Darmowy fragment publikacji:
FHAAJKA=HMMEAEA
5AHE=
E=A(cid:18)OEJ=EA=?DEIE=H= IE?ODE@E=EJA
AJHO?D= MIF?AIAC ME=J=AIJ
EAFA==ME(cid:18)?D=KI=JO AJ=IE?O(cid:18)OE
?=@OIEA5?ACAEAI?AMIAHEE
=K (cid:18)OEMEAE?D?OMEE=?E
FHAI ?E=FHO=@
IJ=HACEFIEI=IHOJ
EDA H=IE E EO
(cid:2)OHOIJ=J=HIE=A(cid:17)O@ F?=?D@EA ?OEEF?=?EA
CHKFO(cid:2)OMJKHEIE?D JKHA?E?D 5F H@JO?D(cid:2)OMAIJ= =H
@EA E(cid:17)O@(cid:2)O=JKHA?EAC6=J=HOHOI?OK(cid:17)OJME?O(cid:2)O=
HOIJ=J=HIEAC=MIAKJ(cid:17)I=E=EIE(cid:2)HOAJHOAIJE?D
?O K@ HOIJ=J=HI= KIJ=JM== IE(cid:2) M MOEK @KCE?D
FH?AIM=IOE=?OO?DEEJACH=?OO?DM?D=E= ?MIEA EAH(cid:17)AK@O
@6=KHM/JME/HAM=FK@EKFC=M=F?O9?=
I=?DMEAH?DE?JM=JKHA?EAC(cid:2)OHOIJ=J=HIE =H@KF@ E
IE(cid:2)@JKHA?EAC OJAH=KAC=MFOMME(cid:2)O=HIOIEACEEAIO
FEI EA CH=E?= IE(cid:2) @ (cid:2)O= FHO(cid:2)JAC = H(cid:2) M =J=?D JO?D
::MEAKA?F@=ABHO@E=AJ=AEAJO2MOIFK=AJ=(cid:17)A
4KKEEE6KH?E
0AHO =MIE FH=?KA M 7EMAHIOJA?EA E )@== E?EAME?=
M2=EKAIJFHBAIHAM=JA@HA5JK@EM)=JO?E?D9 H@AC
FK E=?EMEAAF ME(cid:2)?O?DAIJ(cid:2)O6=J=HME=H=EMHOK
@ O E?A F@H(cid:17)A = HO C@EA =@= (cid:2)O M EA= =(cid:17)@A MIE
=EAI=AFHAK@ HOIJ=J=HI H=MO=@==KEMAHIO
JA?EAHOIJ=J=HIEM5OBAHFK*OJA(cid:17)?EAE(cid:2)@O=H@
MACAIFK@IFH=MFHOCJM=E=MACFEI=HOIJ=J=HIEAC
F=HJAC==?E?A
0
A
H
O
=
M
I
E
(cid:2)
O
H
O
I
J
=
J
=
H
I
E
krymsko_okladka.p65
1
09-12-29, 22:21
DIALOG
Henryk Jankowski
Język
krymskotatarski
Henryk Jankowski
Język
krymskotatarski
Wydawnictwo Akademickie
Warszawa 2010
Redakcja
Elżbieta Sobolewska
Projekt okładki
Ewa Majewska
Na okładce wykorzystano fotografię autorstwa Henryka Jankowskiego.
Copyright © by Henryk Jankowski 2010
Copyright © for this edition by Wydawnictwo Akademickie Dialog 2010
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
ISBN 978-83-61203-35-3
Skład i łamanie
Pracownia DTP Aneta Osipiak-Wypiór
Wydawnictwo Akademickie DIALOG
ISBN 978-83-8002-615-5
00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks: 22 620 87 03
e-mail: editions@dialog.edu.com.pl
http://www.dialog.edu.com.pl
Wydawnictwo Akademickie „DIALOG” Anna Parzymies Sp. z o.o.
00–112 Warszawa, ul. Bagno 3 m. 218
tel./faks 22 620 87 03
e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl
www.wydawnictwodialog.pl
„Die Krim ist sicherlich eines der interessantesten, aber auch schwie-
rigsten Sprachgebiete” – Gerhard Doerfer
Motto:
nova
Er köyün öz tili var idi ‘Każda wieś miała swój język’ – Adile Üsei-
SPIS TREÂCI
I WSTĘP
........................................................................................18
1. Tatarzy Krymscy i współczesny język krymskotatarski ..................18
2. Zarys historii języka .........................................................................31
3. Język krymskotatarski a inne języki turkijskie Krymu ....................35
4. Dialekty krymskotatarskie ...............................................................37
5. Odmiany społeczne i stylistyczne języka.........................................48
6. Stan badań nad językiem krymskotatarskim ....................................51
7. Dobór materiału językowego ...........................................................64
II FONETYKA, FONOLOGIA I PISMO ...........................................67
1. Własności artykulacyjne i prozodyczne głosek ...............................67
1.1. Samogłoski ...............................................................................67
1.2. Spółgłoski .................................................................................72
1.3. Moc spółgłosek .........................................................................75
1.4. Dźwięczność i bezdźwięczność ................................................75
1.5. Dystrybucja głosek ...................................................................76
2. Procesy fonologiczne .......................................................................77
2.1. Usilnienie ..................................................................................77
2.1.1. Przejście od słabej do mocnej .........................................77
2.1.2. Zmniejszenie stopnia otwarcia .......................................79
2.2. Osłabienie .................................................................................80
2.2.1. Przejście od mocnej do słabej .........................................80
2.2.2. Zwiększenie stopnia otwarcia .........................................81
2.3. Upodobnienie ............................................................................83
2.3.1. Upodobnienie postępujące ..............................................83
2.3.2. Upodobnienie wsteczne ..................................................84
8
Język krymskotatarski
2.4. Odpodobnienie ..........................................................................85
2.5. Inne zmiany fonologiczne .........................................................86
2.5.1. Zmiana miejsca artykulacji .............................................86
2.5.2. Zmiana sposobu artykulacji ............................................87
2.5.2.1. Zaokrąglenie ................................................................87
2.5.2.2. Utrata zaokrąglenia ......................................................88
2.5.3. Zmiana miejsca i sposobu artykulacji .............................89
2.6. Zmiany ilościowe ......................................................................89
2.6.1. Wzdłużenie .....................................................................89
2.6.1. Skrócenie ........................................................................89
2.7. Wypadnięcie..............................................................................90
2.8. Dodanie .....................................................................................91
2.9. Przestawka ................................................................................91
3. Pismo i norma językowa ..................................................................92
III MORFONOLOGIA .......................................................................103
1. Zmiany morfonologiczne w osnowach i przyrostkach ..................103
2. Harmonia głoskowa .......................................................................105
2.1. Harmonia samogłoskowa ........................................................105
2.1.1. Harmonia samogłoskowa palatalno-welarna ................105
2.1.2. Harmonia samogłoskowa labio-illabialna ....................106
2.2. Harmonia samogłoskowo-spółgłoskowa ................................108
3. Łączliwość głosek ..........................................................................109
4. Zgłoski ........................................................................................... 110
5. Jednostki ponadsegmentalne .......................................................... 111
5.1. Akcent ..................................................................................... 111
5.2. Intonacja ................................................................................. 113
IV MORFOLOGIA ............................................................................. 115
1. Czasownik ...................................................................................... 115
1.1. Tworzenie czasowników ......................................................... 117
I Wstęp
9
1.1.1. Czasowniki odimienne .................................................. 118
1.1.2. Czasowniki odczasownikowe .......................................121
1.1.3. Czasowniki złożone ......................................................122
1.2. Strona czasownika ..................................................................124
1.2.1. Strona czynna ................................................................124
1.2.2. Strona wspólno-wzajemna ............................................126
1.2.3. Strona bierna i bezosobowa ..........................................127
1.2.4. Strona sprawcza ............................................................129
1.2.5. Strona zwrotna ..............................................................130
1.3. Zaprzeczenie ...........................................................................130
1.4. Rodzaj czynności ....................................................................131
1.4.1. Czynność właśnie trwająca ...........................................133
1.4.2. Czynność trwała ............................................................135
1.4.3. Czynność powtarzająca się i wielokrotna .....................136
1.4.4. Czynność początkowa ..................................................136
1.4.5. Czynność bliska dokonaniu ..........................................137
1.4.6. Czynność dokonana lub końcowa ................................137
1.4.7. Czynność niespodziewana ............................................141
1.4.8. Czynność natychmiastowa ............................................142
1.4.9. Czynność nieprzerwana ................................................143
1.4.10. Czynność zaprzestana .................................................144
1.4.11. Czynność wynikowa ...................................................144
1.5. Tryb czasownika .....................................................................144
