Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00348 011017 20623939 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Janusz Krasiński. Świadectwo - ebook/pdf
Janusz Krasiński. Świadectwo - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 312
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8142-708-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> literaturoznawstwo, językoznawstwo
Porównaj ceny (książka, ebook (-19%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

„Proponuję Czytelnikowi podróż w głąb doświadczenia Krasińskiego, które obejmuje zarówno traumę wojny, obozów, stalinowskiego więzienia, jak i ustanawianie siebie jako pisarza-świadka, który nakłada na siebie nieustanne zobowiązanie pisania i ogłaszania świadectwa”.

Z rozdziału Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny

 

Literatura w opowieści Agnieszki Kramkowskiej-Dąbrowskiej o twórczości Janusza Krasińskiego to zmaganie, które dzieje się nie tylko w momencie pracy twórczej, lecz także w wyborach życiowych i pojmowaniu sensu własnej egzystencji. Autorka, prezentując ten artystyczno-egzystencjalny projekt, zanurza Czytelnika w życiorys pisarza, ogłaszany również w wypowiedziach autobiograficznych. Obok dzieła jego życia, pięciotomowego cyklu powieściowego, pokazuje próby poetyckie, dramaty, opowiadania oraz utwory niepublikowane, publikowane częściowo, zniekształcane przez cenzurę i autocenzurę, nieudane. Odkrywcza podróż proponowana Czytelnikowi przez autorkę prowadzi też w głąb epoki, w której żył Janusz Krasiński.

 

PROJEKT: EGZYSTENCJA I LITERATURA

Seria poświęcona jest wybitnym polskim pisarzom – ich twórczości ujmowanej przez nich samych i interpretowanej przez krytyków jako projekt egzystencjalny, jako próba ustanowienia i zapisania siebie i swojego sposobu odczytywania sensów rzeczywistości, indywidualnego oglądu różnych jej sfer – społecznej, politycznej, etycznej, kulturowej, metafizycznej. Istotnymi kategoriami wyjaśniającymi pisarskie dzieło są w tym przypadku biografia, tożsamość oraz kształtujące je szeroko rozumiane doświadczenie: cielesne i zmysłowe, psychiczne i społeczne, historyczne i polityczne, etniczne i estetyczne, religijne i duchowe...

 

W serii ukazały się tomy:

