Darmowy fragment publikacji:
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Iwona Kraska-Szlenk
Alfred F. Majewicz
Projekt okładki i stron tytułowych
Julia Burek
Redaktor prowadzący
Ewa Wyszyńska
Redaktor
Mirosław Sobolewski
Redaktor techniczny
Zofia Kosińska
Korektor
Monika Fedorucova
Opracowanie indeksu
Anna Stankiewicz
Skład i łamanie
Dariusz Górski
Publikacja dofinansowana przez Wydział Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010
ISBN 978-83-235-0541-9
ISBN 978-83-235-1033-8 (PDF)
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http:// www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy: tel. (0 48 22) 55-31-333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Charakter badań afrykanistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Tematyczny zakres publikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Ortografia i zasady cytowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
KOMPARATYSTYKA JĘZYKOWA I KLASYFIKACJE
1. Rodziny językowe Afryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.1. Nazewnictwo rodzin i grup językowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.2. Charakterystyka rodzin językowych Afryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.2.1. Rodzina afroazjatycka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.2.2. Rodzina nilosaharyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.2.3. Rodzina nigerokongijska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.2.4. Rodzina khoisan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1.3. Granice i status afrykańskich rodzin językowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2. Podstawy klasyfikacji genetycznej języków Afryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.1. Komparatystyka językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.1.1. Porównywanie zasobu leksykalnego. Metoda masowych porównań . . . . . 40
2.1.2. Porównywanie morfemów gramatycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.2. Zapożyczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.3. Innowacje strukturalne i semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.4. Rekonstrukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.4.1. Metoda historyczno-porównawcza w językoznawstwie afrykańskim . . . . 48
2.4.2. Prawa głosowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.4.3. Rekonstrukcja wewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.5. Geografia lingwistyczna w badaniach diachronicznych . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.6. Świadectwa wspólnoty genetycznej rodzin językowych Afryki . . . . . . . . . . . 55
2.7. Zmiany językowe wywołane kontaktem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
FONEMY I TONY
3. Systemy fonologiczne języków afrykańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.1. Spółgłoski zwarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.1.1. Spółgłoski implozywne i ejektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.1.2. Spółgłoski labiowelarne (wargowo-tylnojęzykowe) . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.3. Spółgłoski przydechowe (aspirowane) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.1.4. Spółgłoski labializowane i palatalizowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1.5. Mlaski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
3.2. Spółgłoski zwarto-szczelinowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.3. Spółgłoski nosowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.4. Spółgłoski szczelinowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.5. Spółgłoski płynne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.6. Półsamogłoski (ślizgi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.7. Spółgłoska wargowa jednouderzeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.8. Geminaty. Kontrastywna długość spółgłosek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.9. Fonemy samogłoskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.9.1. Samogłoski nosowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.9.2. Znacząca długość samogłosek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.10. Dyftongi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.11. Afryka jako teren odrębności fonologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4. Afrykańskie systemy prozodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.1. Języki tonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.2. Leksykalna funkcja tonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
4.3. Gramatyczna funkcja tonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4.4. Kontekstowa realizacja tonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
4.4.1. Zmiana wysokości tonu (downdrift i downstep) . . . . . . . . . . . . . . . 94
4.4.2. Tony ruchome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
4.4.3. Sylaba bez tonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
4.4.4. „Wędrówki” tonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
4.5. Języki akcentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.6. Ton a akcent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
4.7. Struktura sylaby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.7.1. Sekwencje fonemów w sylabie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.7.2. Sekwencje sylab w wyrazie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5. Procesy morfofonemiczne jako zjawiska synchroniczne i diachroniczne . . . . . 104
5.1. Asymilacja i dysymilacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.1.1. Asymilacja spółgłosek nosowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5.1.2. Odpodobnienie (dysymilacja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.2. Harmonia spółgłoskowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5.3. Harmonia wokaliczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
5.4. Kontekstowe osłabienie/wzmocnienie głoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.5. Nagłosowa alternacja spółgłosek (permutacja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
5.6. Palatalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
5.7. Labializacja i labiowelaryzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
5.8. Inne procesy morfofonemiczne i fonotaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.8.1. Zwarcie krtaniowe w wygłosie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.8.2. Metateza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
5.8.3. Analogia jako odrębny proces morfofonologiczny . . . . . . . . . . . . . 121
5.8.4. Kontrakcja i elizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.9. Reguły morfotoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
SKŁADNIA ZDANIA I KATEGORIE GRAMATYCZNE
6. Kategoryzacja leksykalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
6.1. Definiowanie wyrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
6.2. Części mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
7
6.2.1. Kryteria wyróżniania rzeczowników i czasowników . . . . . . . . . . . . 132
6.2.2. Przymiotniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
6.2.3. Przysłówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6.2.4. Liczebniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
6.2.5. Nominalne formy czasownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6.2.6. Zaimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
6.2.7. Przyimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6.2.8. Partykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
6.3. Ideofony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
7. Zdanie pojedyncze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1. Szyk wyrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1.1. Modyfikacje szyku zdania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.1.2. Szyk wyrazów a rekonstrukcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.2. Emfaza (focus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
7.3. System zgody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
7.4. Odrębności typologiczne zdań języków afrykańskich . . . . . . . . . . . . . . . 168
8. Różnice typologiczne języków a wyrażanie relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.1. Typologia morfologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.2. Typologia składniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
8.3. Kategorie leksykalne w kontekście zdaniowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8.3.1. Klasy i rodzaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8.3.2. Liczba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
8.3.3. Przypadek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
8.3.4. Strona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
8.3.5. Tryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
8.4. Kategorie zaznaczane w określonych typach struktur . . . . . . . . . . . . . . . 185
8.4.1. Przechodniość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
8.4.2. Osobowość (żywotność) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
8.4.3. Lokatywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
8.4.4. Nazwy części ciała w wyrażaniu relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
9. Konstrukcje złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
9.1. Kompozycje leksykalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
9.1.1. Złożenia nominalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
9.1.2. Rzeczowniki złożone wyrażające posiadanie . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9.1.3. Człony nominalne w apozycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.1.4. Złożenia czasownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.2. Związki frazeologiczne z czasownikami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
9.3. Zdania z czasownikiem posiłkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
9.4. Orzeczenie z dopełnieniem pokrewnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