1.5.1. Tryb rozkazujący ..........................................................145
1.5.2. Tryb przyzwolenia ........................................................146
1.5.3. Tryb życząco-zachęcający ............................................147
1.5.4. Tryb pragnienia .............................................................150
1.5.5. Tryb chęci .....................................................................152
1.5.6. Tryb warunkowy ...........................................................153
1.5.7. Tryb możliwości-zdolności ...........................................154
1.5.8. Tryb koniecznościowy ..................................................157
1.5.9. Tryb zamiaru .................................................................160
10
Język krymskotatarski
1.6. Czas .........................................................................................160
1.6.1. Czas teraźniejszy ..........................................................160
1.6.2. Czas przeszły ................................................................165
1.6.2.1. Czas przeszły określony ..................................166
1.6.2.2. Czas przeszły sprawozdawczo-wynikowy ......167
1.6.3. Czasy przeszłe nawiązujące ..........................................172
1.6.3.1. Czas zaprzeszły ................................................172
1.6.3.2. Czas przeszły ograniczony ..............................174
1.6.4. Czas przyszły ................................................................175
1.6.4.1. Czas przyszły oznajmujący..............................175
1.6.4.2. Czas przyszły modalny ....................................177
1.7. Inne rodzaje czasownika .........................................................183
1.7.1. Współczasownik (konwerb) .........................................183
1.7.2. Imiesłów .......................................................................188
1.7.3. Imię odsłowne ...............................................................191
1.7.4. Imię odimiesłowowe .....................................................193
1.7.5. Czasowniki bycia i istnienia .........................................194
1.7.5.1. Czasowniki bycia .............................................194
1.7.5.2. Czasowniki istnienia ........................................199
1.7.6. Czasownik posiłkowy kerek- ‘być potrzebnym’ ...........201
2. Imiona ............................................................................................203
2.1. Kategorie gramatyczne imion .................................................203
2.1.1. Liczba ...........................................................................203
2.1.2. Dzierżawczość ..............................................................205
2.1.3. Przypadek .....................................................................207
2.2. Klasy semantyczne imion .......................................................215
2.2.1. Rzeczownik...................................................................216
2.2.1.1. Tworzenie rzeczowników ................................216
2.2.1.1.1. Rzeczowniki odimienne..............................216
2.2.1.1.2. Rzeczowniki odczasownikowe ...................219
2.2.1.1.3. Rzeczowniki złożone ..................................223
2.2.1.2. Określoność i nieokreśloność rzeczowników ..225
I Wstęp
11
2.2.1.3. Zaimek rzeczowny ...........................................225
2.2.1.3.1. Zaimki osobowe..........................................227
2.2.1.3.2. Zaimki dzierżawcze ....................................229
2.2.1.3.3. Zaimki wskazujące .....................................230
2.2.1.3.4. Zaimki wzajemne........................................232
2.2.1.3.5. Zaimki zwrotne ...........................................233
2.2.3. Przymiotnik ...................................................................235
2.2.3.1. Tworzenie przymiotników ...............................236
2.2.3.1.1. Przymiotniki odimienne..............................236
2.2.3.1.2. Przymiotniki odczasownikowe ...................239
2.2.3.1.3. Przymiotniki złożone ..................................241
2.2.3.2. Zaimek przymiotny ..........................................244
2.2.4. Liczebnik ......................................................................245
2.2.4.1. Liczebniki główne ...........................................245
2.2.4.2. Liczebniki porządkowe ....................................247
2.2.4.3. Liczebniki ułamkowe.......................................248
2.2.4.4. Liczebniki rozdziału ........................................248
2.2.4.5. Liczebniki zbiorowe ........................................249
2.2.4.6. Zaimek liczebny...............................................249
3. Przysłówek .....................................................................................250
3.1. Przysłówki miejsca .................................................................251
3.2. Przysłówki czasu ....................................................................252
3.3. Przysłówki stopnia i miary .....................................................256
3.4. Przysłówki sposobu ................................................................256
3.5. Przysłówki przyczyny .............................................................257
3.6. Tworzenie przysłówków .........................................................257
3.7. Zaimek przysłowny ................................................................260
3.7.1. Zaimek przysłowny miejsca .........................................261
3.7.2. Zaimek przysłowny czasu .............................................261
3.7.3. Zaimek przysłowny przyczyny .....................................262
3.7.4. Zaimek przysłowny sposobu ........................................262
4. Poimek ...........................................................................................263
12
Język krymskotatarski
5. Spójnik ...........................................................................................267
5.1. Spójniki łączne ........................................................................268
5.2. Spójniki przeciwstawne ..........................................................269
5.3. Spójniki rozłączne ...................................................................269
5.4. Spójnik wynikowy ..................................................................270
5.5. Spójniki wyjaśniające .............................................................270
5.6. Spójniki przyczyny .................................................................271
5.7. Spójnik warunkowy ................................................................271
5.8. Spójnik rozwijający.................................................................271
6. Partykuła ........................................................................................274
7. Wykrzyknik ....................................................................................275
V SKŁADNIA ....................................................................................279
1. Szyk syntaktemów w zdaniu ..........................................................282
2. Związki składniowe .......................................................................282
2.1. Związki składniowe współrzędne ...........................................283
2.2. Związki składniowe podrzędne ...............................................283
2.2.1. Orzeczenie i związek orzeczeniowy .............................283
2.2.2. Podmiot i związek podmiotowy ...................................285
2.2.3. Przedmiot i związek przedmiotowy ..............................285
2.2.4. Przydawka i związek przydawkowy .............................285
2.2.4.1. Przydawka ilościowa .......................................286
2.2.4.2. Przydawka jakościowa.....................................288
2.2.4.3. Przydawka dopełniaczowa...............................291
2.2.4.4. Związek przydawkowy rzeczowników
posiłkowych ......................................................291
2.2.5. Okolicznik i związek okolicznikowy ............................294
2.2.5.1. Okolicznik miejsca ..........................................294
2.2.5.2. Okolicznik czasu ..............................................295
2.2.5.3. Okolicznik stanu ..............................................295
2.2.5.4. Okolicznik sposobu .........................................296
I Wstęp
13
2.2.5.5. Okolicznik przyczyny ......................................297
2.2.5.6. Okolicznik celu ................................................297
2.2.5.7. Okolicznik stopnia i miary...............................298
2.2.5.8. Okolicznik stały ...............................................298
2.2.6. Dopowiedzenie .............................................................299
3. Zdanie ............................................................................................299
3.1. Zdanie pytające .......................................................................300
3.2. Zdanie żądające .......................................................................301
3.3. Zdanie życzące ........................................................................301
