Darmowy fragment publikacji:
H. Sienkiewicz – Krzyżacy
– przebaczenie Juranda Zygfrydowi de Löwe,
– wiara w moc relikwii.
• Służba ojczyźnie i królowi:
stała gotowość do walki,
–
– uwielbienie dla królowej Jadwigi,
– podziw okazywany królowi i znanym rycerzom.
Gatunek
Rodzaj literacki – epika;
gatunek – powieść historyczna.
Powieść jest napisana w konwencji włączenia historii w opowieść
z motywami przygody, sensacji i erotyki. Znajdują się w niej struk-
tury epopeiczne (obraz bitwy pod Grunwaldem, etos polskiego ry-
cerza, postacie i zachowanie władców), rycerska przygoda (Zbyszko
i Maćko z Bogdańca) oraz składniki pochodzenia nowelistycznego
(zwięzła budowa sceny, stopniowanie napięcia, wyrazista puenta).
Jest to również powieść realistyczna – troskę o wierne oddanie szcze-
gółu widać w opisach życia codziennego, budowli, przyrody.
Kompozycja
Jest oparta na współrzędności dwóch wątków:
• historycznego (śmierć królowej Jadwigi – bitwa pod Grunwal-
dem),
• przygodowo-miłosnego – rozpoczynającego się w tynieckiej go-
spodzie. W fazie pierwszej są to dzieje miłości Danusi i Zbyszka
zakończonej tragiczną śmiercią bohaterki, w fazie drugiej wątek
Zbyszka i Jagienki zakończony szczęściem domowym.
Oba wątki są zgodne z ideologią powieści – zbrodnicza działalność
Zakonu poparta krzywdą Danusi musi zostać ukarana, w wątku
z Jagienką realizuje się wielkość Polski w oparciu o ideał rodowy
Maćka z Bogdańca. Ściśle z obydwoma wątkami, poprzez postać
138
Fabuła i czas akcji
głównego bohatera Zbyszka, łączy się wątek Juranda ze Spychowa.
Konsekwentnie w całej powieści rozwijany jest wątek walki Polaków
z Zakonem Krzyżackim, prowadzący do triumfu oręża polskiego
i zwycięstwa słusznej sprawy nad bezprawiem i okrucieństwem. Są
też wątki poboczne i epizodyczne, np. postać Sanderusa, miłosne pe-
rypetie Cztana i Wilka, przygody Hlawy.
Istotnymi motywami są:
• motyw podróży,
• motyw drogi i spotkań w drodze,
•
różnorodna prezentacja postaci, np. Jurand – legendarny bohater,
Danusia – przypominała tak jakieś malowania na szybach, było w niej
coś tak kościelnego.
Fabuła i czas akcji
Akcja Krzyżaków jest wyraźnie ograniczona datami wydarzeń histo-
rycznych. Rozpoczyna się w czerwcu 1399 r., kiedy cały kraj oczekuje
narodzin potomka królowej Jadwigi i króla Jagiełły, kończy nato-
miast wielką bitwą pod Grunwaldem w lipcu 1410 r. Epilog utworu
odwołuje się do pokoju toruńskiego w 1466 r. zawartego za pano-
wania Kazimierza Jagiellończyka, na mocy którego Polska otrzymała
Pomorze z Malborkiem i Elblągiem.
Liczne reminiscencje historyczne rozszerzają czas fabularny powieści.
Wspominana jest w utworze bitwa pod Płowcami w 1331 r. (czasy
rządów Władysława Łokietka), rzeź mieszkańców Łęczycy i zniszcze-
nie Sieradza (1331). Częste są odwołania do umacniania gospodarki
Polski, m.in. budowanie dróg za panowania Kazimierza Wielkiego
(1333-1370). Snute są też opowieści o lokalnej wojnie Grzymalitczy-
ków z Nałęczami, toczonej w latach 1382-1383, w czasie której został
zniszczony Bogdaniec, a która była częścią walk o sukcesję tronu po
śmierci Ludwika Węgierskiego.
Fabuła powieści obejmuje więc lata 1331-1466.
139
H. Sienkiewicz – Krzyżacy
Miejsce akcji
Miejscem, w którym toczy się akcja, jest cała ówczesna Rzeczpospoli-
ta. Zasadnicze wydarzenia rozgrywają się na pograniczu mazowiec-
ko-krzyżackim. Bohaterowie przebywają też w zamkach krzyżackich
w Szczytnie, Brodnicy, Malborku i na Żmudzi w lasach w okolicy
Nowego Kowna. Wielka historyczna bitwa rozgrywa się na polach
pod Grunwaldem. Bohaterowie cały czas podróżują. Ich oczami
czytelnik ogląda ogromne puszcze, drogi, jak również bogate bu-
dowle Krakowa, dwory książęce w Płocku, Ciechanowie, Przasny-
szu, posiadłości rycerskie w Spychowie, Zgorzelicach i Bogdańcu.
Pokazane jest opactwo w Tyńcu, a także Olkusz, Łęczyca, Sieradz
i Łowicz.
Przestrzeń w Krzyżakach jest nacechowana ideologicznie – ciągle zdo-
bywana i opanowywana przez przemieszczanie się bohaterów. We-
dług Marii Konopnickiej, ludzie są tam prawie ciągle w drodze i na
koniu. Przeciągają dwory książęce, przeciągają orszaki panów i ryce-
rzy. Przemieszczając się w przestrzeni, bohaterowie nadają jej cechy
mityczne lub sakralne, np.: w puszczach według wierzeń żyją po-
gańscy bożkowie, dziedziniec warszawskiego zamku staje się prze-
strzenią sądu Bożego, a pola Grunwaldu miejscem gniewu Bożego
i chwały oręża polskiego.
Problematyka
W Krzyżakach pisarz szeroko ukazał dramatyczny okres w dziejach
Polski i uwypuklił agresorską politykę Zakonu Krzyżackiego, który
zagrażał Polsce, Litwie i Żmudzi.
W powieści przypisane są Krzyżakom wszelkie możliwe negatywne
cechy: głównie okrucieństwo, pycha, chciwość, zakłamanie, brak ry-
cerskiego honoru, cynizm, posługiwanie się przemocą oraz całkowite
wyrzeczenie się ideałów zakonnych i religijnych. Polacy natomiast są
idealizowani, podkreślane są głównie ich prawość, rycerskość, honor
i umiejętność wielkiej mobilizacji i poświęcenia w obliczu zagrożenia
ojczyzny.
140
Narrator i narracja
Pierwszoplanowymi bohaterami powieści są zwykli ludzie, których
losy autor splótł z życiem znanych z historii postaci i którzy uczest-
niczą w ważnych wydarzeniach historycznych. Szeroko ukazane jest
średniowieczne społeczeństwo, począwszy od króla, możnowład-
ców, przez rycerzy, mieszczan, duchowieństwo po chłopów. Życie
wszystkich warstw autor ukazał na tle obyczajów epoki, realiów
życia codziennego, zwyczajów, zabaw, strojów, zabobonów, jak rów-
nież sposobów podróżowania, odżywiania się, mieszkania itp. Jest to
obraz społeczeństwa, do którego przenika zachodnia obyczajowość,
rycerstwo przekształca się w szlachtę, a zatargi i walna rozprawa
z Krzyżakami powodują wzrost potęgi kraju i jego mieszkańców.
WĄTKI
• wątek polityczny – konflikt Polaków z Krzyżakami zakończony
zwycięską bitwą pod Grunwaldem,
• wątek przygodowo-miłosny – dzieje miłości Zbyszka do Danusi
i Jagienki do Zbyszka,
• wątek Juranda – tragicznego bohatera, którego życie zdetermino-
wała zemsta,
• wątki poboczne, np. historia o Cztanie i Wilku, perypetie Maćka
z Bogdańca, historia Jagienki.
Narrator i narracja
Narrator w Krzyżakach jest typowym narratorem powieści realistycz-
nej wzbogaconym o kompetencje historyczne. Jest wszechwiedzący,
zdystansowany wobec świata przedstawionego. Ma prawo inter-
pretacji i wartościowania, wskazuje na konsekwencje działań posta-
ci w przyszłości. Aksjomatem powieści jest zbrodniczość Zakonu.
W narracji jest ona wprowadzona w formie uogólnień doświadczeń
postaci, których doznania, przemyślenia i opinie podane są w mowie
zależnej i pozornie zależnej.
Dominującymi formami wypowiedzi w narracji są opis i opowiada-
nie. Możemy wyróżnić:
• opisy realistyczne, głównie tła topograficzno-obyczajowego,
• opisy wartościujące – emotywne, eksponujące nastrój grozy lub
liryczne, kontrastujące, np. sceny śmierci Zygfryda i Danusi.
141
H. Sienkiewicz – Krzyżacy
Opowiadanie jest najczęściej „unaoczniające” – narrator przejmuje
perspektywę uczestników wydarzeń, przedstawia ich reakcje psy-
chiczne i czynnościowe. W obrazach scen zbiorowych (pojedynki, po-
lowania) występuje wyraźne stopniowanie i kontrastowanie napięć,
perspektywa zbliżeń i oddaleń, opowiadanie o charakterze przed-
miotowo-informacyjnym i emocjonalno-wartościującym.
W całej narracji sposób opisu, dobór słownictwa i odautorski komen-
tarz kierują sympatię czytelnika ku bohaterom – Polakom.
Język
Współczesny język literacki wzbogacił Sienkiewicz stylizacjami ma-
jącymi sprawiać wrażenie polszczyzny średniowiecznej. Język po-
wieści oparty jest na gwarze góralskiej Zakopanego, w którą zostały
wplecione pojedyncze wyrazy z zabytków języka polskiego, np. gie-
złeczko, nałęczka, drzewiej.
PRZYKŁADY:
Słownictwo: gwoli, niepoślednie, cudne, wdały, prawić, jedzon, boćkać,
dychać, olsnąć, numa, kłapak.
Frazeologia: to mi dziwno, tak zacnie odbudował, lud rozmiłowany
w roli, toć mi się udało, a ty se sednij, ławą iść, zbić z siodła, pić za pan
brat.
Fleksja: przywdziewali na się, topór u siodła, ciekawam okrutnie, my sto-
im, takimi słowy, nicią ozdobne.
Składnia: wielkolud jakowyś zza wzgórza przed nami wyjeżdża, ciągnęły
się łany zbóż wszelakich (szyk przestawny), książę siedziało, nienawiść
znacznie już była przygasła.
Przysłowia: Zawarły niedźwiedzie pokój z bartnikami i barci nie psowają
ni miodu nie jedzą. Jako tchórz cuchnie, tak Krzyżak łże.
Dużo archaizmów występuje np. w mowie opata o wyborze żony
(t. I, r. 16).
Charakterystyczne, z użyciem gwary, są dialogi, np. rozmowa Ja-
gienki ze Zbyszkiem po zabiciu niedźwiedzia (t. I, r. 12): co by się bez
142
Motywy i nawiązania
ciebie przygodziło, bojałam się o ciebie, czemuś się nie obezwała, nie powia-
daj też, żem tu była, żeby nade mną nie cudowali.
Utwór na tle epoki
W latach 90. XIX w. u szczytu powodzenia w literaturze polskiej są
wielcy powieściopisarze realiści: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa,
zaś rekordy popularności bije Trylogia i Quo vadis Henryka Sienkie-
wicza. Jest to jednakże moment przesilenia – debiutują poeci młodo-
polscy, powstają pierwsze utwory Władysława Stanisława Reymonta
i Stefana Żeromskiego, pojawiają się naturalizm, symbolizm, „powie-
ści o wieku nerwowym”. Według Aliny Ładygi-Nofer, ze starego po-
kolenia jeden tylko wybitny pisarz nie mógł znaleźć na żadnej płasz-
czyźnie wspólnego języka z Młodą Polską – był nim właśnie Henryk
Sienkiewicz.
Motywy i nawiązania
Krzyżacy ze swą ideologią i przesłaniem wpisują się w rycerski portret
Polaków. Idealizują Polskę i Polaków, podkreślają prawość, przywią-
zanie do wolności, bohaterstwo, poświęcenie wielkiej sprawie, ho-
nor, podtrzymują stereotyp Polaka – katolika, obrońcy i krzewiciela
wiary.
mOTyW RyCERzA/WOjOWNIKA
Iliada Homera – wojownicy tam opisani to bohaterowie niemal bo-
scy, chociaż kierują się ludzkimi emocjami, czują gniew, chęć ze-
msty, współczucie. W walce pomagają i przeszkadzają im antyczni
bogowie, których ulubieńcem jest sławny i niezwyciężony Achil-
les.
Pieśń o Rolandzie – jej bohater, wasal Karola Wielkiego, uczestniczy
w walce z Saracenami. Stanowi wzór rycerza – jest mężny, wierny
i honorowy; to dumny obrońca władcy i wiary chrześcijańskiej, za
którą ginie w walce.
143
Pobierz darmowy fragment (pdf)