9.5. Zdanie w funkcji członu nominalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
9.6. Seryjne konstrukcje czasownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
9.6.1. Semantyczne typy seryjnych konstrukcji czasownikowych . . . . . . . . 201
9.6.2. Czasowniki tworzące konstrukcje seryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
9.6.3. Konstrukcje seryjne w historycznym rozwoju języków . . . . . . . . . . 206
10. Zróżnicowanie strukturalnych wzorów zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
10.1. Zdania egzystencjalne i posesywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
10.1.1. Zdania bezczasownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Spis treści
10.1.2. Konstrukcje nieczasownikowe w wyrażaniu znaczeń egzystencjalnych . 212
10.1.3. Konstrukcje nieczasownikowe w wyrażaniu znaczeń posesywnych . . . 215
10.2. Zdania pytające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10.2.1. Pytania rozstrzygające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
10.2.2. Pytania uzupełniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
10.3. Zdania rozkazujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
10.4. Zdania zaprzeczone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10.4.1. Morfemy negacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10.5. Zdania złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
10.5.1. Zdania względne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
BUDOWA MORFOLOGICZNA WYRAZÓW
11. Status gramatyczny morfemów. Fleksja i derywacja . . . . . . . . . . . . . . . . 231
11.1. Struktura morfologiczna wyrazu w paradygmacie fleksyjnym . . . . . . . . . . 231
11.2. Derywacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
11.3. Współistnienie morfemów fleksyjnych i derywacyjnych . . . . . . . . . . . . . 238
11.4. Znaczenie reduplikacji w strukturze morfologicznej . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.4.1. Reduplikacja jako proces morfologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
12. Morfologia rzeczownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
12.1. Morfemy klas nominalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
12.1.1. Podklasy rzeczownikowe o wspólnych cechach formalnych . . . . . . . 248
12.2. Morfemy rodzaju/liczby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
12.3. Rodzaje konstrukcji dopełniaczowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
12.3.1. Status constructus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
12.3.2. Konstrukcja z partykułą dopełniaczową . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
12.3.3. Konstrukcja dopełniaczowa w językach z klasami . . . . . . . . . . . . 254
12.3.4. Konstrukcja bez partykuły dopełniaczowej . . . . . . . . . . . . . . . . 255
13. Morfologia czasownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
13.1. Klasy czasownikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
13.2. Morfemy koniugacji czasownikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
13.2.1. Zaimki podmiotowe i dopełnieniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
13.2.2. Wyrażanie czasów i aspektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
13.3. Morfemy tematów czasownikowych (verbal extensions) . . . . . . . . . . . . . 267
EWOLUCJA SYSTEMÓW JĘZYKOWYCH
14. Procesy gramatykalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
14.1. Przekształcenia w obrębie jednostek leksykalnych . . . . . . . . . . . . . . . . 274
14.2. Gramatykalizacja konstrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
14.3. Gramatykalizacja funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
14.4. Gramatykalizacja jako przekształcenie systemowe . . . . . . . . . . . . . . . . 283
15. Języki pidgin i kreolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
15.1. Pidgin English . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
15.2. Uproszczone wersje francuskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
15.3. Afrykańskie języki typu pidgin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
15.4. Język kreolski jako typ struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
9
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
ANEKSY
Aneks nr 1: Mapa językowa Afryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Aneks nr 2: Rodziny językowe Afryki w klasyfikacji Josepha Greenberga (1963) . . . . 302
Aneks nr 3: Rodziny językowe Afryki i ważniejsze języki w nowych ujęciach
klasyfikacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Aneks nr 4: Klasyfikacja języków Afryki Josepha Greenberga a jej modyfikacje . . . . . 305
Aneks nr 5: Symbole fonetyczne i znaki diakrytyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Aneks nr 6: Bajka w języku hausa Hasara da Riba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Aneks nr 7: Bajka w języku suahili Mwanamke na paka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Aneks nr 8: Bajka w języku amharskim Milas-inna ğoro-wočč . . . . . . . . . . . . . . 314
Indeks języków i grup językowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Indeks terminów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wykaz skrótów
Acc – biernik
Active – strona czynna
Adj – przymiotnik
Ana – zaimek anaforyczny
ang. – język angielski, zapożyczenie z języka
angielskiego
ANSQ – rzeczowniki nazywające jakości (Ab-
stract Nouns of Sensory Quality)
Apl – forma aplikatywna
ar. – język arabski, zapożyczenie z języka arab-
skiego
ASP – morfem aspektu
ATR – Advanced Tongue Root (artykulacja
z przesunięciem obsady języka ku przo-
dowi)
Aux – czasownik posiłkowy
C – spółgłoska
Caus – morfem formy sprawczej (kauzatyw-
COMPL – aspekt dokonany
CON – spójnik
COND – morfem zdania warunkowego, zdanie
CONS – morfem wyrażający następstwo czyn-
CONT – aspekt niedokonany
Cop – kopuła, spójka
Dat – celownik
Def – określoność, rodzajnik określony
Dem – zaimek wskazujący
Det – zaimek wskazujący, rodzajnik okreś-
DO – dopełnienie bliższe
Du (du) – liczba podwójna
Emf – emfaza
Excl – liczba mnoga wyłączająca (eksklu-
lony
zyjna)
nej)
warunkowe
ności
Ext – morfem derywacyjny czasownika
f – rodzaj żeński
Foc – morfem emfazy (focus)
franc. – język francuski, zapożyczenie z języka
francuskiego
FUT – czas przyszły
G – spółgłoska geminowana
Gen – morfem dopełniacza, partykuła dopełnia-
czowa
Ger – gerundivum
H – ton wysoki
HABIT – czynność zwyczajowa
ICP – zaimek w czasownikach nieprzechodnich
(Intransitive Copy Pronoun)
IDEO – ideofon
Imp – zaimek nieosobowy
IMPER – rozkaźnik
imperf. – temat form niedokonanych (imperfek-
IMPF – aspekt niedokonany, temat imperfek-
tywny)
tywny
Incl. – liczba mnoga włączająca (inkluzyjna)
Indef – nieokreśloność, rodzajnik nieokreś lony
Infin – bezokolicznik
Infl – morfem fleksyjny (sufiks) czasownika
Inst – narzędnik
IO – dopełnienie dalsze (Indirect Object)
JUNK – łącznik
kl. – klasa gramatyczna, morfem klasy
L – ton niski
Let – morfem ‘życzący’, wyrażający intencje,
morfem trybu życzącego
Loc – morfem lokatywności, przyimek loka-
tywny
LOC – zaimek lokatywny (‘tu’, ‘tam’)
Log – zaimek logoforyczny
m – rodzaj męski
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Wykaz skrótów
port. – język portugalski, zapożyczenie z języ-
ka portugalskiego
Poss – zaimek dzierżawczy
Post – poimek
POT – czynność możliwa w przyszłości (poten-
cjalna)
raźniejszego
PRAES – czas teraźniejszy, morfem czasu te-
Prep – przyimek
PROG – aspekt progresywny
Q – zaimek pytajny, partykuła pytajna
REC – forma wzajemna (recyprokalna)
RED – reduplikacja
Refl – zaimek zwrotny, strona zwrotna
Rel – (zaimek) względny
S – morfem emfazy podmiotu
Sg (sg) – liczba pojedyncza
Subj – zaimek podmiotowy
TENSE – morfem czasu
Top – podmiot logiczny, morfem tematu
V – czasownik
VN – imię odczasownikowe (rzeczownik od-
słowny)
w – rodzaj wspólny
M – ton średni
Med – strona medialna
MedPass – strona mediopasywna
Mod – wykładnik modalności, partykuła mo-
dalna
N – rzeczownik
NARR – aspekt narratywny
Neg – morfem negacji
Nieokr. – czas (aspekt) nieokreślony
Nieosob. – nieosobowa forma czasownika
Nom – mianownik
O – morfem emfazy dopełnienia
Obj – dopełnienie
Okr – artykulacyjne zaokrąglenie samogłoski
OTW – samogłoska otwarta, cecha otwartości
samogłoski
P – partykuła
PAA – protoafroazjatycki
Pass – strona bierna
PAST – morfem czasu przeszłego
PERF (perf.) – aspekt dokonany, temat form
dokonanych (perfektywny)
Pl (pl) – liczba mnoga
pol. – polskie, po polsku
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Charakter badań afrykanistycznych
Terminem „języki afrykańskie” określa się przede wszystkim języki wywodzące się
z kontynentu afrykańskiego. Według ocen specjalistów, na aktualnej mapie Afryki jest ich
około 2 tysięcy1. Jeśli za kryterium ich ważności przyjmiemy liczbę użytkowników, to
granicę pół miliona przekroczy około 50 z nich, a wśród pozostałych znajdzie się wiele
języków małych grup, liczących od kilku do kilkuset tysięcy. Największe znaczenie ma
suahili z liczbą około 50 milionów mówiących, wśród których są także użytkownicy dwu-
i wielojęzyczni, zachowujący swój rodzimy język. Od 10 do ponad 25 milionów rodzimych
użytkowników mają inne „wielkie” języki Afryki, takie jak hausa, fulfulde, joruba, ibo,
amharski, oromo. Ponieważ hausa i amharski używane są także w komunikacji międzyet-
nicznej, ich zasięg jest większy. Jeszcze dłuższa jest lista języków z liczbą mówiących
lokowaną w przedziale 5–10 milionów. Zalicza się do nich m.in. chichewa [cziczeua]
(znany też jako nyanja [njandża]), zulu, shona [szona], somali, tigrinya (tigrinia), more,
kikongo, kikuyu (gikuyu), akan, tshiluba [cziluba], kinyarwanda [kinjaruanda], sesotho,
xhosa [khosa]. Wśród języków afrykańskich są też takie, których liczba mówiących sięga
zaledwie kilkuset osób (hadza w Tanzanii). Na kontynencie afrykańskim można też śledzić
proces ginięcia języka. Przykładem jest ongota z południowo-zachodniej Etiopii, który
w roku 2000 miał zarejestrowanych 19 użytkowników.