3.4. Zdanie wykrzyknikowe ...........................................................302
3.5. Zdanie modalne .......................................................................303
3.5.1. Przypuszczenie, wątpliwość wyrażane
wykładnikiem -DIr .......................................................304
modalnymi ....................................................................312
3.6. Zdanie proste ..........................................................................313
3.6.1. Zdanie proste imienne ...................................................314
3.6.2 Zdanie proste czasownikowe .........................................314
3.7. Zdanie współrzędnie złożone .................................................315
3.7.1. Zdanie współrzędnie złożone łączne ............................315
3.7.2. Zdanie współrzędnie złożone przeciwstawne ...............317
3.7.3. Zdanie współrzędnie złożone rozłączne .......................317
3.7.4. Zdanie współrzędnie złożone wynikowe ......................318
3.7.5. Zdanie współrzędnie złożone wyjaśniające ..................319
3.8. Zdanie podrzędnie złożone .....................................................319
3.8.1. Zdanie podrzędnie złożone podmiotowe ......................320
3.8.2. Zdanie podrzędnie złożone orzecznikowe ....................320
3.5.2. Przypuszczenie, prawdopodobieństwo wyrażane
czasownikiem eken .......................................................312
3.5.3. Prawdopodobieństwo wyrażane czasownikiem
-(V)p+PO ......................................................................312
3.5.4. Wnioskowanie wyrażane czasownikiem -sA kerek ......312
3.5.5. Prawdopodobieństwo wyrażane wyrazami
Język krymskotatarski
3.8.3. Zdanie podrzędnie złożone dopełnieniowe ..................320
3.8.4. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe ..................321
3.8.4.1. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
miejsca .............................................................322
3.8.4.2. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
czasu ................................................................322
3.8.4.3. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
stanu .................................................................322
3.8.4.4. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
sposobu ............................................................323
3.8.4.5. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
przyczyny .........................................................323
3.8.4.6. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
celu ...................................................................323
3.8.4.7. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
skutku ...............................................................324
3.8.4.8. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
stopnia i miary .................................................325
14
3.8.4.9. Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe
przyzwolenia ....................................................325
3.8.5. Zdanie podrzędnie złożone warunkowe .......................326
3.9. Zdanie współorzeczeniowe (konwerbalne) ............................328
3.9.1. Zdania współorzeczeniowe łączne................................328
3.9.2. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe czasu ........329
3.9.3. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe stanu .........331
3.9.4. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe sposobu ....332
3.9.5. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe przyczyny 332
3.9.6. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe celu...........332
3.9.7. Zdania współorzeczeniowe okolicznikowe stopnia
i miary ...........................................................................333
3.9.8. Zdania współorzeczeniowe z okolicznikiem stałym ....333
I Wstęp
15
3.10. Zdanie imiesłowowe ...............................................................333
3.10.1. Zdanie imiesłowowe przydawkowe ...........................333
3.10.2. Zdanie imiesłowowe podmiotowe ..............................335
3.10.3. Zdanie imiesłowowe dopełnieniowe ..........................336
3.10.4. Zdanie imiesłowowe orzeczeniowe ............................336
4. Mowa zależna i niezależna ............................................................336
VI SŁOWNICTWO ............................................................................339
VII WZORY TEKSTÓW JĘZYKA KRYMSKOTATARSKIEGO ....345
1. Tekst w języku literackim ..............................................................345
2. Teksty w języku krymskotureckim ................................................346
3. Tekst w dialekcie środkowym ........................................................347
4. Tekst w dialekcie południowym ....................................................348
5. Tekst w dialekcie północnym .........................................................348
6. Tekst nogajski z Dobrudży .............................................................350
7. Przykłady swobodnych, niekontrolowanych wypowiedzi .............350
WYKAZ SKRÓTÓW .........................................................................352
BIBLIOGRAFIA.................................................................................359
PRZEDMOWA
Celem pracy jest zwięzłe, lecz w miarę wyczerpujące przedstawienie
wewnętrznej struktury języka krymskotatarskiego, podstawowej charak-
terystyki socjolingwistycznej i dialektalnej. Przedstawiono w niej też
zarys historii języka i systemy pisma używane w przeszłości i obecnie,
dzieje badań, zamieszczono próbki tekstów. Sporo miejsca poświęcono
złożonemu zagadnieniu świadomości językowej i narodowej Tatarów
Krymskich, bez czego nie sposób zrozumieć złożonej sytuacji językowej.
Większość materiału jest udokumentowana. Przykłady zostały zaczerp-
nięte z różnych odmian dialektalnych i stylistycznych języka, głównie
z Krymu, ale też z Dobrudży rumuńskiej i Turcji. Język krymskotatarski
jest najbardziej oguzyjski ze wszystkich języków kipczackich i jednym
z najbardziej zróżnicowanych języków turkijskich. Zrozumienie krym-
skotatarskiego tekstu pisanego lub mówionego w dzisiejszej odmianie
literackiej nie stanowi większej trudności dla osoby znającej dobrze ję-
zyk turecki i zaznajomionej z podstawami turkologii, jednak dialekt pół-
nocny wymaga już osobnej nauki lub dobrej znajomości przynajmniej
jednego języka kipczackiego. Niniejsza praca została napisana z myślą
ułatwienia tego zadania.
Dziękuję pani Marioli Abkowicz za pomoc przy redakcji tekstu.
I WST¢P
lub qırımtatar
1. Tatarzy Krymscy i współczesny j´zyk krymskotatarski
Język krymskotatarski (qırımtatarca
tili, dpn.
qırımtatarça, tatarca ~ tatarça ~ tatarşa)1 należy do rodziny języków
turkijskich lub tureckich2. W łonie tej rodziny zaliczany jest do gru-
py północno-zachodniej lub kipczackiej wraz z językiem karaimskim
(zwłaszcza jego krymskim dialektem), karaczajsko-bałkarskim oraz ku-
myckim, rzadziej mówi się też o języku krymczackim i urumskim. Na-
zwa qırımtatarca lub qırımtatar tili są nazwami oficjalnie przyjętymi, na-
tomiast potocznie mówi się skrótowo tatarca ~ tatarça3. Wśród języków
kipczackich język krymskotatarski wraz z krymskokaraimskim, krym-
czackim i urumskim jest najbardziej opanowany przez turecki. Dotyczy
to zwłaszcza dzisiejszego języka literackiego, w którym wpływy tureckie
widoczne są we wszystkich warstwach języka, najsilniejsze w słownic-
twie, następnie fonetyce, morfologii i składni.
W istocie to, co się dziś określa mianem język krymskotatarski z jego
trzema podstawowymi dialektami, kryje w sobie dwa różne języki, właści-
wy tatarski oraz krymskoturecki na południu, które w przeciągu dziejów
wzajemnie się przenikały i które pozostają od lat w ścisłych związkach,
1 Zapis Qırım powstał pod wpływem tur. Kırım, lecz jest zgodny z wymową. W piśmie
arabskim nazwę „Krym” zapisywano ﻢﻳﺭﻗ, pierwszą łacinką Qrьm, zaś po rosyjsku Крым. Te
grafie wpłynęły na wymowę. W latach lat 20-tych XX wieku, jak widać z tytułu podręcznika
Odabaşa Hacı Hasana (1923 i następne), używano terminu türk-tatar tili ‘język turko-tatarski;
język turecko-tatarski’.
2 Ostatnio zwięzła charakterystyka strukturalna języków turkijskich została przedsta-
wiona w Johanson (1998: 30-66).
3 Zwolennicy tożsamości Qırımlı ‘Krymianin’ ukuli sztuczny termin qırımca ‘krymski;
po krymsku’, który jak dotąd nie znalazł szerszego zastosowania nawet między nimi samymi.
I Wstęp
19
a dla większości turkijskich mieszkańców Krymu stanowią jeden język4.
Dlatego też nikt z największych badaczy języka krymskotatarskiego nie
posunął się tak daleko, by różnice dialektalne uznać za różnice językowe.
Zwłaszcza, że obecnie właściwy język krymskotatarski jest w bardzo du-
żym stopniu sturczony, co zbliża go do krymskotureckiego, choć ten ostat-
ni również wchłonął wiele elementów gramatyki i słownictwa tatarskiego.
Dlatego też, zgodnie z istniejącą tradycją oraz świadomością językową
większości użytkowników języka, w niniejszej pracy będziemy mówili
o jednym języku krymskotatarskim, który podzielimy na trzy dialekty5.