Agnieszka Katowska, Witkacy. Etyka

Marzena Woźniak-Łabieniec, Rymkiewicz. Metafizyka

Maciej Urbanowski, Brzozowski. Nowoczesność

Anna Legeżyńska, Hartwig. Wdzięczność

Tomasz Garbol, Miłosz. Los

Adrian Gleń, Stasiuk. Istnienie

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska – Instytut Badań Literackich PAN 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72 Redakcja serii „PROJEKT: EGZYSTENCJA I LITERATURA” Marzena Woźniak-Łabieniec, Przemysław Dakowicz, Arkadiusz Morawiec RECENZENT Maciej Urbanowski REDAKTOR INICJUJĄCY Urszula Dzieciątkowska OPRACOWANIE REDAKCYJNE Magdalena Granosik SKŁAD I ŁAMANIE Munda – Maciej Torz KOREKTA TECHNICZNA Leonora Gralka PROJEKT OKŁADKI I LAYOUT Katarzyna Turkowska Na okładce wykorzystano fotografię Janusza Krasińskiego pochodzącą ze zbiorów Fundacji Sztuki Współczesnej In Situ © Archiwum Zygmunta Rytki / Sokołowsko © Copyright by Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska, Łódź 2020 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.08512.18.0.M Ark. wyd. 11,8; ark. druk. 19,875 ISBN 978-83-8142-707-4 e-ISBN 978-83-8142-708-1 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63 SPIS TREŚCI 9 11 19 21 21 27 45 49 57 57 73 84 91 104 109 109 115 117 Wykaz skrótów Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny CZĘŚĆ I. „Jestem pisarzem” Rozdział 1. Trzy życiorysy Życiorys encyklopedyczny Życiorys opowiedziany Życiorys „archiwalny” „Wewnętrzny żar” Rozdział 2. Świadek historii Debiut poetycki Opowiadania więzienne Rozrachunek z młodzieńczą konspiracją (Anty)przypowieść o wózku „Moja książka kryje morderców” Rozdział 3. Świadek codzienności Ciekawość świata Metafizyka uboju Opowieści z prowincji 5 SPIS TREŚCI 123 123 126 132 136 138 141 144 145 147 151 153 153 159 173 173 181 191 198 207 207 211 215 217 218 222 227 227 230 Rozdział 4. „Życie w dramacie” Pozorny absurd Wobec śmierci Domowe przesłuchanie Studium osaczenia Śmierć i muzyka Ciało cierpiące Diagnoza najbardziej aktualna Świadectwo lektury Laboratorium człowieczeństwa CZĘŚĆ II. „Krwawy ślad na piśmie” Rozdział 1. Dzieło życia Pięcioksiąg Geneza Rozdział 2. Na stracenie W matni bezpieki „Tu jest Polska” Pisanie jako praca pamięci Między wyznaniem a świadectwem Rozdział 3. Twarzą do ściany Przełamywanie ciszy Milion oczu Stalina Panorama historyczna „Dusza musi mieć jakiś znak na grobie” Szymon Słupnik „Dziwne cierpkie uspokojenie” Rozdział 4. Niemoc „Bezmarkowy szwajcar” Czerwona „czarodziejska góra” SPIS TREŚCI 6 238 245 248 255 255 263 266 269 275 275 276 281 285 292 295 297 305 307 Bildung Szymona Bolesty Artystyczne credo „Komuna, ona wszystko zabierze” Rozdział 5. Przed agonią Kronika PRL Szymon – obywatel PRL Los równoległy Senne wizje i diagnozy rzeczywistości Rozdział 6. Przełom, czyli pożegnanie Zakończenie alternatywne – Bracia syjamscy z San Diego Przełom Dzieje utraconej przyjaźni Bolesta staje obok Krasińskiego „To jest koniec, ślepnę!” Powód do pisania – powód do życia Bibliografia Nota edytorska Indeks 7 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów C H – – M – N – NS – P – PA – PO – Ś T – – W – 9 J. Krasiński, Czapa, czyli Śmierć na raty, [w:] Idem, Krzak gorejący. Dramaty, Warszawa 2013. J. Krasiński, Haracz szarego dnia, wyd. drugie, War- szawa 1973. J. Krasiński, Metafizyka uboju, [w:] Idem, Metafizyka uboju, Kraków 2011. J. Krasiński, Niemoc, Warszawa 1999. J. Krasiński, Na