Nie wszystkie języki używane w Afryce powstały na tym kontynencie. Arabski, język
Afryki Północnej, upowszechnił się wraz z podbojami i migracjami ludności między VII
a XI wiekiem. Języki europejskie – angielski, francuski, portugalski, przyniesione do Afry-
ki w epoce kolonialnej, utrwaliły swą funkcję komunikacyjną już w niepodległych pań-
stwach. Języki takie jak afrikaans z południowej Afryki czy zachodnioafrykański Pidgin
English mają europejskie korzenie, choć powstały już w Afryce i są zaliczane do języków
afrykańskich. Narodowe odmiany języków europejskich (np. Nigerian English) można
także uznać za afrykańskie, szczególnie zasadnie tam, gdzie tak określają je użytkownicy.
Malgaski, język Madagaskaru, jest także afrykański, chociaż reprezentuje rodzinę austro-
nezyjską.
W badaniach afrykanistycznych odrębnie ujmowane są języki Afryki na południe od
Sahary, które tworzą osobny obszar geograficzny i lingwistyczny. Afrykanistyka, zajmu-
1 Według katalogu Ethnologue... (Gordon 2005) w Afryce używane są aktualnie 2 092 języki, co
stanowi 30,3 języków świata. Liczba użytkowników tych języków wynosi 675 887 tysięcy, czyli 11,8
światowej populacji.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wstęp
jąca się językami i kulturami Afryki, rozwijała się, mając w tle odniesienie głównie do
tego obszaru. Zainteresowanie północnymi rejonami Afryki, zwłaszcza ich częścią wschod-
nią, tradycyjnie zaliczane do egiptologii, semitystyki lub etiopistyki, długo sytuowało się
poza obrębem afrykanistyki. Rozwijające się intensywnie w ostatnich kilku dziesięciole-
ciach badania diachroniczne w zupełnie innym świetle ukazały podziały odnoszące się do
języków afrykańskich i przyczyniły się do integracji różnych środowisk badaczy. W tym
świetle coraz częściej w badaniach lingwistycznych językami afrykańskimi określa się
wszystkie języki używane na kontynencie i jego przybrzeżnych wyspach.
Liczba języków afrykańskich, podawana w odniesieniu do rodzin, grup i całego kon-
tynentu, musi pozostać liczbą przybliżoną. Jest to skutek nieadekwatności kryteriów od-
różniania języka od dialektu, przyjętych gdzie indziej (m.in. w językach europejskich), do
sytuacji językowej Afryki. Nie można w Afryce uznawać za język tylko taki, który ma
rangę języka państwa, a za dialekt taki, który funkcjonuje w wymiarze lokalnym. Wiele
języków wielkich społeczności (często podzielonych granicami państw), należałoby uznać
za dialekty, co w odniesieniu m.in. do kikuyu, kamba, luo, sukuma z Kenii i Tanzanii
(z ponad milionem użytkowników) byłoby trudne do zaakceptowania. Drugie kryterium
często przywoływane przy odróżnianiu języka od dialektu to przeciwstawienie języka stan-
dardowego, zaświadczonego w języku pisanym, jego wersji niestandardowej, niemającej
ustabilizowanych reguł zapisu, odpowiadającej dialektowi. W Afryce to rozróżnienie też
nie jest wystarczające do postawienia granicy między językiem a dialektem. Ranga kon-
kretnej odmiany języka zależy bowiem także od innych czynników. Często jeden z wa-
riantów tego samego języka (jak np. anglo języka ewe) ma status wyższy niż inne (agu,
be), ale wynika to z historycznych (głównie politycznych) uwarunkowań, a nie tradycji
piśmienniczej. Tam, gdzie proces standaryzacji jest zaawansowany, często normę wypra-
cowuje się z odwołaniem do systemu jednego lub nawet kilku dialektów. Wiele odmian
dialektalnych języków afrykańskich ma bogatą literaturę (dialekt sokoto języka hausa,
dialekty kimvita i kiamu języka suahili), podczas gdy norma będąca wynikiem ustaleń
standaryzacyjnych, powszechna w tekstach pisanych, często nie ma rodowitych użytkow-
ników. Odrębność niektórych odmian jest trudna do uchwycenia na obszarze, gdzie tworzy
się continuum dialektalne, a język stopniowo podlega zmianom, by osiągnąć taki ich sto-
pień, który uniemożliwia porozumienie.
Większość języków afrykańskich, zwłaszcza tych sytuowanych na południe od Saha-
ry, nie ma tradycji piśmienniczych, przynajmniej na tyle istotnych, aby dokumentować
wcześniejsze fazy rozwoju języków. Nie znaczy to jednak, że brak jest jakichkolwiek
źródeł informujących o przeszłości. Dostarcza ich tradycja ustna, przechowująca w pamię-
ci pokoleń genealogie, historie panowania władców politycznych lub religijnych, wojen,
wędrówek, w tym także historię samych języków.