Pierwszy od południa to dialekt południowy (dpd.), używany na południo-
wym wybrzeżu od Kikineiz po Qoz na wschód od Sudaku, który w swej
czystej postaci (dziś niemal nie występującej) należałoby uznać struktu-
ralnie i leksykalnie za południowo-zachodni lub oguzyjski język krym-
skoturecki (ktur.). Drugim dialektem, używanym w górskiej części Krymu
oraz w miejscowościach na północnych łagodnych zboczach i pogórzach
jest dialekt środkowy (dśr.), natomiast w pozostałej, niegdyś stepowej,
przeważającej części Krymu, poza dużymi miastami rzadziej zaludnionej,
używany jest dialekt północny (dpn.). Te dwa ostatnie dialekty struktural-
nie i leksykalnie rzecz biorąc są właściwym językiem północno-zachod-
nim czyli kipczackim. Oba języki przez stulecia współistniały obok siebie
i oddziaływały na siebie, tworząc mnóstwo form mieszanych i pośrednich
na wszystkich płaszczyznach językowych i komunikacyjnych. Stąd traf-
ne w zasadzie spostrzeżenie kilku autorów, że wszystkie dialekty Krymu
mają charakter mieszany, jakkolwiek miałem możliwość udokumentowa-
nia mowy kilku starszych osób, przeważnie urodzonych w pierwszym,
rzadziej drugim dziesięcioleciu XX wieku, których języki wykazywały
4 Wpływ nogajskiego jest znikomy, zaś ludność Krymu, która niekiedy sama nazywa się
Nogajami lub Krymskimi Nogajami, w istocie mówi dialektem północnym. Nogajskie cechy
pozostały jedynie w Dobrudży.
5 Oficjalnie na Krymie mówi się o jednym języku krymskotatarskim, co jest bardzo
ważne dla jedności i zachowania języka, i dzieli się go na trzy dialekty: południowy, środko-
wy, na którym oparta jest norma językowa, oraz północny.
20
Język krymskotatarski
jedynie nieznaczne wpływy tatarskie tudzież odpowiednio tureckie. W ni-
niejszym opracowaniu wszystkie formy gramatyczne podane są w trzech
odmianach dialektalnych, jeśli te różnią się od siebie. W pewnych przy-
padkach podawane są także poddialekty i formy przejściowe, na przykład
z Doliny Bajdarskiej na zachodzie i wsi Otuz na wschodzie, oraz z wielu
obszarów na granicy północno-południowej dialektów. Dialekt południo-
wy dzieli się na kilka dialektów, które dobrze przedstawił Doerfer (1959a).
Dialekt środkowy jest bardziej jednorodny, zaś dialekt północny jest naj-
mniej zróżnicowany, jedynie półwysep kerczeński wykazuje pewne od-
mienności. Poza tym, im dalej na północ, tym wpływ krymskoturecki jest
mniejszy. Poniżej przedstawię poglądy niektórych badaczy na zagadnienie
języka i dialektów, więcej zob. w rozdziale I,4.
Radłow, autor pierwszych poważnych językowych badań terenowych
na Krymie, pisał, że sami Tatarzy dzielą mieszkańców Krymu mówią-
cych po tatarsku na trzy grupy: 1. Šähär hem Taw χalqï ‘mieszkańcy
miast i gór’, tj. mieszkańcy miast takich jak Symferopol, Bachczysaraj,
Qarasuv Bazar, Feodosja (Kefe) i Eupatoria (tur. Gözleve, ktat. Kezlev
← Közlev, także Gözlev, a u Radłowa również Közleve) oraz Tatarzy za-
mieszkujący góry i południowy brzeg Krymu 2. Čöl χalqï ‘mieszkańcy
stepów’ i 3. Noγay χalqï czyli Nogajowie, którzy obecnie już porzucili
swe ziemie, a którzy niegdyś koczowali na północ od Perokopu (Radlov
1896: XII)6. Radłow, który spotkał ostatnich Nogajów w jednej tylko wsi
na Krymie, zwrócił uwagę, że ci Nogajowie nazywali pozostałe dwie
grupy Tatarów Qïrïm Tatarlarï (tamże, XIII). Jeśli chodzi o Tatarów ste-
powych, czyli mieszkańców drugiej grupy, według Radłowa większość
z nich „wysiedliła się”, dlatego też najliczniejszą część ludności stano-
wią Tatarzy pierwszej grupy, mieszkańcy miast i gór. Radłow podaje,
6 Jednak pamięć o dawnych zwyczajach jest wśród wielu mieszkańców północnego
Krymu wciąż żywa. Na przykład kilka zapytanych osób (I-EA, I-RY) potwierdziło istnienie
dobrze znanej w Azji Środkowej świadomości rodowej, polegającej na nakazie egzogamii
w rodzie (uruv), który według nich obejmuje siedem pokoleń (yedi arqa).
I Wstęp
21
że zgodnie z danymi urzędowymi z 1884 r. cała tatarska ludność Krymu
liczyła 142 179 osób, zaś w latach 1860-1875 do Turcji wyemigrowało
61 984 mężczyzn (Radlov 1896: XIII). Radłow zauważył, że współcze-
sna mu sytuacja językowa na Krymie charakteryzuje się wypieraniem
starych narzeczy północnych przez nowe narzecza południowe. Te pierw-
sze bowiem nie mają oparcia językowego poza Krymem, izolowanym
geograficznie i przyrodniczo. Radłow podzielił odpowiednio język Tata-
rów Krymu na dwa dialekty i szereg poddialektów (więcej zob. w I,4).
Podobnie postąpił Samojłowicz, który w ślad za Radłowem wyróżnił
dwa dialekty tatarskie na Krymie, dialekt należący do grupy zachodniej
języków tureckich, używany w północnej części Krymu i w miastach
wraz z byłą stolicą chanatu Bachczysarajem, oraz dialekt południowy na-
leżący do grupy południowej języków tureckich (a więc wraz z językiem
tureckim Turcji), który obejmuje południowy brzeg Krymu i rozprze-
strzenia się wśród mieszkańców miast a nawet stepów (Samojlovič 1916:
7)7. Dlatego Samojłowicz w swoim opisie gramatycznym uwzględnił ce-
chy obu dialektów.
Doerfer w swojej klasyfikacji wyróżnił 6 tureckich dialektów Krymu,
z czego cztery używane na Krymie, dwa w Dobrudży. Tak jak jego po-
przednicy, Doerfer zaliczył dialekt południowy, który nazwał „das Kri-
mosmanische” lub „krimosmanisch”, do języków południowotureckich
i poświęcił mu osobny opis, podczas gdy pozostałe zaliczył do dialektów
zachodniotureckich (zentralkrimtürkisch, krimtatarisch i „dobrudschata-
tarisch”) i środkowotureckich („krimnogaisch” i „dobrudschanogaisch”).
Ten dość skomplikowany – acz językowo słuszny – podział Doerfer
skomplikował jeszcze bardziej, stwierdzając, że „zentralkrimtürkish”,
„krimtatarisch” i „krimnogaisch” będzie nazywać „nordkrimtürkisch”
lub „nördlich” czyli ‘północnokrymskotureckim’ lub ‘północnym’,
a wraz z „krimosmanisch”, także „krimtürkisch” czyli ‘krymskoturec-
7 Według Samojłowicza Tatarów „obojga płci” było w jego czasach na Krymie do
200-210 000 „dusz”.
22
Język krymskotatarski
kim’, wszystkie mówione na Krymie (czyli z wyjątkiem Dobrudży) także
„krimtürkisch” czyli ‘krymskotureckim’, zaś „krimtatarisch” i „dobrud-
schatatarisch” będzie nazywać „schwarzmeertatarisch” lub „tatarisch”
czyli ‘nadczarnomorskotatarski’ lub ‘tatarski’, wreszcie „krimnogaisch”
i „dobrudschanogaisch” będzie u niego „schwarzmeernogaisch” lub „no-
gaisch” (Doerfer 1959a: 272-280, 1959b: 369). Dość niekonsekwentnie
jednak rozdział „Das Krimtatarische” a więc ‘krymskotatarski’ (Doerfer
1959b: 369-390) obejmuje wszystkie dialekty poza „krimosmanisch”
czyli ‘krymskoosmańskim’. Jak widać zatem, Doerfer niezupełnie umiał
sobie poradzić z tą bardzo zawikłaną sytuacją na Krymie i poza8.
Sami Tatarzy Krymscy mają często dość sprzeczne poglądy na dialekty
swego języka. Otóż po pierwsze w sposób uproszczony uważają, że język
literacki został oparty na dialekcie środkowym z Bachczysaraju. Po drugie,
liczne formy przejęte z języka tureckiego utożsamiają z dialektem południo-
wym. Formy oparte na języku tureckim uważają za literackie i prestiżowe,
choć z drugiej strony wiedzą, że naprawdę bogatym jest dialekt północny,
bogatszy od pozostałych dwóch dialektów, w których formy tureckie zastą-
piły krymskotatarskie (zob. Velicanov w Bahşış, Nalbandov 1996: 41). We-
lidżanov przypuszcza, że najstarsze motywy muzyczne pieśni krymskota-
tarskich widoczne są w piosenkach çıñ i noğay beyitleri (Bahşış, Nalbandov
1996: 15). Z drugiej strony dialekt północny często bywa poniżany przez
pozostałych Tatarów Krymskich jako „znogaizowany” (noğaylaşqan).