stracenie, wyd. drugie, Kraków 2006. J. Krasiński, Przełom, Kraków 2015. J. Krasiński, Przed agonią, Kraków 2005. J. Krasiński, Pan odjeżdża?, [w:] Idem, Metafizyka uboju, Kraków 2011. J. Krasiński, Śniadanie u Desdemony, [w:] Idem, Krzak gorejący. Dramaty, Warszawa 2013. J. Krasiński, Twarzą do ściany, wyd. drugie, Kraków 2006. J. Krasiński, Wózek, wyd. drugie, Warszawa 1979. Wykaz skrótów Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny Pierwszą motywacją, która skłaniała mnie do tego, aby pisać, była konieczność dawania świadectwa. J. Krasiński Greckie słowo martyr oznacza zarówno męczennika, jak i świad- ka. W tym rozumieniu świadkiem nie jest bierny obserwator, ale ten, kto sam doświadczył. Doświadczony, zbolały – zyskuje prawo, by mówić o losie innych. Męczeństwo, które przeżył, rozciąga się na resztę jego życia, ponieważ będzie ono odtąd naznaczone we- wnętrznym imperatywem świadczenia o prawdzie. A jest to praw- da, za którą – jak pisał Ryszard Nycz – „zawsze coś lub ktoś stoi; kto «sprawdza sobą» i sobą – swoim życiem, wiedzą, doświadczeniem – owe rzeczy powiedziane nam uprawomocnia”1. Za prawdą książek Janusza Krasińskiego stoi jego życiorys – niosący w sobie piekło wojennych bombardowań stolicy, kon- spirację, Powstanie Warszawskie, niemieckie obozy koncentra- cyjne – a wreszcie wieloletnie więzienie w stalinowskiej Polsce. Traumatyczne doświadczenie przeszłości domagało się od 1 R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1993, s. 246. 11 Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny pisarza ujawnienia, nie pozwalało na milczenie. „Moją obsesją jest mój życiorys” – stwierdzał dobitnie. Pamięć Krasińskiego nie ograniczała się jednak do jego osobistego doświadczenia, ale niosła ze sobą dramatyczne obrazy wojenne i więzienne, wspomnienie ofiar obozów koncentracyjnych i Polaków zamę- czonych po wojnie w więzieniach, ale także ich oprawców… Jak przekonują filozofowie podejmujący wątek świadectwa w rozważaniach etycznych, nierozerwalnie związane ze świad- czeniem jest „zobowiązanie do pamiętania i podtrzymywania pamięci o tym, co prawdziwe, ale nieznane, przemilczane, a czasem zakłamywane i niechciane”2. To właśnie całość tego doświadczenia niesionego w pamięci: indywidualnego i zbioro- wego, osobistego i napotkanego w losie innych ludzi, Krasiński zawarł w swoim literackim świadectwie. Dawanie świadectwa Krasiński uczynił swoim credo twór- czym – pierwszą motywacją i ostatecznym zobowiązaniem, realizowanym do końca życia. „Jestem zadowolony, że było mi dane to wszystko przeżyć i dać temu świadectwo” – mówił w 2006 roku, podsumowując swoją drogę twórczą. Jak podkreś- lał, pierwsza myśl o tym, że potrzebne jest zeznanie przeciw- ko zbrodni, nie pojawiła się post factum, ale w jej epicentrum – w obozie koncentracyjnym, kiedy nastoletni Krasiński był świadkiem zakatowania bezbronnego, wycieńczonego czło- wieka. Postanowienie to umocniło się w nim podczas poby- tu w więzieniu i trwało wraz z przekonaniem, że jako pisarz musi wyjść poza swój los, poza jednostkowe cierpienie. Wynie- sienie własnego życia z pożogi jest bowiem jednocześnie zobo- wiązaniem do zaświadczenia o istnieniu tych, którzy nie ocaleli. 2 M. Pleskaczyńska, Głos nadziei w „erze świadectwa”. Kategoria świadka w dys- kusji etycznej, „Ruch Filozoficzny” 2016, nr 1. Badaczka w cytowanym frag- mencie przybliża myśl współczesnego filozofa Avishaiego Margalita. Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny 12 To doświadczenie śmierci drugiego człowieka i własnego ocale- nia, w ujęciu współczesnego filozofa Jacques’a Derridy, stanowi istotę świadectwa, które w języku łacińskim – jako testimonium – jest zaskakująco bliskie słowu testamentum3. Świadectwo, co podkreślają filozofowie, nierozerwalnie łączy się z przekazywaniem swojego doświadczenia innym: jak twier- dził Paul Ricoeur, to właśnie decyzja o podjęciu opowieści o zda- rzeniu z uczestnika czyni świadka. Bycie świadkiem nie wynika bowiem z samego faktu ujrzenia, usłyszenia czy doświadczenia. Świadkiem jest ten, kto składa relację ze zdarzenia. Świadectwo – w swej istocie – jest więc narracją4. Sytuacja komplikuje się, jeśli chcielibyśmy mówić o świadectwie literackim. Zawiera się w nim bowiem – na pierwszy rzut oka – sprzeczność między tym, co rze- czywiście przeżyte, a tym, co literackie, czyli wykreowane, fikcyj- ne. Jednak, jak ustaliła Maria Delaperrière, analizująca między innymi Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszew- skiego i Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, to właśnie ten rodzaj świadectwa ma największą moc oddziaływania i budo- wania porozumienia z jego odbiorcą: Żaden tekst naukowy […] nie zdołałby konceptualnie przed- stawić odbiorcy cierpienia, którego ten nigdy nie zaznał, z taką siłą, jak to się staje możliwe w dziele literackim, w którym sieć zabiegów konotacyjnych pozwala wyjść poza poznanie racjo- nalne i zmierzyć się z doświadczeniem nieopisywalnym5. 3 4 5 Zob. J. Derrida, Poetics and Politics of Witnessing, [w:] Idem, Sovereignties in Question: The Poetics of Paul Celan, red. T. Dutoit, O. Pasanen, Nowy Jork 2005, s. 72–75. Zob. P. Ricoeur, Hermeneutyka świadectwa, [w:] Nazwać Boga. Teksty Paula Ricoeura, przeł. R. Grzywacz, Kraków 2011. M. Delaperrière, Świadectwo jako problem literacki, „Teksty Drugie” 2006, nr 3. 13 Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny Krasiński chciał uczynić swoją twórczość świadectwem istnienia tych, którzy odeszli – zakatowani, zastrzeleni, po- wieszeni w celach śmierci. Jednocześnie jednak miało to być świadectwo w znaczeniu zeznania: w sprawie przeciwko obu totalitaryzmom, przede wszystkim przeciw temu nie w pełni osądzonemu – komunistycznemu. Zamysł spisania własnych losów oraz zaświadczenia o zbrod- niach hitleryzmu i stalinizmu w kolejnych latach rozszerzył się i objął świadectwo życia w PRL, a także wielowymiarową diag- nozę „socjalizmu z ludzką twarzą”. W tym ujęciu bowiem świa- dek nie jest kimś zwróconym tylko ku przeszłości: jest „teraz” i jego troską staje się także teraźniejszość. Dlatego w formule „dawania świadectwa” pisarz zawarł pragnienie utrwalenia przemijającego życia, spraw codziennych i również – piękna otaczającego świata. Najpełniej świadectwo to ujawniło się w dziele wieńczącym drogę twórczą Krasińskiego, czyli cyklu prozatorskim Na stra- cenie, uznawanym zarówno przez samego pisarza, jak i kryty- ków literackich za jego opus magnum. Na ponad dwóch tysią- cach stron autor zawarł panoramę Polski Ludowej, począwszy od jej genezy, przez niespokojne trwanie, aż po upadek. Pięcioksiąg powieściowy to dzieło twórcy dojrzałego, mają- cego na koncie utwory reprezentujące niemal wszystkie rodza- je i gatunki literackie. Krasiński był bowiem i poetą, i drama- topisarzem, autorem