.).
Poza tym referendarz sądowy nie ma kompetencji do orzekania o ściągnięciu od
nabywcy należności odpowiadającej 1/10 części sumy oszacowania w sprawach egzekucji
z ruchomości (art. 873 k.p.c.) oraz wykonywania czynności w sprawach o egzekucję
przez zarząd przymusowy i w sprawach o egzekucję przez sprzedaż przedsiębiorstwa
lub gospodarstwa rolnego. A contrario ma on uprawnienia do wykonywania czynności
w pozostałych sposobach egzekucji świadczeń pieniężnych, a więc w egzekucji z rucho-
mości (z wyjątkiem wskazanym wyżej), z wynagrodzenia za pracę, z rachunku banko-
wego i rachunku w SKOK-u, z innych wierzytelności i praw majątkowych oraz egze-
kucji z nieruchomości, ułamkowej części nieruchomości oraz użytkowania wieczystego,
uproszczonej egzekucji z nieruchomości i statków morskich, egzekucji celem zniesienia
współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej oraz egzekucji z ali-
mentów. Poza tym może wykonywać czynności w egzekucji z udziałem Skarbu Państwa
i przedsiębiorców z wyjątkiem wskazanej wyżej egzekucji przez zarząd przymusowy
i przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 10641–106423 k.p.c.).
Jak już wspomniano, referendarz sądowy otrzymał uprawnienia do wykonywania
czynności w sprawach egzekucji z nieruchomości, jednak z wyjątkiem możliwości
stwierdzenia wygaśnięcia skutków przybicia i utraty rękojmi, czyli wynikających
z art. 969 § 1 k.p.c. W orzecznictwie panował pogląd, że utrata rękojmi przewidziana
w art. 969 § 1 k.p.c. ma charakter ustawowej kary za niespełnienie warunków licy-
tacyjnych. Dlatego nie w każdym wypadku niewykonania warunków licytacyjnych
przez nabywcę następuje utrata rękojmi lub prawa do jej ściągnięcia. Jeżeli niewyko-
nanie warunków jest następstwem okoliczności, za które nabywca nie ponosi odpo-
wiedzialności, nałożenie kary byłoby sprzeczne z założeniami przepisu art. 969 k.p.c.11
Jednak w uchwale z 20.11.2009 r., III CZP 88/09, SN nie podzielił tego stanowiska
i uznał, iż „określona w art. 969 § 1 k.p.c. utrata rękojmi następuje z mocy prawa,
zatem postanowienie sądu, w którym stwierdza się jej utratę ma charakter jedynie
deklaratoryjny”12. W rezultacie kognicja sądu orzekającego o utracie rękojmi i wy-
gaśnięciu skutków przybicia ogranicza się do zbadania terminowego wykonania przez
nabywcę warunków licytacyjnych, nie obejmuje natomiast oceny przyczyn uchybienia
terminowi pod kątem zawinienia. Dlatego nieracjonalne wydaje się wyłączenie tego
typu uprawnień spod kompetencji referendarza sądowego, a powierzenie mu możli-
wości wydawania postanowień o przybiciu i przysądzeniu nieruchomości oraz orze-
kanie w przedmiocie zarzutów na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Samo
przybicie jest niezbędnym warunkiem do przysądzenia własności nieruchomości. Na
gruncie obowiązujących przepisów postanowienie o przybiciu jest czynnością kończącą
etap egzekucji poprzedzający stadium, w którym następuje zmiana właściciela nieru-
chomości poddanej egzekucji. Własność nieruchomości przechodzi bowiem na na-
bywcę dopiero z dniem uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności
(art. 999 k.p.c.). Przybicie jest więc kolejnym stadium postępowania egzekucyjnego
11 Postanowienie SN z 22.9.1966 r., III CR 199/66, LEX nr 6041.
12 OSNC 2010, nr 7–8, s. 100.
24
Nowe uprawnienia referendarza sądowego...
z nieruchomości13. Natomiast postanowienie o przysądzeniu własności ma charakter
kształtujący (konstytutywny) – przenosi na nabywcę własność, powoduje utratę włas-
ności przez dotychczasowego właściciela; nabycie to ma charakter pierwotny14. Po-
wierzenie referendarzowi sądowemu możliwości wydawania orzeczeń o charakterze
konstytutywnym i jednoczesne wprowadzenie zakazu wydawania orzeczeń deklara-
toryjnych stwarza wrażenie przypadkowości i chaotyczności działania ustawodawcy.