Zgodnie z danymi urzędowymi, pochodzącymi ze spisu powszechne-
go z 2001 roku, na Ukrainie 92 Tatarów Krymskich podaje język krym-
skotatarski jako ojczysty, 6,1 za swój język ojczysty uważa rosyjski9.
Jest to jednak z całą pewnością procent czysto deklaratywny, nieodpowia-
8 Taka sytuacja językowa jest znana z innych języków turkijskich, np. do języka uz-
beckiego, który należy do grupy południowo-wschodniej, zalicza się tzw. dialekt kipczacki
i dialekt oguzyjski, które należą odpowiednio do grupy północno-zachodniej lub środkowo-
turkijskiej i południowo-zachodniej.
9 Wg All-Ukrainian population census 2001 www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/
nationality/.
I Wstęp
23
dający rzeczywistemu użyciu języka. O ile pokolenia sprzed 1944 roku
rozumieją i umieją się posługiwać swoim językiem ojczystym powszech-
nie, umiejętność ta spada wraz z wiekiem. Do tego stopnia, że młodzież
szkolna i przedszkolna języka krymskotatarskiego prawie w ogóle nie
używa. Choć nie ma dokładnych badań socjologicznych, ocenia się,
że jedynie część młodych Tatarów Krymskich rozumie język ojczysty
i nie więcej niż 10 umie się nim posługiwać. Młodzież i dzieci poro-
zumiewają się w języku krymskotatarskim jedynie ze swoimi babciami
dziadkami, zaś z rodzicami i między sobą mówią przeważnie po rosyj-
sku. Będąc gościem w szkołach krymskotatarskich stwierdziłem, że ję-
zyk krymskotatarski jest jedynie przedmiotem nauczania, mniej więcej
tak, jak język ukraiński lub inny język obcy, zaś większość pozostałych
funkcji komunikatywnych pełni język rosyjski, wliczając w to często
rozmowy między uczniami i nauczycielami na przerwach. Zresztą nawet
na lekcjach języka krymskotatarskiego uczniowie przeważnie szeptali
do siebie po rosyjsku, zaś wychodząc na przerwę natychmiast zaczynały
mówić głośno w tym języku. Podobnie jest w uczelniach wyższych, na-
wet wśród studentów filologii krymskotatarskiej.
Niekontrolowany, potoczny język krymskotatarski, używany w co-
dziennych, niewyreżyserowanych sytuacjach, jest w rozmaitym stopniu
penetrowany przez rosyjski. Dopuszczalne są wszelkie przełączenia ko-
dów. Powszechnie spotyka się i jest akceptowane odpowiadanie po rosyj-
sku na pytania zadawane po krymskotatarsku lub włączanie się po rosyj-
sku do rozmowy prowadzonej po krymskotatarsku. Rzadziej spotyka się
też odwrotność, zwłaszcza w przypadku osób starszych, które włączają
się do rozmów młodszych, prowadzonych po rosyjsku.
W rodzinach i na spotkaniach towarzyskich używa się języka w za-
leżności od wieku i umiejętności rozmówców. Bardzo częste są rozmo-
wy mieszane, podczas których rozmówcy zmieniają język z wypowiedzi
na wypowiedź, a nawet w obrębie jednego zdania, zaczynając zdanie
w jednym języku, a kończąc w drugim, np. tatar balaları с которыми
я учился (zasłyszana wypowiedź). Jakkolwiek nie ma szczegółowych
24
Język krymskotatarski
badań nad tym zagadnieniem, można sądzić, że zmiana kodu może za-
leżeć zarówno od rodzaju tematu, np. jeśli rozmówca nie umie wyrazić
się w swoim języku o czymś, mówi po rosyjsku, następnie, gdy temat
jest dlań prostszy lub słownictwo znane, znów przechodzi na krymsko-
tatarski. Trzeba stwierdzić, że sytuacje takie są typowe i nie wywołują
konfliktów. We wszelkich innych pozarodzinnych i pozatowarzyskich
rozmowach używa się języka rosyjskiego, który jest na Krymie językiem
dominującym, pomimo prób nadania językowi ukraińskiego wyższego
statusu. Można bez wahania powiedzieć zatem, że dziś językiem ojczy-
stym wielu Tatarów Krymskich, wbrew deklaratywnej liczbie 92 , jest
język rosyjski, co znakomicie obrazuje anegdota Ablaziza Welijewa:
– Asan! Ne içün sen ana tiliñde laf etmeyip, rusça laf etesiñ?
– Men ana tilinde laf etem. Menim anam er vaqıt rusça laf ete (Veliyev
W wolnym tłumaczeniu:
‘– Asan! Dlaczego mówisz po rosyjsku, a nie w języku ojczystym?
– Ja mówię w języku ojczystym. Mój ojciec zawsze mówi po rosyj-
3, 18).
sku.’
Osobna sprawa, jednak związana z przełączeniami między koda-
mi, to leksykalne, morfologiczne i składniowe zapożyczenia rosyjskie.
Na przykład, zasłyszana wypowiedź Davleniye merit′ etkenler ‘Zmie-
rzyli ciśnienie’, jest pod względem gramatycznym w zasadzie poprawną
wypowiedzią. Otóż na Krymie na określenie ‘ciśnienie krwi’ powszech-
nie używa się ros. давление (choć Useinov 1994: 48 podaje qan basımı),
zaś dla wyrażenia czynności ‘(z)mierzyć’ użyto rosyjskiego czasownika
w postaci imiesłowu мерить z czasownikiem posiłkowym et- zgodnie
ze regułą tworzenia czasowników z zapożyczeń, choć jest przecież ktat.
czasownik ölçe- ‘mierzyć’. Oczywiście zdanie takie razi normatywi-
stów10. Natomiast wypowiedź men aytmayım çto mecliste para yoq ‘ja nie
10 Podobnych wypowiedzi słyszy się wiele, z innych zanotowanych: Reşeniye prinimat’
ettiler ‘Przyjęto postanowienie ’.
I Wstęp
25
mówię, że medżlis nie ma pieniędzy’ jest zdaniem zbudowanym według
reguły tworzenia rosyjskich zdań podrzędnie złożonych wraz z zapo-
życzonym spójnikiem что ‘że’. Należy zaznaczyć, że rosyjskich kopii
składniowych w języku powszechnym słyszy się dużo, są one zresztą
używane w literaturze, np. w humorystycznej, Aydı, aqılıma kelse, sizler-
ge aytarım, poka bilgenleriñizni çalıñız (Aliyev 1989: 136) ‘Dobrze, po-
wiem wam, gdy sobie przypomnę, tymczasem grajcie, co umiecie’. Ko-
piowane są też zwroty z języka rosyjskiego, np. Yür, kettik (Ametov 72)
‘Chodź, idziemy’ ← ros. даbай, пошли (użyte obok ktat. yür, keteyik).
Należy dodać, że sytuacja języka jest lepsza w wioskach niż w mia-
stach11, poza tym występuje zróżnicowanie geograficzne – jednym z naj-
silniejszych obszarów językowych są okolice Sudaku (dialekt południo-
wo-wschodni o większości cech oguzyjskich).
Mówiąc o tych faktach nie wolno zapomnieć o jednym czynniku, któ-
ry w znaczny sposób wpłynął na dzisiejsze położenie ludności i stan ję-
zyka – wspomnianej niżej zsyłce w 1944 roku, która objęła cały naród
i zaowocowała prawie zupełnym wyniszczeniem inteligencji, doprowa-
dzonej do stanu robotników, oraz zagładą kultury materialnej pozosta-
wionej na Krymie, rozgrabionej lub pozostawionej samoistnemu znisz-
czeniu, wliczając w to książki, druki i rękopisy, a więc nośniki dziedzic-
twa językowego.