opowiadań, reportaży, esejów, recenzji prac plastycznych, a nawet mów pogrzebowych. Spod jego ręki wyszły także znakomite adaptacje teatralne oraz scenariusze filmowe. W każdym swoim utworze zawarł własne doświad- czenia, ale mocą empatii rozciągnął je na swoich bohaterów i w ich losach pokazał strach, poczucie osaczenia i braku na- dziei oraz okaleczone więzi międzyludzkie. Pisarz chciał być także świadkiem teraźniejszości – i nie chodziło tylko o diag- Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny 14 nozę rzeczywistości PRL. Opowiadania Krasińskiego, jego słuchowiska, a przede wszystkim reportaże to próby zaświad- czenia o codzienności innych ludzi: zapomnianych, zepchnię- tych na margines. Zresztą, nie tylko ludzi… Pisarzowi nieobcy był los zwierząt, w których odnajdywał to samo, co tkwi w każ- dym człowieku – przywiązanie do życia. Od początku swojej drogi twórczej stopniowo i konsekwentnie realizował wizję li- teratury rozumianej jako świadectwo dawane rzeczywistości. Przy okazji ujawniał nieustającą ciekawość świata i drugiego człowieka. Szeroko pojmowane świadectwo nie było jednak tylko pro- jektem artystycznym Krasińskiego, ale istniało także jako wy- rosły na traumatycznych przeżyciach projekt egzystencjalny, który polegał na ustanawianiu siebie jako świadka. Przypisana sobie rola wymagała nieustannego podejmowania trudu pisa- nia, zgodnie z założeniem, że tylko wtedy jest się świadkiem, kiedy składa się świadectwo. Stąd w jego spuściźnie pewien nadmiar materiału, niewykorzystanych lub odwrotnie – wielo- krotnie wykorzystywanych wątków, tyle gatunków literackich, tyle różnych prób, często nieukończonych, a jeśli ukończonych – nie zawsze satysfakcjonujących piszącego. Co więcej, bycie świadkiem i dawanie świadectwa splatają się w podwójny węzeł: to, co przeżyte, domaga się spisania, ale jednocześnie to, co już napisane, staje się kolejnym doświadcze- niem. Podjęty proces pisania wpływa na postrzeganie rzeczy- wistości i zaczyna dominować nad pozostałymi sferami życia. Choć powszechnie znana jest terapeutyczna moc działalności artystycznej, to terapia taka nie stała się udziałem Krasińskiego: za każdym razem, kiedy pisał, zamykał się w więzieniu, właści- wie – nigdy z niego nie wychodził, zapraszał jedynie do swojej celi kolejne postacie literackie, które dzieliły z nim poczucie ciągłego zagrożenia. Krasiński to martyr, świadek-męczennik, 15 Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny który skazuje siebie na nieustanny powrót traumy. Z tego powo- du, nawet wtedy gdy pisze o teraźniejszości, najczęściej wydo- bywa z niej wszystko to, co jest zbieżne z jego doświadczeniem więziennym. Obsesja uwięzienia jest siłą napędową tej twór- czości, dzieła Krasińskiego ją ucieleśniające, takie jak Czapa, Wózek czy Na stracenie, weszły do kanonu literatury polskiej XX wieku. Natomiast te utwory, w których pisarz próbuje nie rejestrować swojej traumy, odejść od niej, roztopić się w inten- sywnym doznaniu teraźniejszości, pozostają zapomniane, choć nie zawsze z powodu ich mniejszej wartości literackiej. Proponuję czytelnikowi podróż w głąb doświadczenia Kra- sińskiego, które obejmuje zarówno traumę wojny, obozów hit- lerowskich i stalinowskiego więzienia, jak i ustanawianie siebie jako pisarza-świadka, który nakłada na siebie nieustannie zo- bowiązanie do spisywania i ogłaszania świadectwa. Aby ujrzeć życie i