Pomimo przyznania referendarzowi sądowemu możliwości wykonywania całej gamy
czynności zastrzeżonych dla sądu w postępowaniu egzekucyjnym (z pewnymi wyjąt-
kami) ustawodawca pozostawił lub dodał pewne uprawnienia referendarza sądowego
również w przepisach szczególnych, a są to:
1) wydawanie postanowień stwierdzających wykonalność europejskiego nakazu zapłaty
(art. 7956 § 2 k.p.c.);
2) wydawanie postanowień w zakresie zaświadczenia dotyczącego orzeczenia wydanego
w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 7958 § 2 k.p.c.);
3) od 10.01.2015 r. – wydawanie postanowień w zakresie zaświadczenia na potrzeby
uznania lub wykonania orzeczenia, ugody lub innego tytułu w innym państwie
członkowskim Unii Europejskiej, określone w rozporządzeniu Parlamentu Europej-
skiego i Rady (UE) nr 1215/201215 (art. 79510 § 4 k.p.c.);
4) wydawanie postanowień co do wyciągu na potrzeby uznania lub wykonania orze-
czenia, ugody lub innego tytułu w innym państwie członkowskim Unii Europej-
skiej określone w rozporządzeniu Rady (WE) nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie
jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy
w zakresie zobowiązań alimentacyjnych16 (art. 79512 § 4 k.p.c.);
5) wydawanie wierzycielowi zaświadczenia stwierdzającego, że doręczenie wyroku za-
ocznego lub nakazu zapłaty było prawidłowe, albo – w razie ponownego doręczenia
– że upłynął termin do wniesienia środka zaskarżenia (art. 8203 § 2 k.p.c.).
Wprowadzając ogólną normę kompetencyjną działalności referendarza sądowego,
ustawodawca uchylił art. 9202 k.p.c., który upoważniał referendarza sądowego do doko-
nywania czynności w sprawie o wyjawienie majątku dłużnika.
Poza tym ustawodawca wyraźnie zaznaczył, iż licytacja odbywa się publicznie
w obecności i pod nadzorem sędziego albo referendarza sądowego (art. 972 k.p.c.) oraz
że skargę na czynności komornika w toku licytacji aż do zamknięcia przetargu zgłasza
się ustnie sędziemu albo referendarzowi sądowemu nadzorującemu licytację, który na-
tychmiast ją rozstrzyga (art. 986 k.p.c.). Ujęcie w tych normach czynności referendarza
sądowego wydaje się zbędne, skoro wskazane uprawnienia referendarza sądowego wy-
nikają z ogólnej normy kompetencyjnej (art. 759 § 11 k.p.c.). Jedyne, co uzasadniałoby
13 H. Langa-Bieszki, J. Świeczkowski, w: Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie zabezpie-
czające i egzekucyjne. Komentarz, red. Z. Szczurek, Sopot 2005, kom. do art. 987.
14 Por. wyrok SN z 22.09.1997 r., II CKN 730/97, OSP 1998, nr 7–8, poz. 139; postanowienie
SN z dnia 13.06.2013 r., IV CSK 666/12, LEX nr 1360292.
15 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.12.2012 r.
w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych
i handlowych (Dz.Urz. UE L 351 z 20.12.2012, s. 1 ze zm.).
16 Rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właści-
wego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych
(Dz.Urz. UE L 7 z 10.01.2009, s. 1 ze zm.).
25
Aneta M. Arkuszewska
takie unormowanie, to fakt, iż przepisy te nawiązują do udziału sędziego, a nie sądu
jako organu, a wskazana norma kompetencyjna działania referendarza sądowego odnosi
się do czynności sądu w postępowaniu egzekucyjnym, a nie konkretnych czynności sę-
dziego.
Analizując nową ogólną normę kompetencyjną działalności referendarza sądowego,
nietrudno zauważyć, iż brak w niej wyłączenia w zakresie rozstrzygania przez referen-
darza sądowego skargi na czynności komornika. Oznacza to, iż referendarz sądowy
otrzymał zupełnie nowy zakres czynności – uprawnienia nadzorcze17.
Od 8.09.2016 r. referendarz sądowy może rozpoznawać skargi na czynności lub
zaniechanie czynności przez komornika (art. 767 k.p.c.). Wskazane nowe uprawnienie
referendarza sądowego wydaje się dość kontrowersyjne, tym bardziej że sam referendarz
sądowy nie może dokonywać autokontroli swoich orzeczeń przez uwzględnienie skargi
i zmianę zaskarżonego orzeczenia, a może kontrolować – przez rozstrzyganie skargi
– czynności organu egzekucyjnego, jakim jest komornik.
W przepisie art. 986 k.p.c. ustawodawca wyraźnie wskazał, iż „skargę na czynności
komornika w toku licytacji aż do zamknięcia przetargu zgłasza się ustnie sędziemu albo
referendarzowi sądowemu nadzorującemu licytację, który natychmiast ją rozstrzyga”.
W przepisie tym uregulowano uproszczony (można powiedzieć: przyspieszony) tryb
zaskarżania czynności komornika podejmowanych w toku licytacji z nieruchomości.
Uproszczenie polega na możliwości natychmiastowego i ustnego zgłoszenia skarg, które
wciąga się do protokołu. Skargi te podlegają rozstrzygnięciu natychmiast
Pobierz darmowy fragment (pdf)