Ojczyzną Tatarów Krymskich jest Krym. Według spisu ludności z 2001
roku Krym zamieszkiwało 243 400 Tatarów Krymskich, którzy stanowili
tam trzecią co do wielkości narodowość (12 ogółu mieszkańców) po Ro-
sjanach (1,180 tys. – 58,3 ) i Ukraińcach (492 000 – 24,3 ). Według tego
spisu liczebność ludności krymskotatarskiej na Krymie wzrosła w roku
2001 o 5,3 raza w stosunku do roku 1989, gdy Tatarzy Krymscy zaczęli
masowo powracać z Uzbekistanu i innych miejsc, do których zostali wysie-
11 Wokół dużych miast, takich jak Symferopol i Eupatoria powstały zwarte osiedla krym-
skotatarskie, ale znajomość języka ojczystego jest tam znikoma, najgorzej jest bodaj w osie-
dlach wokół Symferopolu.
26
Język krymskotatarski
dleni w 1944 roku, i gdy stanowili jedynie 1,9 ludności półwyspu. Ogól-
nie na Ukrainie żyje ok. 248 200 Tatarów Krymskich, zatem poza Krymem
mieszka ich tam znikoma liczba12. Jak wiadomo, dane spisu nie uwzględ-
niają Tatarów Krymskich, którzy przebywają na Krymie bez zameldowania.
Liczba ludności bez zameldowania nie jest dokładnie znana. Nie wiadomo,
ilu Tatarów Krymskich pozostało w Uzbekistanie. Mówi się o liczbie na-
wet 200 000. Liczebność ludności krymskotatarskiej wysiedlonej z Krymu
w ciągu jednej nocy 18 maja 194413 roku jest różna według różnych źródeł,
np. 191 088 albo 187 859 (Jankowski 1992: 7, Gafarov 2001: 4), jednak
większość opracowań uważa, że wraz z żołnierzami, którzy w tym czasie
służyli w wojsku i zostali zesłani z wojska, wyniosła ponad 200 000.
Poza Uzbekistanem i Ukrainą pewna liczba Tatarów Krymskich
zamieszkuje inne kraje i republiki poradzieckie, ale sądząc po danych
z Rosji, nie jest ona duża. Osobną grupę Tatarów Krymskich stanowią
Tatarzy z Dobrudży rumuńskiej i bułgarskiej, których potomkowie osie-
dlali się tam głównie w latach 1854-1862, choć obecność tatarska jest
tam znacznie wcześniejsza, poczynając od wtargnięcia Złotoordyńców
podczas wyprawy Nogaja na Bałkany w 1285. Po zagarnięciu tych ziem
przez Turcję, Tatarzy Krymscy jako wasale tureccy często pojawiali się
w Dobrudży aż do 1774 r. Jak wiadomo, do początków XX w. Dobrudża
była jedną krainą, obecnie jest podzielona między dwa państwa, i pro-
cesy zachodzące wśród Tatarów Rumunii i Bułgarii wykazują pewne
podobieństwa, ale też nieuchronnie – różnice. Już Kúnos, który sporzą-
dził zapisy językowe we wsi Atmaca koło miasta Tutrachan w Bułgarii
w 1904 stwierdził, że język ludności tej wsi, która niegdyś wywędrowa-
ła z Krymu, jest odmienny od języka Tatarów z Dobrudży, że widoczne
są w nim wpływy tureckie (Kúnos 1904: 297). Dlatego też Kúnos na-
12 All-Ukrainian population census 2001 www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/natio-
13 Akcja wysiedlenia w niektórych miejscach trwała trochę dłużej i została zakończona
nality/.
dnia 20 maja 1944 r.
I Wstęp
27
zwał ten język językiem Tatarów Naddunajskich14. Dziś prawie cała Do-
brudża znalazła się w obrębie Rumunii. W Rumunii mówiło się o licz-
bie ok. 40 000, ale ostatnie dane statystyczne z 2002 roku podają liczbę
24 137. Jeśli chodzi o Bułgarię, brak jest dokładnych danych. Witry-
na www.vatankirim.net podała liczbę 7 833 obywateli Bułgarii, którzy
w 1992 roku podali język tatarski jako ojczysty. Według Michajłowe-
j-Mrywkarowej (Михайлова-Мръвкарова 1999: 450-451), w pierw-
szych latach niepodległości Bułgarii (1878-1900) Tatarzy Krymscy
utrzymywali swą odrębność narodową od Turków i zachowywali język
tatarski, zaś liczba szkół stale rosła i z 16 doszła do 54. Po zajęciu Do-
brudży przez Rumunię (1913-1916 i 1918-1940) sytuacja zmieniła się,
wiele szkół zostało zamkniętych. W latach XX w. zaś przenikały idee
panturkistyczne z Turcji i rozpoczął się powolny proces asymilacji Tata-
rów Krymskich z ludnością turecką Bułgarii. Jak twierdzi Michajłowa-
Mrywkarowa, która przytacza kilka rozmów z Tatarami, przeprowadzo-
nych w latach 60-tych, 70-tych i 80-tych, dziś ludność krymskotatarska
w Bułgarii zasymilowała się z Turkami, przejęła ich mowę i w związku
z tym nie jest ujmowana w oficjalnych spisach ludności (zob. też stresz-
czenie angielskie, 1999: 460).
Jak wiadomo, w dawnym Księstwie Litewskim Tatarzy żyli od co naj-
mniej XIV wieku. Dziś mówi się o Tatarach litewskich, polskich i biało-
ruskich, zgodnie z krajem zamieszkiwania, choć jest to jedna i ta sama
ludność, często powiązana więzami rodzinnymi. Jakkolwiek etnogeneza
Tatarów litewsko-polsko-białoruskich jest złożona, wywodzą oni swo-
je korzenie raczej z Krymu niż nadwołżańskiego Tatarstanu. Ludność
ta od dawna zmieniła swój język ojczysty na języki miejscowe15.
14 Mollova nazywała tamtych Tatarów bałkańskimi: « les Tatares des Balkans » oraz
« Tatares balkaniques » (Mollova 1973: 93).
15 Na Litwie żyje 3 235 Tatarów (wg spisu ludności z 2001, zob. Statistikos Departamen-
tas prie Lietuvos Respublikas Vyriausybės www.std.lt, w Polsce nie ma dokładnych danych,
mówi się o liczbie kilku tysięcy (nie więcej niż 4 000). Najwięcej jest Tatarów na Białorusi,
przypuszczalnie ok. 12 000.
28
Język krymskotatarski
Bardzo sporna jest liczba Tatarów Krymskich w Turcji, od prawdopo-
dobnych danych mówiących o 150 000 do niewątpliwie przesadzonych,
podających liczbę 4-5 mln16. Najbardziej zwarte skupiska tej ludności
to okolice Eskişehiru i Konii (Konya), choć ulegają one szybkim proce-
som dezintegracji z powodu wyludniania się wsi. Od lat 70-tych XX wie-
ku następuje powszechna zmiana języka ojczystego na turecki. Dziś ję-
zyk tatarski znają i używają jedynie starsze osoby.
Jeśli chodzi o język Tatarów z Dobrudży oraz tamtejszych emigran-
tów osiadłych w Turcji, należy zaznaczyć, że w przeciwieństwie do Kry-
mu zachował się tam dialekt nogajski, który językowo należy łączyć z ję-
zykiem nogajskim mówionym dziś na północnym Kaukazie17.
Należy zaznaczyć, że nie wszyscy Tatarzy Krymscy utożsamiają się
z nazwą etniczną „Krymski Tatar”, nazywając siebie Qırımlı lub nawet
Qırım18. Próby nowej tożsamości ujawniły się wraz z okresem jawności
pod koniec istnienia ZSRR (Jankowski 1990b), chociaż są one znacz-
nie wcześniejsze. Sprawa tożsamości narodowej i języka była dość żywo
omawiana na początku XX wieku, zarówno w Rosji, jak i wśród emigracji
tatarskiej w Turcji. Używano wtedy często miana Türk-Tatar, podobnie,
jak Tatarzy Powołża, choć określenie Tatar też było używane, na przy-
kład w nazwie ugrupowania literackiego w Turcji Yaş Tatar Yazğıçları
Cıyını ‘towarzystwo młodych pisarzy tatarskich’, powstałego w Turcji
16 O Krymskich Tatarach w Turcji zob. Jankowski (2000), w wersji uproszczonej także
w www.iccrimea.org/scholarly/jankowski.html.