twórczość pisarza w kategoriach realizowanego przez niego projektu artystyczno-egzystencjalnego, konieczne jest poznanie jego życiorysu – faktów wynikających z dokumen- tów i z wypowiedzi autobiograficznych. Ponadto niezbędne jest spojrzenie nie tylko na największe dokonania artystyczne Kra- sińskiego, ale także na utwory niepublikowane, publikowane częściowo, zniekształcane przez cenzurę i autocenzurę, wresz- cie dzieła nieudane. Możliwe stanie się wtedy zrozumienie lite- ratury jako zmagania, które realizuje się nie tylko w momencie pracy twórczej, ale także w wyborach życiowych i pojmowaniu sensu własnej egzystencji. W tym świadectwie rozumianym jako projekt artystyczno- -egzystencjalny tkwią jednocześnie siła i tragedia twórczości i życia – a w dużej mierze także i niespełnienie. Nie wynika ono jedynie z tego, że to, co Krasiński miał do powiedzenia w swoim pisarstwie, było treścią przez całe dziesięciolecia niemożliwą do ogłoszenia, ocenzurowaną. Każdy podjęty krok pisarski, Świadectwo jako projekt literacki i egzystencjalny 16 każda ukończona książka nie wyczerpywały zobowiązania świadka, doświadczenia własne i oglądane na własne oczy tragedie innych wciąż domagały się ujawnienia. Pisarze w po- deszłym wieku zwykle wygaszają swoją twórczość, publikują ostatnie, senilne dzieła, będące pożegnaniem z czytelnikami, podsumowaniem twórczego życia. Krasiński także pisał swój cykl z założeniem, że będzie on takim właśnie zamknięciem i zwieńczeniem jego drogi twórczej. Po ogłoszeniu czwartego tomu okazało się jednak, że teraźniejszość wciąż wymaga ko- mentarza. Co więcej, w objaśnianiu dnia dzisiejszego trzeba się cofnąć o kilkadziesiąt lat, zacząć pisać od nowa to, co wydawało się już opisane i zamknięte. Trzeba ponownie otworzyć prze- szłość, zajrzeć w swoje rany, żeby pisać, żeby żyć… A żyć można tylko wtedy, gdy się daje świadectwo. Było to nad wyraz tragiczne zobowiązanie. Część I „Jestem pisarzem” Rozdział 1 Trzy życiorysy Życiorys encyklopedyczny Kiedy sięgamy po pierwsze informacje o twórcy, napotykamy za- zwyczaj krótki biogram – na czwartej stronie okładki jego książki, w notce prasowej pod artykułem czy recenzją. Najbardziej rozpo- znawalne rysy biografii Janusza Krasińskiego to dziecięce prze- życie wybuchu wojny, dorastanie w okupowanej Warszawie, po Powstaniu Warszawskim pobyt w obozie przejściowym w Prusz- kowie, uwięzienie w niemieckich obozach koncentracyjnych: Auschwitz, Flossenbürg-Hersbruck i Dachau, a po powrocie do stalinowskiej Polski w 1947 roku: areszt, proces o szpiegostwo, osadzenie w więzieniach: mokotowskim, we Wronkach i w Ra- wiczu. Rok 1956, czas odwilży politycznej i kulturalnej w Polsce, w życiorysie Krasińskiego to odzyskanie wolności i moment de- biutu literackiego. Taką lub podobną notkę znajdziemy w słow- nikach biograficznych, internecie i na okładkach książek Krasiń- skiego (przed 1989 rokiem informacja o Wronkach czy Rawiczu bywała, rzecz jasna, pomijana). Za lapidarnymi sformułowaniami 21 Trzy życiorysy kryją się jednak informacje nieoczywiste, które mogą otworzyć drogę do rozumienia życia i twórczości pisarza. Podstawowe dane biograficzne wiążą losy Krasińskie- go z  najtragiczniejszymi przeżyciami Polaków poddanych terrorowi obu totalitaryzmów XX wieku. Wielu obywateli II Rzeczpospolitej dosięgły bowiem represje zarówno ze stro- ny okupanta niemieckiego, jak i sowieckiego. Nierzadko też