Wiedza o językach afrykańskich jest podstawowym źródłem poznania Afryki, ponie-
waż poznanie języków przyczynia się także do poznania rzeczywistości pozajęzykowej,
mało dostępnej z powodu niedostatku innych źródeł. Tym samym jest to także wiedza
należąca do historii, socjologii, antropologii, literatury, sztuki. Przeszłością języków zaj-
muje się językoznawstwo diachroniczne, badające więzy pokrewieństwa, historię kontak-
tów na danym obszarze, historię języków i historię ludów, które się nimi posługują. Z tego
punktu widzenia ważność języków określa się przydatnością do badań historycznych, a nie
liczbą ich użytkowników.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Tematyczny zakres publikacji
15
Wiedza o językach afrykańskich jest także częścią dorobku językoznawstwa ogólnego,
ponieważ dotyczy ogromnego bogactwa systemów językowych. Stan opisania języków
afrykańskich jest ciągle niezadowalający, a wobec zagrożenia niektórych z nich rychłym
wymarciem prowadzenie prac dokumentacyjnych oznacza wyścig z czasem. Stąd tak waż-
ne dla afrykanistycznego profilu naukowego są badania terenowe (field research), których
rezultatem są pierwsze grama tyki czy słowniki nieznanych dotąd języków lub choćby listy
słów. Trzeba jednak stwierdzić, że materiał już zgromadzony pozwala prowadzić na sze-
roką skalę badania porównawcze i interpretować poszczególne systemy językowe zarów-
no w kontekście ogólnoafrykanistycznym, jak i z odniesieniem do teorii ogólnojęzyko-
znawczych. Wymierne rezultaty tych prac są widoczne szczególnie wyraźnie w dwóch
płaszczyznach: w interpretacji historii języków i w typologii.
Tematyczny zakres publikacji
Osiągnięcia badawcze afrykanistyki rozproszone są w licznych tomach prezentujących
wiedzę środowisk, grup, pojedynczych językoznawców. Stosunkowo niedawno podjęte
zostały wysiłki integracyjne zarówno w płaszczyźnie organizacyjnej2, jak i w ujmowaniu
kwestii językowych Afryki przekrojowo w skali całego kontynentu3. Powstałe w tym nur-
cie publikacje (Heine, Nurse 2000; Platiel, Kabore 1998, tomy artykułów kongresowych)
były inspiracją do powstania podobnej publikacji także w języku polskim.
Książka Języki afrykańskie powstała z myślą o udostępnieniu bogatej wiedzy o języ-
kach afrykańskich wszystkim tym, których interesuje językoznawstwo, stawiające tezy
i szukające dowodów opartych na faktach językowych, poszukujące uniwersaliów i bada-
jące strukturalne możliwości języków w kodowaniu znaczeń. Ze zrozumiałych względów
nie może to być prezentacja wszystkich języków afrykańskich, jest to raczej przykład
różnorodności środków gramatycznych i sposobów konceptualizacji pojęć, często istotnie
odmiennych od tych, które znane są z języków europejskich.
Języki afrykańskie były już tematem kilku publikacji w języku polskim (Piłaszewicz,
Rzewuski 2004, Ohly 1974, Frajzyngier 1969), w których można znaleźć informacje o wy-
różniających się cechach afrykańskich systemów językowych, terminologię dotyczącą
niektórych zjawisk, jak też nazwy samych języków. Niniejsza publikacja ma na celu po-
kazanie języków afrykańskich z bliska, przedstawienie ich osobliwości strukturalnych wraz
z ilustracją w formie przykładów. Czytelność tych przykładów (przy nieznajomości samych
języków) zapewnia powszechne w takich sytuacjach „przemorfemowanie”, które pokazu-
je, z jakich elementów podstawowych, zaznaczanych w słownikach jako odrębne wyrazy,
a w gramatykach jako odrębne morfemy, składa się dana konstrukcja. Odrębności typolo-
2 Pierwszy Kongres Językoznawstwa Afrykanistycznego, grupujący specjalistów zajmujących się ję-
zykami różnych regionów geograficznych i różnych rodzin językowych Afryki, odbył się w Kwaluseni
(Suaziland), w 1994 r., czyli ponad sto lat po rozpoczęciu badań nad językami Afryki. Kolejne kongresy
odbywały się już co trzy lata: w 1997 r. w Lipsku ( Niemcy), w 2000 r. w Lomé (Togo), w 2003 r. w Rutgers
(USA), w 2006 r. w Addis Abebie (Etiopia).
3 Ważną publikacją na temat bogactwa struktur języków afrykańskich jest książka E. Wel mersa African
Language Structures z 1973 r. Przez wiele lat stanowiła ona główne, często cytowane w pracach języko-
znawczych źródło wiedzy o językach afrykańskich.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
16
Wstęp
giczne języków polegają bowiem nie tylko na odmiennych sekwencjach dźwięków (fone-
mów) tworzących wyrazy, ale i na osobliwościach logicznych zestawień pojęć pozwalają-
cych wyrazić znaczenie.
Książka odwołuje się do dorobku językoznawstwa afrykańskiego w Europie, Amery-
ce i Afryce, ale jest też wyrazem polskich osiągnięć w badaniach nad językami Afryki,
zwłaszcza nad językiem hausa, suahili i amharskim, które tradycyjnie stanowią trzon afry-
kanistyki uniwersyteckiej. Polska afrykanistyka jest dyscypliną młodą, powstałą dopiero
w latach 60. XX wieku, która swój profil kształtowała nie tylko pod wpływem wzmożonych
zainteresowań odradzającym się kontynentem afrykańskim, ale także w nawiązaniu do
rozwiniętych w owym czasie badań z zakresu językoznawstwa chamito-semickiego i badań
o profilu historycznym. Nowym ujęciem w stosunku do wcześniejszych publikacji jest
pokazanie afrykanistycznego dorobku językoznawstwa diachronicznego, którego rezultatem
jest ustabilizowany podział języków afrykańskich na rodziny, nie tylko w formie propo-
zycji klasyfikacyjnych, ale także z uwzględnieniem metodologicznych podstaw badania
historii języków na podstawie danych synchronicznych.
Zasadnicze rozdziały książki dotyczą typologii języków afrykańskich, ale nie ma
w nich grupowania języków Afryki według podobieństw typologicznych. Opis dotyczy
raczej cech języków afrykańskich rozpoznanych na głównych poziomach ich struktury:
fonologii, morfologii i składni. Pod uwagę brane są cechy uznane za powszechnie wystę-
pujące w językach afrykańskich (w językach przynajmniej jednej z rodzin), jak też cechy
występujące tylko w językach afrykańskich i niespotykane (lub rzadko spotykane) poza
Afryką.
Kolejność opisywanych zagadnień wynika z przekrojowego charakteru publikacji
i przypisania w niej nadrzędnej roli składni, w tym zwłaszcza charakterystycznym dla
języków afrykańskich regułom organizacji zdania. Kwestie dotyczące budowy morfolo-
gicznej są ich naturalną konsekwencją i rozwinięciem.