17 Mahmut w składzie Tatarów z Dobrudży wyróżnia emigrantów z Krymu, Budziaku
i północnego Kaukazu (Mahmut 1975: 16). Już Kowalski (1939: 75) wyróżnił trzy grupy
językowe Tatarów z Dobrudży, jedna pod wpływem języka tureckiego, druga używająca
dialektu z Krymu środkowego oraz trzecia, która mówi dialektem nogajskim (qara noγai),
bliskim kirgiskiemu (tzn. kazachskiemu). Dodajmy, że dpn. nie tylko w Dobrudży, ale także
na Krymie ma pewne cechy, których nie ma nawet standardowy nogajski, a które spotykane
są w kazachskim, np. forma trybu życząco-zachęcającego bolayın ‘chciałbym być’ (odnoto-
wana przez Radłowa, zob. formy tego trybu), przysłówek çıldam (Çıñlar 287) ‘szybko’.
18 Mówiąc po turecku, do Turków lub na użytek Turków, Tatarzy w Turcji używają po-
wszechnej nazwy tur. Kırım Türkleri ‘Turcy Krymscy’, zgodnej z ideologią turecką, podobnie
zresztą jak niektórzy Tatarzy Krymscy w takich samych sytuacjach.
I Wstęp
29
w 1910 r. (Kırımlı 1996: 196, Yüksel 1999: 225). Ishaky twierdzi, że sami
Tatarzy nadwołżańscy zawsze nazywali się „Turco-Tartares”, zaś Wielkie
Zgromadzenie Narodowe Muzułmanów Europejskiej Części Rosji i Sy-
berii na zjeździe w 1918 roku przyjęło termin „la Nation Turco-Tartare”
(Ishaky 1933: 8-9)19. Ciekawe, co zauważa Yüksel, że Abibulla Odabaş
w swym poemacie Altın Yarıq z 1911 r., pisanym w Turcji, pisze o swym
narodzie Tatar, używając też pojęcia Tatarlıq ‘tatarskość’20, podczas gdy
w swych podręcznikach z lat 20-tych dla języka tatarskiego używa poję-
cia Türk-Tatar tili ‘język turko-tatarski; język turecko-tatarski’ (Yüksel
1999: 235-236)21. Ogólnie można powiedzieć, że pojęcia Tatarlıq i świa-
domość tatarska pojawiła się w życiu publicznym w okresie odrodzenia
narodowego w latach 1905-1918 oraz że świadomość tatarska była bliż-
sza pisarzom pochodzącym z północy Krymu. Zapewne też – na prze-
kór staraniom władz radzieckich – sympatie protureckie, choć utajone,
wzrosły w okresie, gdy między sowieckim Krymem a Turcją zaciągnięto
szczelną kurtynę.
19 Sprawa tożsamości tatarskiej i stosunki między Tatarami Powołża i Krymu wymagają
osobnego omówienia, gdyż kształtowały się one wielostronnie, w zależności od jednostko-
wych postaw. O przykładach bliskich związków może świadczyć chociażby to, że pierw-
sze krymskotatarskie towarzystwo w Turcji Kırım Talebe Cemiyeti połączyło się w 1912 r.
z podobnym towarzystwem Tatarów Powołża (Kırımlı 1996: 190). Niektórzy poeci odwo-
ływali się dawnych wspólnych korzeni Tatarów, np. Çelebician: Kırım, Kazan, Astrahan –
tatarlar yurdı (Çelebi Cihan 2002: 24; pisownia wydania z Dobrudży zachowana) ‘Krym,
Kazań, Astrachan – ojczyzna Tatarów’, czy też często przytaczane słowa z wiersza Tuvğan
til Çobanzadego z 1918 r.: Seni men Qırımda, Qazanda taptım... ‘znalazłem cię na Krymie,
w Kazaniu...’, ale zaraz niżej Bilmiymen, Türükmü, Tatarmı adıñ... (Otar 1999: 139; 272).
20 Pojęcie Tatarlıq obecne jest też w utworach Numana Çelebi Cihana, np. Sawlıkman
kal, Tatarlık! Men ketem ceñkke. ‘Żegnaj, tatarszczyzno. Ja idę na wojnę’ (Çelebi Cihan 2002:
28; pisownia wydania z Dobrudży zachowana).
21 Warto podkreślić, że pierwszy z tych podręczników, wydany w 1927 r., składa się
z trzech części. Pierwsza to wypisy z literatury krymskotatarskiej, druga z literatury „kazań-
skotatarskiej” w języku nadwołżańskotatarskim, trzecia zaś to wypisy „Turków osmańskich
i azerbejdżańskich” – również w ich językach, zob. Hacı Hasan, Odabaş (1923, w bibliogra-
fii). Ta różnica wynika zapewne stąd, że w Turcji intelektualiści krymskotatarscy chcieli pod-
kreślić swoją odrębność, zaś znalazłszy się na Krymie, wobec zagrożenia kulturą i językiem
rosyjskim, chcieli zaakcentować swoje pobratymstwo z Turkami.
30
Język krymskotatarski
Szermierzami tożsamości Qırımlı są mieszkańcy turkijscy południo-
wego Krymu, na ogół sympatyzujący z Turcją, częściowo potomkowie
Turków, którzy nie opuścili Krymu po przyłączeniu półwyspu do Rosji
w 1783 r. i którzy z powodów politycznych podawali się lub byli reje-
strowani jako Tatarzy. W okresie zsyłki spraw tych nie ujawniano, gdyż
jedność była wtedy sprawą najważniejszą, natomiast rozbieżności zaczęły
ujawniać się od chwili powrotu na Krym, od końca lat 80-tych. Niektórzy
zwolennicy nowej tożsamości czynią to z pobudek czysto politycznych
lub oportunistycznych. Qırımlı w większości nie są w stanie dostarczyć
dowodów na istnienie takiej nazwy etnicznej i uciekają się do urojonych
wyobrażeń lub – co gorsza – fałszowania prawdy. Na przykład Meme-
tow w przedmowie do swej leksykologii pisze, że Kazachowie nazywają
Tatarów Krymskich қырым халқы zaś ich język қырым тілі (Memetov
2000: 3), co jest nieprawdą. Prawdą jest natomiast to, że wielu miesz-
kańców południowego wybrzeża Krymu mówiących po krymskoturec-
ku mówi o sobie Qırım halqı i dawniej z pewnością nie utożsamiała się
z Tatarami. Przyswojenie przez znaczną ich część nazwy Tatar nastąpiło
w wyniku późniejszych procesów integracyjnych, nie bez znaczenia było
też zapewne jednakowe traktowanie całego narodu przez władze radziec-
kie i wspólne, bolesne doświadczenia zesłania w 1944 roku.
Jeszcze więcej nieporozumień narosło wokół nazwy etnicznej Ta-
tar. Z pewnością dla Tatarów Krymskich nie jest wygodne, że są jesz-
cze „inni Tatarzy”, głównie nadwołżańscy. W związku z tym i z innych
jeszcze powodów wysuwa się szereg nieuzasadnionych sądów, jakoby
etnonim Tatar nie był wcześniej przez nich samych używany i został im
narzucony przez Rosję, by w ten sposób utożsamić Tatarów Krymskich
z mongolskimi najeźdźcami. Jest to oczywiście nieprawda, gdyż nazwa
Tatar w odniesieniu do Tatarów Krymskich była używana na długo przed
przyłączeniem Krymu do Rosji i jest bogato udokumentowana źródłowo.
Otóż po pierwsze, leksykograf turkijski Mahmud Kaszgari pisał o Tata-
rach jako plemionach obcych, ale także jako turkijskich (tatār ǧīl min at-
turk, Dankoff, Kelly 1982: 312). Po drugie, nazwa Tatar pojawia się czę-
I Wstęp
31
sto w kronikach tatarskich i tureckich, i to w jak najbardziej korzystnym
świetle (Gökbilgin 2000: 21, 27, 49, 37, 62; Abrahamowicz 1971: 96,
11). Na zakończenie warto wspomnieć, że zwolennicy tatarskości dedy-
kują swym nietatarskim „współbratymcom” wiersz Çobanzadego „Tatar
tügülmen!” degenlerge ‘Mówiącym «Nie jestem Tatarem!»’, w którym
padają tak ostre słowa: „Biz Tatar tügülmiz! diy bugün dönme... | Elbette
tügülsiñ ay bayğuş köle” (Otar 1999: 162, 270-271) ‘My nie Tatarzy, za-
przaniec dziś rzecze | Pewnie, nie jesteś, nędzny niewolniku’.
2. Zarys historii j´zyka.
Dzieje języka tureckiego na Krymie możemy śledzić dzięki publika-
cjom w Turcji. Jedną z ostatnich prac w tym zakresie jest „Historia litera-
tury krymskiej okresu osmańskiego” (Kurnaz, Çeltik 1997), w której po-
dane są też fragmenty utworów poetyckich oraz nielicznych dzieł prozą.
Pierwszym znanym poetą z Krymu jest Mahmud (XIII-XIV ww.), któ-
ry przetłumaczył perski poemat Jusuf i Zalicha. Niestety, poemat ten zna-
ny jest nam jedynie z późniejszego tureckiego tłumaczenia Alego syna
Halila, który dokończył też dzieło mistrza. Znana wersja wykazuje wiele
form bliższych językowi tureckiemu doby średniej (a często także współ-
czesnej), np. kimseye ‘do nikogo’, varup ‘idąc’, idi ‘był’, choć spotyka się
też formy dawne, np. kandasın ‘gdzie jesteś’. Formy czasu teraźniejszo-
przyszłego, zwłaszcza w 1 LP, np. bilem ‘wiem’, olam ‘będę’ są tożsame
z formami dzisiejszego literackiego języka krymskotatarskiego (Kurnaz,
Çeltik 1997: 26-31). Ciekawe, co Ali pisze w swym tłumaczeniu: „Bu
kitabı dönderen | Kırım dilin gideren | Türkî dile getüren [...] ol Halil oğlı
Ali” ‘Ten, kto tę księgę przełożył | Język Krymu zniósł | przełożył na
język Turków [...] to Halil syn Alego’(tamże, 24). Niezwykle ciekawym
zagadnieniem jest, jakiż to mógł być ów „język Krymu”, tym bardziej,
że jak dotąd pierwszym wiarygodnym źródłem, w którym pada nazwa
„Krym” jest dzieło Abū al-Fidy (1271-1331) Taqwīm al-buldān.
32
Język krymskotatarski
Spornym zagadnieniem jest autorstwo i język innej wersji tegoż po-
ematu, znanej pod tytułem Yusuf ile Zeliha niejakiego Alego, pisanej na
Krymie w 1232, a więc w okresie przedosmańskim, tzw. staroanatolij-
skim22. Znajdujemy wiele form charakterystycznych dla tego okresu,
np. içre ‘w’, kimesne ‘ktoś’, değme ‘każdy’, irdi ‘był’, girüben ‘wcho-
dząc’ (Kurnaz, Çeltik 1997: 19; 21). Pewne wpływy kipczackiego języka
krymskotatarskiego mogą być w takich formach, jak men ‘ja’ wobec tur.
ben, choć w innych językach oguzyjskich, a mianowicie w azerbejdżań-
skim, turkmeńskim i chorasańskim też występuje men (Grunina 1991:
59). Z drugiej strony jednak język Alego wykazuje cechy staroturkijskie,
częściowo spotykane jeszcze w literaturze chorezmijskiej, jak np. imie-
słów -DAçI, np. w aldaçısen ‘dostaniesz’ i öküş ‘dużo’ (Kurnaz, Çeltik
1997: 23).
Literacki język krymskoturecki XVI wieku wykazuje wciąż jeszcze
wiele archaizmów typu içre ‘w’ oraz rozkaźnika 2 LP -KIl, np. virgil ‘daj’
(Kurnaz, Çeltik 1997: 33), natomiast nabywa typowych cech dworskiej
osmańszczyzny, takich jak mnóstwo zapożyczeń leksykalnych i składnio-
wych z arabskiego i perskiego. W wiekach następnych, tj. XVII i XVIII,
coraz bardziej upodabnia się do współczesnego języka tureckiego, choć
archaizmy występują do końca, zwłaszcza w poezji, np. yakuban ‘paląc’
w utworze Aşıka Ömera, (Kurnaz, Çeltik 1997: 155). U tego poety za-
uważa się też wpływy tureckie, np. częste używanie czasownika git- ‘iść’
zamiast krymskotureckiego var-.
Prześledzenie dziejów języka krymskotatarskiego jest trudne z powo-
du braku wiarygodnych, krytycznych wydań dokumentów. Poza tym licz-
ba zabytków w tym języku była ograniczona, gdyż w wielu odmianach
funkcjonalnych używano języka tureckiego, który już w XV przejął rolę
języka administracji, sądownictwa i literatury. Jednak język turecki miał
22 Jak się sądzi, Ali pochodził nie z Turcji, lecz był Oguzem z Chorezmu. W literaturze
tureckiej znany jako Kul Ali, poeta ten uważany jest przez Tatarów Nadwołżańskich za ich
poetę, wiele wersji tego poematu ukazało się w Kazaniu.
I Wstęp
33
wpływ na wszystkie inne odmiany języka. Na przykład, utwory ludowego
pieśniarza (keday) Eşmırzy, zmarłego ok. 1894-1895, zebrane z ust jego
dawnego towarzysza Qulmambeta Bekmambeta, wykazują typową dla
Krymu mieszankę tatarsko-turecką. W wierszach opublikowanych przez
Fazıla (Eşmırza 2000: 111-119, zob. też Fazıl 2000: 93-94) na podstawie
wydania z 1940 r. wszędzie są widoczne typowo tureckie formy z ol- ‘być’
zamiast bol-, pojawia się ne yapayım ‘co mam robić’ (s. 114), obok typowo
tatarskich form, takich jak colğa çıqsam toñaman ‘jak wyruszę w drogę,
zmarznę’ (s. 114), a nawet saytın (s. 112) w miejsce sayın ‘każdy’ i archa-
iczny poimek bilen ‘z’ (s. 111). Jest prawie pewne, że pieśniarz urodzony
we wsi Oysul na Półwyspie Kerczeńskim na początku XIX wieku, i chyba
też jego młodszy towarzysz ze wsi Ağırmaq Eli, takich form tureckich
używać nie mogli. Wszystko to sprawia, że do wszelkich niekrytycznych
wydań dawnej literatury krymskotatarskiej, nawet tej XIX wiecznej, na-
leży odnosić się z najwyższą ostrożnością23. Podobnie też z ostrożnością
należy korzystać ze źródeł historycznych wydanych przez Kazembeka lub
Veljaminova-Zernova w XIX wieku. Tak więc czas napisania gramatyki
historycznej języka krymskotatarskiego jeszcze nie nadszedł24.
Język krymskotatarski na Krymie pod koniec wieku XIII i na począt-
ku wieku XIV można utożsamić z językiem kipczackim tego okresu lub
kumańskim, znanym z Codex Cumanicus. Wiele cech tego języka zacho-
23 Pierwszym naukowcem krymskotatarskim, który zabrał się za krytyczne wydania tek-
stów jest Nariman Seytyağyayev (Seyit Yahya). Jak dotąd znane mi są dwie prace, w których
Seytyağyayev wydał spuściznę krymskotatarskich twórców piszących pismem arabskim, Be-
kira Çobanzadego (w transkypcji łacińskiej, Çobanzade 2001) i Memeta Nuzeta (w transkryp-
cji cyrylickiej, Nuzet 2000). Jego wydania są świetnie przygotowane filologicznie i można
z nich bez obawy korzystać.
24 Zadanie przygotowania gramatyki diachronicznej postawił sobie Prokosch, zastrzega-
jąc, że jego gramatyka jest diachroniczna na tyle, na ile jest to możliwe ze względu na dostęp-
ność materiału i obecnego stanu badań: „sow
Pobierz darmowy fragment (pdf)