ci, którzy walczyli przeciw Niemcom, zapełniali więzienia w tuż- powojennej Polsce albo ginęli z rąk UB czy KBW. Byli to przede wszystkim żołnierze podziemia niepodległościowego i człon- kowie konspiracji – wielu z nich spotkał Krasiński w celach na Mokotowie, we Wronkach i w Rawiczu. To jednak biografia wyjątkowa wśród twórców polskiej literatury: znamy wpraw- dzie autorów, których doświadczeniem był niemiecki obóz kon- centracyjny (Tadeusz Borowski, Zofia Kossak, Tadeusz Nowa- kowski, Zofia Posmysz i wielu innych), zesłanie i sowiecki łagier (Gustaw Herling-Grudziński, Jerzy Krzysztoń) czy aresztowanie przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (Paweł Jasienica, Le- szek Prorok), ale to młody Krasiński poznał najszersze spektrum tego, co możemy nazwać „polskim losem”. Aspekt młodości jest tu bardzo istotny – najtragiczniejsze wydarzenia spotkały przy- szłego pisarza w okresie najbardziej intensywnego kształtowania się jego psychiki, postawy życiowej, nabywania umiejętności in- terpersonalnych. Swoją „edukację” przeszedł Krasiński w obo- zach koncentracyjnych i więzieniu stalinowskim1. 1 Nie przez przypadek Danuta Suchorowska, która zebrała wspomnienia pol- skich więźniów z lat 1945–1956, nadała im wspólny tytuł Wielka edukacja. Z jednej strony można uznać to sformułowanie za zaskakująco ironiczne, z drugiej jednak naprowadza ono czytelników na trop, że okrutne przeży- cia więzienne nierzadko hartowały niezłomne charaktery więźniów. Zob. D. Suchorowska, Wielka edukacja. Wspomnienia więźniów politycznych PRL (1945–1956), Warszawa 1990. Krasiński. Świadectwo 22 Il. 1. Zdjęcie sygnalityczne z okresu aresztowania – jedyna ocalała fotografia młodego Janusza Krasińskiego (kopia z archiwum żony pisarza, Barbary Krasińskiej) Jakie jeszcze informacje można wyczytać z tak krótko sfor- mułowanego biogramu pisarza? Przyjrzyjmy się dacie, która go otwiera. Janusz Krasiński urodził się 5 lipca 1928 roku w War- szawie. Oznacza to, że w chwili wybuchu wojny miał jedena- ście lat i zdążył już ukończyć pięć klas szkoły powszechnej. Rok urodzenia jest niezwykle istotny w przypadku pokolenia twórców pamiętających Polskę lat 30., wybuch wojny oraz okupację. Data ta decyduje bowiem o tym, jakiego rodzaju pamięcią dysponują, w jaki sposób traumatyczne przeżycia wojny i lat następnych odcisnęły się na ich psychice, a przede wszystkim, w jaki sposób zostali ukształtowani przez system edukacyjny II Rzeczpospolitej. Krasiński urodził się zbyt późno, by przynależeć do pokolenia Kolumbów, wchodzą- cych w dorosłość w czasie wojny i okupacji. Nieco jednak za wcześnie, by w pełni dzielić doświadczenie pokolenia „Współ- czesności”, którego reprezentanci urodzeni po 1930 roku – tak 23 Trzy życiorysy jak Stanisław Grochowiak (1934), Marek Nowakowski (1935) czy Władysław Terlecki (1933) – nie mieli szansy zapamiętać siebie samych i świata sprzed wybuchu wojny. Dzieciństwem roczników trzydziestych stała się bowiem okupacja, a do szko- ły poszły dopiero w Polsce Ludowej. Rówieśnicy Krasińskiego (choć już nie on sam) także kontynuowali naukę w PRL, ale jako grupa młodzieży, która – ukształtowana w etosie patrio- tycznym II Rzeczpospolitej – pozostała w dużej mierze opor- na wobec ideologii komunistycznej2. Odmienne przeżywanie czasu wojny i okupacji dostrzegalne jest zresztą w twórczości pisarzy urodzonych w latach 30. Sławomir Buryła wykazał, że nawet