Źródłem cytowanych przykładów są opisy języków afrykańskich, gramatyki, opraco-
wania zagadnień językowych i językoznawczych, zaznaczane w tekście. Dla części przy-
kładów zachowanych w formie notatek sporządzonych podczas konferencji afrykanistycz-
nych, dyskusji czy przypadkowych spotkań z danymi językowymi brak jest odniesień
bibliograficznych, ale takie przykłady pojawiają się rzadko i tylko na poparcie innych
stwierdzeń. Pewną (choć relatywnie niewielką) rolę odgrywają w opisie własne badania
autorki, odnoszące się głównie do języka hausa i innych języków czadyjskich.
Ortografia i zasady cytowania
Nazwy języków są podawane w wersjach, w jakich funkcjonują w standardowej or-
tografii kraju, z którego pochodzą. Przy ich odczytywaniu uwzględnia się na ogół zasady
Alfabetu dla Afryki4, w którym utrwalono zapis wielu nazw własnych. Według tych zasad
/c/ i /j/ są znakami spółgłosek zwarto-szczelinowych o artykulacji palatalnej (pol. [cz],
[dż]), /w/ odpowiada półspółgłosce dwuwargowej (pol. /ł/ lub /u/), a /y/ półspółgłosce
4 Pierwsze ogólne zasady stosowania łacińskiego alfabetu do zapisu języków afrykańskich sformułował
w 1928 r. zespół Międzynarodowego Instytutu Afrykanistego (IAI) pod kierownictwem D. Westermanna.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ortografia i zasady cytowania
17
palatalnej (pol. [j]). Tak więc ijo = [idżo], awiya [ałija, auija], janjero [dżandżero]. Od
tych reguł spotyka się wyjątki, do których należy używanie znaku ch także dla głoski [cz],
tak jak w języku chichewa [cziczeua], alternatywnie posługującego się nazwą „nyanja”
[njandża] oraz języków chagga [czagga] i mocha [mocza].
Ortografia niektórych języków zachodniej Afryki (hausa, fulfulde) przewiduje noto-
wanie spółgłosek glotalizowanych (artykulacyjnie uzupełnionych o zwarcie krtaniowe) za
pomocą liter „haczykowatych” /ɓ/, /ɗ/, /ƙ/. Także inne znaki stosowane do zapisu języków
afrykańskich pochodzą z alfabetu fonetycznego (np. /ŋ/ dla tylnojęzykowej spółgłoski n,
/ʃ/ dla odpowiednika polskiego [sz], choć w tym ostatnim przypadku spotykamy także
/sh/, na przykład w shona [szona], shilluk [szilluk]5. W języku bambara odrębne znaki (na
oznaczenie fonologicznie odrębnych głosek) mają spółgłoski nosowe /m/, /n/, /ɲ/ i /ŋ/, np.
ŋana ‘bohater’, ɲɛ ‘oko’, na ‘sos’ (Konaré 1998: 10). Spośród dwuznaków wyróżniają się
spółgłoski palatalizowane (/ky/, /gy/, /fy/, labializowane z elementem wargowym (/kw/,
/gw/, /zw/, etc.) i labiowelarne (/kp/, /gb/). Ich artykulacja i miejsce w systemie fonologicz-
nym języków przedstawione są odrębnie (por. 3.1.4.), natomiast wykaz symboli fonetycz-
nych i znaków diakrytycznych stosowanych w językach afrykańskich zawiera aneks nr 5.
W odniesieniu do samogłosek ortografia języków standaryzowanych przewiduje czę-
sto notowanie pięciu podstawowych jednostek systemu (i, e, a, o, u), choć i tu są języki
uwzględniające inny zapis, np. w joruba ẹ (= ɛ), ọ (= ɔ). W wielu językach stosuje się
odrębne znaki dla większej liczby fonemów samogłoskowych, jak w bambara, gdzie stan-
dardowa ortografia przewiduje notowanie siedmiu samogłosek: a, e, ɛ, i, o, ɔ, u, np.: I ka
kɛnɛ? ‘Czy jesteś zdrowy?’ Tɔɔrɔ tɛ ‘Tak, nic mi nie jest’ (Konaré 1998: 16).
Dodatkowo rejestr znaków powiększają długie samogłoski (notowane zwykle przez
podwojenie lub zaznaczane poziomą kreską nad samogłoską (ā) oraz diakrytyki, np. / /
stosowany w niektórych opracowaniach do zaznaczania fonetycznych cech artykulacji
dźwięków, np. nosowości, jak w wyrazie ’u῀ῖ ‘żyć’ w nama. Notację tonu, w której znak
/ / wskazuje ton niski, znak / / ton wysoki, stosuje się w poszczególnych językach z od-
niesieniem do reguł dystrybucji, na przykład w językach tonalnych bantu notuje się zwy-
kle tony wysokie (sylaby bez oznaczenia tonu mają wówczas ton niski), podczas gdy
w hausa i innych językach czadyjskich zaznacza się tylko ton niski, a wysoki pozostawia
bez notacji. Odrębnie notuje się połączenie tonu wysokiego i niskiego na jednej sylabie
(znak / /). Dodatkowe znaki wprowadza się w językach z większą liczbą tonów. W języ-
ku ewe, gdzie ton nie jest z reguły notowany, pojawia się potrzeba zaznaczenia opozycji
tonalnej tam, gdzie bez znaków tekst pisany byłby dwuznaczny. W szczególności dotyczy
to zaimków (zaimek mí ‘my’ musi posiadać znak tonu wysokiego, gdyż inaczej mógłby
być odczytany jako mi ‘wy’, podobnie frazy ekpɔwò ‘on zobaczył ciebie’, ekpɔwo ‘on
zobaczył ich’ nie będą zinterpretowane poprawnie bez zaznaczenia tonu).
Brak adekwatności większości systemów ortograficznych względem systemów fono-
logicznych powoduje, że w cytowanych źródłach znajdziemy różne zapisy wyrazów tego
samego języka. Na przykład w hausa ortografia standardowa przewiduje notację wyrazu
magana (‘rozmowa’) bez dodatkowych diakrytyków zaznaczających tony i długość samo-
5 Dość znamienną odrębność na tle standardów ortograficznych języków afrykańskich wykazuje język
joruba, w którym głoska [sz] zapisywana jest za pomocą litery s, np. asọ ‘ubranie’. W ten sposób utrwalo-
na została ortografia misyjna S. Crowthera z lat 80. XIX w.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
18
Wstęp
głoski, podczas gdy w pracach językoznawczych znajdziemy ten wyraz w postaci màganā
lub też màganàa. Także nazwy samych języków funkcjonują często w kilku wersjach
ortograficznych. Zwłaszcza języki niestandaryzowane, opisane przez językoznawców
z uwzględnieniem ich istotnych cech fonologicznych, mają zarówno w przykładach, jak
też w samej nazwie języka, znaki alfabetu fonetycznego, np. „gɛ” (alternatywnie „gen”),
„mòoré” („moore”).
W niniejszej prezentacji stosuje się preferencje dla nazw uznawanych za rodzime,
najczęściej za autorami cytowanych prac. Alternatywne polskie nazwy stosuje się tam,
gdzie można mówić o ustabilizowanej pisowni, np. „joruba”, „suahili”, „bedża” (zamiast
odwołania się do form „yoruba”, „swahili”, „beja”), lub wówczas, gdy akceptowana jest
ich spolszczona wersja (np. „somalijski”, „berberski”, „amharski”, „języki czadyjskie”).
Niektóre nazwy mają więc dwie formy, np. „ibo” i „igbo”, a wiele nazw języków bantu
funkcjonuje albo łącznie z prefiksem klasy nominalnej oznaczającym ‘język’ (kikongo,
kinyarwanda, sesotho), albo bez niego (kongo, rwanda, sotho), co stwarza dodatkowe
komplikacje przy ich identyfikacji. W nazwie „kikuyu”/„gikuyu” akceptowana jest alter-
nacja fonologiczna, ale nie wariant bez prefiksu.
W cytowanych w tej książce przykładach zachowana zostaje oryginalna notacja tonów
i znaków diakrytycznych, stosowana w źródłach. Tam, gdzie brak dodatkowych wyjaśnień,
znak ( ) służy do oznaczania tonu niskiego, ( ) dla tonu wysokiego, ( ) dla wznosząco-
-opadającego, a podwojenie lub znak ( ) dla wzdłużenia samogłoskowego (aa/ā), jak
w przykładach hausa ƙawàataa (ƙawă̂tā) ‘upiększać’, mùtûm ‘człowiek’.
Ilustracją zjawisk gramatycznych i innych reguł tworzenia zdań w językach afrykań-
skich są trzy bajki zamieszczone w aneksach książki: bajka w języku hausa (aneks nr 6),
w języku suahili (aneks nr 7) i w amharskim (aneks nr 8).
Podziękowania
Książka Języki afrykańskie jest wynikiem wieloletnich doświadczeń afrykanistycznych
i obcowania z literaturą na temat języków afrykańskich. Trudno byłoby wymienić wszyst-
kich, którzy swoją wiedzą, przekazanymi mi materiałami i oceną moich własnych prac
przyczynili się do powstania tej publikacji. Bezpośrednie odniesienia źródłowe zamiesz-
czone są w tekście. W tym miejscu chciałabym podziękować koleżankom z Zakładu Ję-
zyków i Kultur Afryki Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizującym się w językach czę-
sto przywoływanych w pracy, a mianowicie Iwonie Krasce-Szlenk i Zofii Podobińskiej,
z którymi konsultowałam przykłady języka suahili, oraz Laurze Łykowskiej i Ewie Wołk,
bez których język amharski nie byłby w książce reprezentowany.
Nina Pawlak
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Komparatystyka językowa
i klasyfikacje
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Rodziny językowe Afryki
Wobec braku tradycji piśmienniczych i źródeł zaświadczających wcześniejsze etapy
rozwoju języków, w afrykanistyce rozwija się intensywnie komparatystyka odwołująca się
do danych synchronicznych, której wnioski służą interpre towaniu historii języków. Wartość
współczesnych danych dla badań dia chronicznych jest duża, ponieważ wiele języków ma
liczne wersje dialektalne, co oznacza, że nie wykształciła się w nich jedna norma, która
przyspiesza rozwój języka, ujednolica leksykę i składnię i zaciera warianty zachowujące
wcześniejsze stadia rozwoju języka. Taka sytuacja wymaga jednak zgromadzenia ogrom-
nej liczby danych, które mogłyby dać podstawę do badań porównawczych.
Mimo wielu ograniczeń, językoznawstwo afrykanistyczne odnotowuje istotne osiąg-
nięcia w ustaleniu pokrewieństwa genetycznego języków Afryki, wnosząc jednocześnie
swój wkład do metodologii badań diachronicznych nad językami niemającymi tradycji
piśmienniczej. Wśród tych osiągnięć jest klasyfikacja Josepha Greenberga, która wytycza
granice genetycznie uwarunkowanych wspólnot językowych w Afryce. Klasyfikacja uka-
zała się w formie jednolitej publikacji w roku 1963 jako The Languages of Africa (wcześ-
niej znana z artykułów w czasopismach) i nie zmieniła się w sposób istotny do dziś, mimo
licznych kontrowersji, z jakimi była przyjmowana na początku.
Według tej klasyfikacji w Afryce używa się języków należących do czterech odrębnych
rodzin: afroazjatyckiej, kongokordofańskiej (inaczej nigerokongijskiej), nilosaharyjskiej
i khoisan (zob. aneks nr 2).
1.1. Nazewnictwo rodzin i grup językowych
Dość istotną modyfikacją klasyfikacji J. Greenberga w stosunku do wcześniejszych,
niekiedy już ugruntowanych poglądów na temat języków Afryki, były same nazwy rodzin
i grup językowych. Wraz z tą klasyfikacją pojawiła się nazwa „języki afroazjatyckie”1,
która przyjęła się powszechnie wśród afrykanistów, jednak z jej akceptacją w szerszym
środowisku językoznawców (a tym bardziej specjalistów innych dyscyplin) były i nadal
są problemy. W użyciu pozostaje nazwa „języki chamito-semickie”, uznawana za alterna-
tywną wobec nazwy „języki afroazjatyckie”, choć jej człon „chamicki” wnosi tu błędną
informację o odrębności odgałęzienia chamickiego. Hipoteza taka została odrzucona przez
M. Cohena już w latach 20. ubiegłego wieku, ale silne przywiązanie uczonych do terminu
1 W wersji angielskiej nazwa ma kilka wariantów: najbardziej popularna to Afroasiatic, ale spotyka się
także Afrasian i Afrasan.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
1. Rodziny językowe Afryki
„chamicki” znajduje w dalszym ciągu odzwierciedlenie w publi kacjach, także polskich
o charakterze encyklopedycznym (Zaborski 1996: 15).
W ramach rodziny afroazjatyckiej nazewnictwo grup ma także swoje warianty, wyni-
kające z istnienia alternatywnych określeń lub też ich przekładów. Wyróżnia się pod tym
względem język berberski2, zwany językiem libijsko-berberskim (niekiedy błędnie berbe-
ryjskim) lub językami (libijsko-)berberskimi. Przekład na język polski nazwy języków
używanych w dorzeczu rzeki Omo (języki „omockie” obok „omotyckie” – za angielską
wersją Omotic) też nie ma ujednoliconej wersji, jednak takie alternacje nie powodują
problemów komunikacyjnych. Zasługą Greenberga jest wprowadzenie do obiegu nauko-
wego (a z czasem także do zestawu określeń potocznych) nazwy „języki czadyjskie”3,
odnoszącej się do grupy języków Afryki subsaharyjskiej wchodzących w skład rodziny
afroazjatyckiej.
Określenie innej rodziny, ustanowionej przez J. Greenberga pod nazwą „kongokordo-
fańska”, przeszło metamorfozę mało zauważoną poza gronem specjalistów. Od roku 1989,
kiedy ukazała się publikacja The Niger-Congo languages (Bendor-Samuel 1989) z nową
wewnętrzną klasyfikacją rodziny, która zanegowała odrębność języków kordofańskich,
zasadne stało się używanie nazwy „nigerokongijska” (Niger-Congo). Bardzo szybko nazwa
ta przyjęła się w nauce, zyskała też miano etykiety języków afrykańskich zajmujących
największe obszary kontynentu, rozciągające się od Senegalu na zachodzie po wybrzeże
Oceanu Indyjskiego na wschodzie i sięgające jego południowych brzegów. Do rodziny
nigerokongijskiej należy wiele grup językowych, których nazwy różnymi drogami przeni-
kały do publikacji o językach Afryki, nie nadążając przy tym za ich zmianami wynikają-
cymi z rozwoju wiedzy o cechach strukturalnych i związkach genetycznych poszczególnych
języków. Już J. Greenberg umieścił w swej klasyfikacji grupę języków mande, której nazwa
zastąpiła lepiej ugruntowaną poza językoznawstwem nazwę „manding” („mandingo”)4.
Wraz z tą klasyfikacją pojawiła się też nazwa „języki zachodnioatlantyckie”, odnosząca
się m.in. do wielkich języków Afryki Zachodniej wolof, serer, fulfulde. W ujęciu odpo-
wiadającym nazwie „nigerokongijska” kryją się one pod nazwą „języków atlantyckich”.
Późniejsze wersje klasyfikacji języków nigerokongijskich wprowadziły istotną zmianę
w identyfikacji grupy kwa, która dostatecznie długo (od II poł. XIX w.) funkcjonowała
w literaturze jako określenie języków używanych na obszarach rozciągających się od Wy-
brzeża Kości Słoniowej do Nigerii, wśród nich takich jak akan, igbo, joruba (wcześniej
także języków kru i ijo). Grupa kwa zdefiniowana według aktualnej wiedzy o powiązaniach
genetycznych nie łączy już tych języków, pozostawiając nazwę „kwa” tylko na określenie
2 Nazwa upowszechniła się w epoce kolonialnej, choć wprowadzili ją Arabowie, którzy w VII w.,
podbijając Afrykę Północną, nazwali ten język barbarīya, czyli ‘niezrozumiały bełkot’ (Zavadovskiy
1967).
3 Określenie „czadyjskie” pochodzi od nazwy jeziora Czad usytuowanego na terytorium granicznym
czterech państw: Nigru, Nigerii, Kamerunu i Czadu.
4 Wiele informacji o językach Afryki tkwi w nazwach, jakie poszczególnym odmianom nadają sami
użytkownicy. J. Greenberg w swej klasyfikacji z 1963 r. uwzględnił wcześniejsze rozróżnienie języków
mande na mandé-tan, mandé-fu i mandé-bu, które odwoływało się do liczebnika ‘dziesięć’ w poszcze-
gólnych odmianach (w północnej części – tan, w południowej – fu, we wschodniej – bu). Odrębności te
zostały potwierdzone m.in. w badaniach leksykostatystycznych, co znalazło wyraz w podziale języków
mande na podgrupy: północno-zachodnią, południową i wschodnią.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.1. Nazewnictwo rodzin i grup językowych
23
języków Ghany (akan i innych z nim spokrewnionych). W tym zamieszaniu terminolo-
gicznym nie ma na szczęście propozycji alternatywnej nazwy dla języków bantu, nazwa
ta niezmiennie odnosi się do jednej z największych i najbardziej znanych wspólnot języ-
kowych na kontynencie afrykańskim, jej status (w ujęciu klasyfikacyjnym) zmienił się
jednak istotnie po przyjęciu propozycji J. Greenberga. Termin „rodzina językowa” nie ma
w niej bowiem zastosowania do języków bantu, są one tylko odgałęzieniem większych
wspólnot w rodzinie nigerokongijskiej, ogniwem w rozwoju drzewa genealogicznego, do
którego ustalania liczba użytkowników nie ma zastosowania. W obrębie rodziny obejmu-
jącej grupę bantu są natomiast języki, które w mniejszym lub większym stopniu podzie-
lają cechy typowe dla języków bantuskich. Na ich określenie pojawiły się w literaturze
nazwy „języki bantuidalne” (Bantoid), „języki półbantuskie” (Semi-bantu), bantu pojmo-
wane wąsko (Narrow Bantu) i szeroko (Wide Bantu). Mają one odniesienie do wyników
badań, pokazujących różne stopnie wspólnoty genetycznej i kontakty międzyjęzykowe.
Rodzina nilosaharyjska nie wywołuje kontrowersji nazewniczych, jednak jej status
i granice poddawane są nieustającym rewizjom. Dawne „języki sudańskie”5 czy „języki
nigryckie”6, dzisiaj umiejscowione w wewnętrznej strukturze drzewa genealogicznego (pod
innymi nazwami), odpowiadają wcześniejszym etapom kształtowania się granic tej rodzi-
ny. Nazwa zaproponowana przez Josepha Greenberga zawiera dwa człony, które odnoszą
się do dwóch ważnych grup, języków nilockich i saharyjskich, nie wywołuje więc kono-
tacji pozajęzykowych.
Wiedza o językach tej rodziny jest ciągle niewielka, m.in. ze względu na późne kon-
takty zajmowanych przez nią obszarów z Europą, jak też terytorialne rozproszenie języków
oraz ich ogromne wewnętrzne zróżnicowanie. W ostatnich kilku dekadach nastąpiło oży-
wienie badań nad językami nilosaharyjskimi, co zaowocowało nowymi klasyfikacjami
i nowymi propozycjami nazw jej odgałęzień. Mają one wartość taką samą, jak czynienie
kolejnych małych kroków na drodze do zdobycia pełnej wiedzy o tych językach i ich
historii.
We współczesnych badaniach i rekonstrukcjach pojawiły się też hipotezy podważają-
ce niezależność rodziny nilosaharyjskiej (Blench 1995, Bender 2000: 57). Nazwa „kongo-
saharyjska” odnosi się do makrorodziny7 obejmującej języki nigerokongijskie i nilosaha-
ryjskie. Udowodnienie tej hipotezy wymaga poznania historii kontaktów i wzajemnych
wpływów między poszczególnymi językami i grupami, na co jeszcze obecny stan wiedzy
nie pozwala.
Najwcześniej rozpoznana jednostka o statusie odrębnej rodziny językowej Afryki, ro-
dzina khoisan, jest identyfikowana również pod nazwą „języki buszmeńsko-hotentockie”.
Afrykaniści uznają ją za niepoprawną i mocno akcentują fakt, że jako termin językoznaw-
czy jest nie do przyjęcia. W literaturze (zarówno specjalistycznej, jak i popularnej) spoty-
5 D. Westermann w swej klasyfikacji języków Afryki z 1911 r. tą nazwą określił wszystkie języki pasa
geograficznego Sudanu od Atlantyku na zachodzie po Etiopię – Ugandę – Kenię na wschodzie.
6 Termin oznaczający ‘języki czarnych mieszkańców Afryki’ miał w historii językoznawstwa afrykań-
skiego zarówno status jednostki klasyfikacyjnej, jak i nazwy ogólnej.
7 Koncept makrorodziny, wielkiej genetycznej wspólnoty języków afrykańskich (nieobejmującej jednak
języków afroazjatych i khoisan), pojawia się w badaniach historycznych w różnych ujęciach i pod różnymi
nazwami. Za najstarszą można uznać propozycję „języków Sudanu” (Sudansprachen) D. Westermanna
z 1911 r.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
1. Rodziny językowe Afryki
ka się także określenie „języki mlaskowe” (z mlaskami), będące odpowiednikiem angiel-
skiego terminu click languages, które zwraca uwagę na charakterystyczne dźwięki
występujące w tych językach – mlaski.
1.2. Charakterystyka rodzin językowych Afryki
Niżej zamieszczony jest przegląd rodzin językowych Afryki i najważniejszych jedno-
stek (grup) w obrębie tych rodzin z zaznaczeniem ich najbardziej charakterystycznych cech
strukturalnych. Klasyfikację języków Afryki z podaniem nazw najbardziej znanych repre-
zentantów poszczególnych rodzin (grup) językowych przedstawia aneks nr 3.
1.2.1. Rodzina afroazjatycka
Rodzina języków afroazjatyckich8 zajmuje rozległe obszary Afryki Północnej, wschod-
niego rogu Afryki i południowo-zachodniej Azji. Tereny wysunięte najdalej na południe
(poniżej równika), znajdują się w Tanzanii. Językami należącymi do tej rodziny mówi
blisko 200 milionów ludzi.
Powszechnie wyróżnia się 5 grup języków afroazjatyckich. Największą stanowią ję-
zyki semickie, odrębne odgałęzienia tworzą także języki kuszyckie, berberskie, język sta-
roegipski oraz języki czadyjskie. Kontrowersyjne jest wyodrębnienie z języków kuszyckich
odrębnej grupy języków omockich. Wśród języków afroazjatyckich największą liczbę mó-
wiących ma język arabski. Do ważniejszych języków rodziny afroazjatyckiej używanych
współcześnie w Afryce należą: hausa, amharski, oromo, somalijski, tigrinya. Znaczna licz-
ba języków ma niewielką liczbę użytkowników, zwłaszcza w grupie czadyjskiej i kuszyc-
kiej. Wart odnotowania jest także fakt, że wśród języków afroazjatyckich kontynentu afry-
kańskiego są języki wymarłe z tradycją piśmienniczą (język staroegipski oraz gy’yz).
Języki s e m i c k i e
Zajmują całą Afrykę Północną, natomiast w Afryce subsaharyjskiej są słabo reprezen-
towane. Najbardziej znane afrykańskie dialekty arabskiego9 używane są w Mauretanii oraz
w Czadzie i Sudanie. Dialekt mauretańskich Arabów, hassaniyya, ma ok. 1,5 milionów
użytkowników (Platiel 1998: 52). Pod względem strukturalnym hassaniyya wykazuje cechy
dialektu marokańskiego. Poza Mauretanią tej odmiany arabskiego używają berberojęzycz-
ni Tuaregowie w Senegalu i Mali.
Odmiany arabskiego w Czadzie (turku) i Sudanie (juba [dżuba]) są w istocie skreoli-
zowanymi postaciami jego form uproszczonych, używanymi głównie przez nomadów. Są
one bliskie arabskiemu magrebińskiemu, a ich zróżnicowanie odzwierciedla wpływ języków
afrykańskich (powodujący m.in. zanik spółgłosek emfatycznych, zwiększenie liczby samo-
głosek, inną dystrybucję fonemów długich i krótkich). Język Arabów Shuwa z północno-
-wschodniej Nigerii uznawany jest za nigeryjski wariant arabskiego (Nigerian Arabic).
8 Według katalogu Ethnologue... (Gordon 2005) rodzina składa się z 375 języków.
9 Współcześnie używane odmiany języka arabskiego są powszechnie nazywane dialektami, chociaż
z językoznawczego punktu widzenia są to raczej odrębne języki.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.2. Charakterystyka rodzin językowych Afryki
25
Odrębnym odgałęzieniem w tej grupie są języki semickie Etiopii, do których należy
amharski, gurage, tigre, tigrinya, gafat, argobba, harari oraz martwy język gy’yz, współ-
cześnie używany w funkcji liturgicznej w Ortodoksyjnym Kościele Etiopskim. Największy
z nich, amharski, reprezentujący podgrupę południowosemickich, ma ponad 17 milionów
rodzimych użytkowników. Jako oficjalny język Etiopii używany jest także przez inne spo-
łeczności w tym państwie.
Odrębność języków semickich Etiopii w semickiej grupie językowej wynika nie tylko
z terytorialnego oddalenia języków Etiopii zarówno od arabskiego, jak i od odgałęzienia
południowoarabskiego (w wersji współczesnej obecnego w Omanie i Jemenie). Języki te,
obok cech wspólnych wszystkim językom semickim, wykazują też charakterystyczne dla
nich różnice. Na poziomie fonologicznym są to systemy bez spółgłosek międzyzębowych
(t, d) i ġ, w morfologii charakteryzuje je m.in. uproszczona deklinacja w stosunku do
dawnej semickiej zachowanej w arabskim klasycznym (Brzuski 1989: 18). W amharskim
wyróżniają się spółgłoski ejektywne (por. 3.1.1.), które zastępują ogólnosemickie faryn-
galizowane.
Bardzo ważną cechą, wyróżniającą języki semickie Etiopii na tle innych języków
semickich, jak też innych języków Afryki, jest fakt stosowania do zapisu wielu z nich,
a głównie gy’yz i amharskiego, odrębnego pisma, zwanego sylabariuszem etiopskim.
Język s t a r o e g i p s k i
W badaniach językowych status egipskiego i jego dorobek piśmienniczy są wyjątkowe.
Pozwalają one śledzić zmiany jednego języka w długiej przestrzeni czasowej, czego nie
można czynić w odniesieniu do żadnego innego języka z obszaru Afryki. Zmiany te do-
tyczą przekształceń od staroegipskiego (3100–2000 r. p.n.e.) do koptyjskiego (XIV w. n.e.),
w tym także różnic w sposobie zapisu języka. W afrykanistycznych badaniach diachro-
nicznych staroegipski służy często za punkt odniesienia w ustalaniu wzajemnych relacji
języków afroazjatyckich, gdzie formy zaświadczone porównywane są z rekonstrukcjami
poszczególnych grup.
Języki b e r b e r s k i e
Berberowie, mieszkańcy Afryki Północnej od Libii przez Saharę, używają wielu bli-
skich sobie odmian, takich jak shilh (tashelhit) i tamazight (w górach Atlasu), tarifit (w pół-
nocnej części Maroka), tashawit oraz kabylski (w Algierii)10, które w opisach lingwistycz-
nych są uznawane za odrębne języki. We wschodniej Libii i w oazie Siwa zachowane są
wyspowe odgałęzienia wspólnoty językowej Berberów. Południowo-zachodni cypel repre-
zentuje zenaga w Mauretanii. Łącznie języki berberskie używane są jako macierzyste przez
około 12 milionów ludzi.
W Afryce subsaharyjskiej wyodrębnia się liczne warianty tuareskiego, do najważniej-
szych należą tamaḥaq (z rejonu północnego) i tamajeq (tamasheq). Ten ostatni znany
w wersji spolszczonej jako tamaszek, jest używany przez około pół miliona Tuaregów,
z których większość mieszka w północnym Nigrze i dalej w pasie przysaharyjskim w Bur-
10 Język (staro)libij
Pobierz darmowy fragment (pdf)