kilka lat różnicy w dacie urodzenia przekłada się na inne postrzeganie przeszłości i sposób jej opisywania3. Niewątpli- wie jednak pisarzy pokolenia „Współczesności” łączy dziecię- ca pamięć traumy wojennej i okupacyjnej, zupełnie inna niż pamięć osób wkraczających w wojnę jako dorośli lub prawie dorośli. Nie wdając się w zawiłości psychologii rozwojowej, możemy przyjąć, że pamięć Krasińskiego odnosząca się do tamtego czasu miała właściwość jeszcze inną, bo naznaczoną problemami okresu dojrzewania. Metrykalnie zatem Krasiński pozostawał pomiędzy dwoma znaczącymi pokoleniami XX wieku. Z urodzoną w latach 20. młodzieżą akowską łączył go bagaż okupacyjnych i powojen- nych doświadczeń (choć przeżywanych zupełnie inaczej, bo był przecież o wiele od nich młodszy), z urodzonymi w latach 1930–1935 – czas debiutu4 oraz poczucie rozczarowania szybkim kresem odwilży 1956 roku. Argumenty te pozwoliły Tomaszowi 2 3 4 Zob. K. Kosiński, O nową mentalność. Życie codzienne w szkołach 1945–1956, Warszawa 2000, s. 142–143. S. Buryła, Rozrachunki z wojną, Warszawa 2017, s. 196–201. Choć pamiętamy, że odwilż 1956 roku przyniosła też spóźnione debiuty star- szych pisarzy, na przykład Zbigniewa Herberta czy Mirona Białoszewskiego. Krasiński. Świadectwo 24 Burkowi uznać, że osobowość Krasińskiego ukształtowała się na styku tych dwu pokoleń5. Tym samym nie widział w nim re- prezentanta pokolenia „Współczesności”6, choć dostrzegał licz- ne pokrewieństwa jego utworów z dorobkiem artystycznym tej generacji. Do kwestii poetyki i wymowy wczesnej twórczości Krasińskiego przyjdzie nam jeszcze powrócić – teraz zatrzy- majmy się przy samych faktach biograficznych. Wskazują one bowiem na nieprzystawalność przeżyć pisarza do ustalonych modeli pokoleniowych i kształtowanie się jego osobowości w spotkaniu z heroicznym starszym pokoleniem i pokoleniem młodszym, które nie chciało się już na ten heroizm oglądać i zwróciło się ku doświadczaniu rzeczywistości. Paradoksalnie życiorys kojarzony z „polskim losem” nie pozwolił Krasińskie- mu na pełną identyfikację pokoleniową i skazał go na pewne wyobcowanie, z drugiej strony – bycie „pomiędzy” umożliwiało dialog z różnymi postawami i światopoglądami. Czytając skrócony biogram Krasińskiego, warto jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że powojenne więzienie pozbawiło przyszłego pisarza doświadczenia socrealizmu. Odsiadu- jąc wyrok, nie miał okazji być świadkiem ani tym bardziej nie mógł wziąć udziału w upadku, jakiego wówczas doznała powojenna kultura. Upadek ten wyrażał się nie tylko w pro- dukcji sztampowych, pozbawionych wartości artystycznej dzieł, ale przede wszystkim w uległości twórców wobec no- wej władzy – godzących się, by pomagać w jej wprowadzaniu 5 6 T. Burek, Wyjście na wolność, [w:] Idem, Niewybaczalne sentymenty, Warszawa 2011, s. 161–162. Niektórzy historycy literatury, na przykład Piotr Kuncewicz czy Wojciech Wielopolski, uznają Krasińskiego za reprezentanta pokolenia „Współczes- ności”. Zob. M. Urbanowski, Janusz Krasiński i pokolenie „Współczesności”, [w:] Pokolenie „Współczesności”. Twórcy. Dzieła. Znaczenie, red. Z. Kopeć, J. Galant, A. Czyżak, E. Chodakowska, Poznań 2016. 25 Trzy życiorysy
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Janusz Krasiński. Świadectwo
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
23,42 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: