Darmowy fragment publikacji:
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
USTAWA z dnia z 25 lutego 1964 r . – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(tekst jedn . Dz .U . z 2012 r ., poz . 788 ze zm .)
7
11
TYTUŁ I. Małżeństwo (art . 1–616) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Dział I . Zawarcie małżeństwa (art . 1–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Dział II . Prawa i obowiązki małżonków (art . 23–30) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Dział III . Małżeńskie ustroje majątkowe (art . 31–54) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Rozdział I . Ustawowy ustrój majątkowy (art . 31–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Rozdział II . Umowne ustroje majątkowe (art . 47–515) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Oddział 1 . Przepisy ogólne (art . 47–471) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Oddział 2 . Wspólność majątkowa (art . 48–501) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Oddział 3 . Rozdzielność majątkowa (51–511) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
Oddział 4 . Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobku
(art . 512–515) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Rozdział III . Przymusowy ustrój majątkowy (art . 52–54) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
Dział IV . Ustanie małżeństwa (art . 55–61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
Dział V . Separacja (art . 611–616) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
TYTUŁ II. Pokrewieństwo i powinowactwo (art . 617–1441) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Dział I . Przepisy ogólne (art . 617–618) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Dział Ia . Rodzice i dzieci (art . 619–1136) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Rozdział I . Pochodzenie dziecka (art . 619–86) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Oddział 1 . Macierzyństwo (art . 619–6116) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Oddział 2 . Ojcostwo (art . 62–86) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604
Rozdział II . Stosunki między rodzicami a dziećmi (art . 87–1136) . . . . . . . . . . . . . 685
Oddział 1 . Przepisy ogólne (art . 87–91) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
Oddział 2 . Władza rodzicielska (art . 92–112) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695
Oddział 2a . Piecza zastępcza (art . 1121–1128) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732
Oddział 3 . Kontakty z dzieckiem (art . 113–1136) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764
Dział II . Przysposobienie (art . 114–127) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 778
Dział III . Obowiązek alimentacyjny (art . 128–1441) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876
5
TYTUŁ III. Opieka i kuratela (art . 145–184) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989
Dział I . Opieka nad małoletnim (art . 145–174) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990
Rozdział I . Ustanowienie opieki (art . 145–153) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 990
Rozdział II . Sprawowanie opieki (art . 154–164) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012
Rozdział III . Nadzór nad sprawowaniem opieki (art . 165–168) . . . . . . . . . . . . . . . 1037
Rozdział IV . Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki (art . 169–174) . . . . . . . . . . . . . 1045
Dział II . Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie (art . 175–177) . . . . . . . . . 1053
Dział III . Kuratela (art . 178–184) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1058
O Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079
Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1081
Spis treści Wykaz skrótów
Akty prawne
d .k .p .c .
k .c .
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 lis topada 1930 r . – Kodeks
postępowania cywilnego (tekst jedn . Dz .U . z 1950 r . Nr 43, poz . 394 ze zm .)
– nie obowiązuje
– ustawa z 23 kwiet nia 1964 r . – Kodeks cywilny (tekst jedn . Dz .U . z 2014 r .,
poz . 121 ze zm .)
k .k .
Konstytucja RP
– ustawa z 6 czerw ca 1997 r . – Kodeks karny (Dz .U . Nr 88, poz . 553 ze zm .)
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r . (Dz .U . Nr 78,
poz . 483 ze sprost . i zm .)
Konwencja haska
– Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia mię-
dzynarodowego, sporządzona w Hadze dnia 29 maja 1993 r . (Dz .U . z 2000 r .
Nr 39, poz . 448)
– Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Konwencja
o prawach dziecka
Zjednoczonych 20 lis topada 1989 r . (Dz .U . z 1991 r . Nr 120, poz . 526 ze zm .)
Konwencja o wyko- – Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasbur-
nywaniu praw dzieci gu dnia 25 stycznia 1996 r . (Dz .U . z 2000 r . Nr 107, poz . 1128)
k .p .
– ustawa z 26 czerw ca 1974 r . – Kodeks pracy (tekst jedn . Dz .U . z 1998 r . Nr 21,
k .p .a .
k .p .c .
k .p .k .
k .r .
k .r .o .
p .a .s .c .
p .p .m .
pr . bank .
pr . not .
pr . rodz .
poz . 94 ze zm .)
– ustawa z 14 czerw ca 1960 r . – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst
jedn . Dz .U . z 2013 r ., poz . 267 ze zm .)
– ustawa z 17 lis topada 1964 r . – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn .
Dz .U . z 2014 r ., poz . 101 ze zm .)
– ustawa z 6 czerw ca 1997 r . – Kodeks postępowania karnego (Dz .U . Nr 89,
poz . 555 ze zm .)
– ustawa z 27 czerw ca 1950 r . – Kodeks rodzinny (Dz .U . Nr 34, poz . 308 ze zm .)
– nie obowiązuje
– ustawa z 25 lutego 1964 r . – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn . Dz .U .
z 2012 r ., poz . 788 ze zm .)
– ustawa z 29 wrześ nia 1986 r . – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn .
Dz .U . z 2011 r . Nr 212, poz . 1264 ze zm .)
– ustawa z 4 lutego 2011 r . – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz .U . Nr 80,
poz . 432 ze zm .) .
– ustawa z 29 sierp nia 1997 r . – Prawo bankowe (tekst jedn . Dz .U . z 2012 r .,
poz . 1376 ze zm .) .
– ustawa z 14 lutego 1991 r . – Prawo o notariacie (tekst jedn . Dz .U . z 2014 r .,
poz . 164 ze zm .)
– dekret z 22 stycznia 1946 r . – Prawo rodzinne (Dz .U . Nr 6, poz . 52 ze zm .) –
nie obowiązuje
7
pr .spółdz .
– ustawa z 16 wrześ nia 1982 r . – Prawo spółdzielcze (tekst jedn . Dz .U . z 2013 r .,
poz . 1443)
p .u .n .
p .u .s .p .
– ustawa z 28 lutego 2003 r . – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn .
Dz .U . 2012 r ., poz . 1112)
– ustawy z 27 lipca 2001 r . – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn .
Dz .U . z 2013 r ., poz . 427 ze zm .)
regulamin sądowy – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 23 lutego 2007 r . – Regulamin
rozporządzenie
nr 2201/2003
u .g .n .
u .KRS
u .k .s .c .
u .k .w .h .
u .o .p .l .
u .p .n .
u .w .l .
urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn . Dz .U . z 2014 r ., poz . 259)
– rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 lis topada 2003 r . dotyczące
jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeń-
skich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchyla-
jące rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz .Urz . UE 2003 L 338/1)
– ustawa z 21 sierp nia 1997 r . o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn .
Dz .U . z 2010 r . Nr 102, poz . 651 ze zm .)
– ustawa z 20 sierp nia 1997 r . o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn .
Dz .U z 2013 r ., poz . 1203)
– ustawy z 28 lipca 2005 r . o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst
jedn . Dz .U . z 2014 r ., poz . 1025)
– ustawa z 6 lipca 1982 r . o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn . Dz .U .
z 2013 r ., poz . 707 ze zm .)
– ustawa z 21 czerw ca 2001 r . o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym za-
sobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn . Dz .U . z 2014 r .,
poz . 150)
– ustawy z 26 października 1982 r . o postępowaniu w sprawach nieletnich
(tekst jedn . Dz .U . z 2014 r ., poz . 382)
– ustawa z 24 czerw ca 1994 r . o włas ności lokali (tekst jedn . Dz .U . z 2000 r .
Nr 80, poz . 903 ze zm .)
u .w .r .s .p .
– ustawa z 9 czerw ca 2011 r . o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
(tekst jedn . Dz .U . z 2013 r ., poz . 135 ze zm .)
zarządzenie
o organizacji
– zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 grudnia 2003 r . w sprawie organi-
zacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów admini-
stracji sądowej (Dz .Urz . MS Nr 5, poz . 22 ze zm .)
Publikatory
AUWr
Biul . SN
CBOSA
DPP
KPP
MoP
M .P .
NP
ONSAiWSA
OSA
OSAiSN
OSAŁ
OSN
OSNAPiUS
OSNC
OSNCP
OSNC-ZD
OSNPG
8
– „Acta Universitatis Wratislaviensis”
– „Biuletyn Sądu Najwyższego”
– Centrala Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych
– „Demokratyczny Przegląd Prawniczy”
– „Kwartalnik Prawa Prywatnego”
– „Monitor Prawniczy”
– „Monitor Polski”
– „Nowe Prawo”
– Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów
Administracyjnych
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego
– Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Zbiór Dodatkowy
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Biuletyn Prokuratury Generalnej
Wykaz skrótów OSP
OSPiKA
OTK-A
OTK ZU
Pal .
PiP
PiZS
POSAG
Prok . i Pr . – wkł .
PS
Rej .
RPES
SC
SP
TPP
ZNUJ
Inne
Lexis .pl
nb
NSA
SA
SI
SIP
SN
SO
TK
TSUE
WSA
– „Orzecznictwo Sądów Polskich”
– „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych”
– „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego . Zbiór Urzędowy . Seria A”
– „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego . Zbiór Urzędowy”
– „Palestra”
– „Państwo i Prawo”
– „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”
– „Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku”
– „Prokuratura i Prawo” – wkładka
– „Przegląd Sądowy”
– „Rejent”
– „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
– „Studia Cywilistyczne”
– „Studia Prawnicze”
– „Transformacje Prawa Prywatnego”
– „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
– Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska
– numer brzegowy
– Naczelny Sąd Administracyjny
– Sąd Apelacyjny
– „Studia Iuridica”
– Lex – system informacji prawnej Wolters Kluwer
– Sąd Najwyższy
– Sąd Okręgowy
– Trybunał Konstytucyjny
– Trybunał Sprawied liwości Unii Europejskiej
– Wojewódzki Sąd Administracyjny
Artykuły bez bliższego okreś lenia są przepisami ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy .
Wykaz skrótów Słowo wstępne
Podstawowym założeniem przyjętym przy pisaniu komentarza do Kodeksu ro-
dzinnego i opiekuńczego było stworzenie dzieła służącego wyjaśnianiu na po-
trzeby wymiaru sprawiedliwości i stosowania prawa zagadnień, które występują
lub mogą pojawić się w praktyce . Z tego względu problematyka teoretyczna zo-
stała uwzględniona nieco węziej, a ustalenie zakresu, w jakim przedstawienie roz-
ważań naukowych należało uznać za potrzebne, zostało pozostawione do decyzji
każdego z Autorów i każdy z nich odpowiada samodzielnie za wyrażane przez
siebie poglądy .
Wśród Autorów znaleźli się wybitni prawnicy z bardzo dużym doświadczeniem
zawodowym, przy czym większość stanowią sędziowie Sądów Apelacyjnych
i Okręgowych łączący bieżącą praktykę orzeczniczą z pracą kodyfikacyjną, na-
ukową lub dydaktyczną, których poglądy i orzecznictwo kształtują od lat prak-
tykę stosowania prawa rodzinnego .
Po 2000 r . zapadło bardzo niewiele orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczących za-
gadnień materialnego prawa rodzinnego . Jest to skutek reformy procedury cy-
wilnej wyłączającej w zasadzie całkowicie dopuszczalność skargi kasacyjnej
w sprawach z zakresu prawa rodzinnego . Reformę tę trudno uznać za udaną lub
uzasadnioną, a jest ona częściowo pokłosiem nieprawidłowego przekonania, że
prawo rodzinne nie obfituje w złożone zagadnienia prawne . Reformę tę można
także określić jako krótkowzroczną, ustawodawcy umknęło bowiem, że prawo ro-
dzinne zaczęła cechować duża dynamika . Odzwierciedla ona zmiany dotyczące
rodziny, stosunków rodziców z dziećmi, władzy rodzicielskiej itp . zachodzące
w społeczeństwie . Zmiany te są natomiast dostrzegane w części orzecznictwa
sądów powszechnych i można przypuszczać, że są kolejne są nieuniknione . Nie-
uniknione są również konflikty wartości, które orzecznictwo będzie odzwiercie-
dlać . Wobec wymuszonego ustawowo milczenia Sądu Najwyższego, który mógłby
rozstrzygać spory pojawiające się na tym tle, powstającą lukę mogą częściowo wy-
pełniać orzecznictwo Sądów Apelacyjnych, szczęśliwie dostępne coraz szerzej,
oraz nauka prawa . Chcielibyśmy, żeby tę lukę wypełniał, choćby częściowo, rów-
nież ten komentarz .
11
Publikacja jest przeznaczona przede wszystkim dla praktyków prawa rodzinnego,
w szczególności sędziów i pełnomocników procesowych, poszukujących na po-
trzeby konkretnej sprawy rozwiązań zagadnień często bardzo szczegółowych .
Z uwagi na przystępną formę jest on skierowany również do osób, dla których
problematyka prawa rodzinnego i opiekuńczego jest tylko wycinkiem ich szerszej
działalności zawodowej i zajmują się nią sporadycznie .
Warszawa, wrzesień 2014 r .
Jacek Wierciński
Słowo wstępne USTAWA
z dnia 25 lutego 1964 r .
Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(tekst jednolity: Dz .U . z 11 lipca 2012 r ., poz . 788; zm .: Dz .U . z 2012 r ., poz . 1529;
z 2013 r ., poz . 1439; z 2014 r ., poz . 1188)
TyTUŁ I
Małżeństwo
DZIAŁ I
Zawarcie małżeństwa
Bibliografia: Adamczewski W., Przepisy małżeńskie konkordatu polskiego na tle innych umów kon-
kordatowych, „Ius Matrimoniale” 2001, t . 6; Adamczyk M., Zmiana płci w świet le aktualnego stanu
prawnego, PS 2006, nr 11–12; Adamowicz L., Aspekty praktyczne związane z funkcjonowaniem mał-
żeństwa „konkordatowego”, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005;
Balwicka-Szczyrba M., Zasady biegu 5-dniowego terminu z art. 8 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńcze-
go, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymo-
gów formy religijnej, red . A . Tunia, Lublin 2011; Banaszkiewicz B., „Małżeństwo jako związek kobiety
i mężczyzny”. O niektórych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, nr 3; Banaszkiewicz B ., Pro-
blem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków homoseksualnych, KPP 2004, nr 2; Bory-
siak W., Działanie Państwa jako siła wyższa prowadząca do wstrzymania rozpoczęcia albo zawieszenia
biegu terminów przedawnienia i zasiedzenia, PS 2010, nr 5; Borysiak W ., O prawie spadkobierców usta-
wowych do zachowku – polemicznie, PiP 2008, nr 5; Borysiak W ., w: Kodeks cywilny. Komentarz, t . 3,
Spadki (art. 922–1088 k.c.), red . K . Osajda, Warszawa 2013; Bosek L., W sprawie zgodności z Konsty-
tucją RP przeszkody małżeńskiej okreś lonej w art. 12 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Zeszyty
Prawnicze Biura Analiz Sejmowych” 2011, nr 3; Broniewicz W., Powództwo prokuratora o unieważ-
nienie małżeństwa według kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,
PiP 1961, nr 6; Cagara J., Postępowanie nieprocesowe w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa
z obywatelem polskim, NP 1979, nr 2; Chwyć H., Zawarcie małżeństwa i jego rejestracja w prawie pol-
skim, Lublin 1998; Cieślak R., Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, „Jurysta” 2005, nr 6–7;
Cioch P., Postępowanie nieprocesowe w sprawach o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa,
PS 2010, nr 3; Czajkowska A., Pachniewska E., Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz. Orzecz-
Witold Borysiak
13
Tytuł I. Małżeństwo
nictwo. Wzory dokumentów i pism, Warszawa 2011; Daniluk P., Prawne aspekty „chirurgicznej zmiany
płci” u transseksualistów (uwagi de lege ferenda), PiP 2007, nr 5; Dąbrowski H., w: Kodeks cywilny.
Komentarz, Warszawa 1972; Dobrzański B., Glosa do orzeczenia SN z 12 sierp nia 1965 r., I CR 214/65,
OSPiKA 1966, nr 5; Dobrzański B ., Przegląd orzecznictwa, NP 1972, nr 4; Domański M., Orzekanie
o zezwoleniu na zawarcie małżeństwa kobiecie, która nie ukończyła 18 lat, w: Stosowanie prawa. Księga
jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawied liwości, red . A . Siemaszko, Warszawa 2011;
Domański M ., Rozdzielność płci nupturientów jako przesłanka istnienia małżeństwa (art. 1 k.r.o.), KPP
2013, nr 4; Domański M ., Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013; Domański M ., Zawieranie
małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną w prawie polskim a Konwencja
ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, SP 2013, nr 2; Domański M ., Zezwolenie na zawarcie małżeń-
stwa przez pełnomocnika, w: Prawo w działaniu, t . 7, red . E . Holewińska-Łapińska, Warszawa 2010;
Domański R.A., Konstytutywny czy deklaratywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa w USC
w przypadku małżeństwa konkordatowego, PiP 2006, nr 3; Drozd E., Uzyskanie pełnoletności przez
zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7–8; Dulko S., Stwierdzenie zmiany płci w drodze sądowej, NP 1982,
nr 9–10; Dulko S., Imieliński K., Czernikiewicz W., Prawne aspekty małżeństwa transseksualistów
(analiza niezwyk łego przypadku), NP 1983, nr 6; Dymek E., Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawne-
go uregulowania stosunków osobistych i majątkowych związków pozamałżeńskich?, w: Czy potrzebna
jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red . B . Czech, Katowice 1997; Dzienis P., Kon-
walidacja małżeństw wyznaniowych w prawie cywilnym, Pal . 2003, nr 7–8; Fabian J., Pełnomocnic-
two, Warszawa 1963; Filar M., Prawne i społeczne aspekty transseksualizmu, w: Prawo a medycyna
u progu XXI wieku, Toruń 1987; Filar M ., Transseksualizm jako problem prawny, PS 1996, nr 1; Gaj-
da J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002; Gajda J ., Poję-
cie dobrej wiary w przepisach Kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2; Gajda J ., w: System Prawa Prywatnego,
t . 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red . T . Smyczyński, Warszawa 2009, 2014; Gawlik B., w: System
prawa cywilnego. Tom I. Część ogólna, red . S . Grzybowski, Ossolineum 1985; Gilewicz M., Przysposo-
bienie całkowite w polskim prawie rodzinnym, SC 1981, t . XXXI; Gołowkin-Hudała M., Pokrewieństwo
jako przeszkoda małżeńska. Nowe uwarunkowania wynikające z rozwoju technik wspomaganej prokre-
acji, w: Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, religiach i kulturach, red . R . Sztychmi-
ler, Olsztyn 2009; Gondorek K., Ustowska A., Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, War-
szawa 1991; Góra-Błaszczykowska A., Postępowanie dowodowe w sprawach o ustalenie nieistnienia
małżeństwa, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspek-
cie wymogów formy religijnej, red . A . Tunia, Lublin 2011; Góralski W., Czynności i rola duchownego
przy zawieraniu małżeństwa „konkordatowego”, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie: zagadnienia
wybrane, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005; Góralski W ., Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce,
Warszawa 1998; Górecki J., Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958; Gromadzki C., Poczucie
przynależności do danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia płci w akcie urodzenia trans-
seksualistów, PS 1997, nr 10; Gromek K., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013;
Gromska-Szuster I., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1–366,
red . H . Dolecki, T . Wiśniewski, Warszawa 2013; Grzybowski S., Prawo rodzinne . Zarys wykładu,
Warszawa 1980; Grzybowski S ., Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cy-
wilnego (zagadnienia części ogólnej oraz oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński), w: Z zagad-
nień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, „Stu-
dia Iuridica” 1994, t . 21; Gudowski J., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t . 3,
red . T . Ereciński, Warszawa 2012; Gwiazdomorski J., Zawarcie małżeństwa, PiP 1949, nr 2; Haak H.,
Zawarcie małżeństwa . Komentarz, Toruń 1999; Hemerling M., Status prawny małżeńskiej wspólności
ustawowej w małżeństwie bigamicznym i podział majątku wspólnego po jego ustaniu, Pal . 2012, nr 3–4;
Ignatowicz J., Nowa forma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu), PS 1994, nr 2; Ignatowicz J .,
Udział prokuratora w sprawach o prawa stanu cywilnego w świet le przepisów prawnych obowiązujących
od dnia 1 stycznia 1965 r., PiP 1965, nr 4–5; Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa
2012; Iwulski J., Wołek T., Unieważnienie małżeństwa z powodu niedorozwoju umysłowego jednego
z małżonków, NP 1978, nr 2; Jędrejek G., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do
art. 1–616, Warszawa 2013; Jędrejek G ., Ograniczenia środków zaskarżenia od wyroków rozwodowych,
w: W trosce o rodzinę. Księga Pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, red . M . Kosek, J . Słyk,
Warszawa 2008; Jędrejek G ., Regulacja instytucji małżeństwa w prawie kanonicznym i świeckim, RPES
14
www.lexisnexis.pl Dział I. Zawarcie małżeństwa
2008, nr 2; Karnicka-Kawczyńska A., Kawczyński J., Stosunki majątkowe w małżeństwie, „Prawo
Spółek” 2000, nr 3; Kasprzyk P., Nieprawidłowości dotyczące rejestracji zawieranych małżeństw „kon-
kordatowych” w urzędach stanu cywilnego w Polsce, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red . P . Ka-
sprzyk, Lublin 2005; Kasprzyk P ., Unieważnienie małżeństwa w polskim prawie rodzinnym a stwierdze-
nie nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym, w: Iustitia civitatis fundamentarum. Księga
pamiątkowa ku czci Profesora Wiesława Chrzanowskiego, Lublin 2003; Kępiński M., Opinia o projekcie
ustawy o zmianie ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego, „Przegląd Legislacyjny” 2001, nr 4; Kło-
da M., Wybrane problemy międzyczasowe ostatnich nowelizacji prawa rodzinnego, Pal . 1999, nr 11;
Konieczny K., Nazwisko małżonków, PS 2003, nr 5; Kopaczyńska-Pieczniak K., w: Kodeks cywilny.
Komentarz. Tom I. Część ogólna, red . A . Kidyba, Warszawa 2012; Koper I., w: Kodeks postępowania
cywilnego. Komentarz. Tom III. Art. 506–729, red . H . Dolecki, T . Wiśniewski, Warszawa 2011;
Korzan K., Charakter i skutki wyroków wydanych w sprawach małżeńskich, SC 1975, t . XXV–XXVI;
Korzan K ., Postępowanie w sprawach małżeńskich, Rej . 2005, nr 1; Kosek M., w: Nowelizacja prawa
rodzinnego na podstawie ustaw z 6 lis topada 2008 r. i 10 czerw ca 2010 r. Analiza, wykładnia, komen-
tarz, red . W . Stojanowska, Warszawa 2011; Kozaczka A., Wady oświadczenia konsensu z art. 1 kodek-
su rodzinnego a nieważność małżeństwa, NP 1957, nr 9; Krajewski R., Małżeństwa transseksualistów
(uwagi de lege lata i de lege ferenda), „Jurysta” 2009, nr 2; Krajewski R ., Przyrzeczenie zawarcia mał-
żeństwa (zaręczyny) w świet le obowiązujących przepisów prawa, „Jurysta” 2007, nr 10; Kremer A.,
Zawarcie związku małżeńskiego przed konsulem (wybrane zagadnienia), „Zeszyty Prawnicze UKSW”
2007, nr 7; Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999; Krukowski J ., Normy
konkordatowe w relacji do innych norm prawnych. Wprowadzenie do problematyki uznania skutków cy-
wilnych małżeństwa kanonicznego, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red . P . Kasprzyk, Lublin
2005; Krzemiński Z., Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 1973; Krzemiński Z .,
Wyrok w sprawach małżeńskich, Pal . 1973, nr 3; Księżak P., Zachowek w polskim prawie spadkowym,
Warszawa 2012; Kuglarz F., Zoll F., Małżeństwo konkordatowe. Analiza prawnoporównawcza zawar-
cia małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim. Rozważania na tle konkordatu z 28 lipca
1993 r., Kraków 1994; Kusyk B., Kontrola sądu powszechnego nad czynnościami kierownika urzędu
stanu cywilnego, PS 2009, nr 5; Lewaszkiewicz-Petrykowska B., w: System prawa cywilnego.
Tom I. Część ogólna, red . S . Grzybowski, Ossolineum 1985; Lipiński K., Odszkodowanie za niedotrzy-
manie przyrzeczenia małżeństwa, NP 1954, nr 7–8; Lipiński K ., Treść prawna zwolnienia przez sąd
przyszłych małżonków od przedstawienia urzędnikowi stanu cywilnego wymaganych przez prawo doku-
mentów, PiP 1949, nr 9–10; Lipiński K ., W kwestii wykładni art. 3 kodeksu rodzinnego, PiP 1951,
nr 8–9; Lipiński K ., Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią, NP 1953, nr 4; Li-
twin J., Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 1961; Litwin J ., Zmiany w dziedzinie
zawierania małżeństw i rejestracji stanu cywilnego, jakie przynosi kodeks rodzinny i opiekuńczy, NP
1964, nr 7–8; Łętowska E., Woleński J., Instytucjonalizacja związków partnerskich a Konstytucja RP
z 1997 r., PiP 2013, nr 6; Madaj S., Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, Warszawa
1978; Majer P., Małżeństwo jako przedmiot zainteresowania Kościoła i Państwa – prawo kanoniczne
a małżeństwo cywilne, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red . A . Mezglewski, Lublin
2004; Malinowska I., Instytucja małżeństwa w polskim prawie świeckim i w prawie międzynarodo-
wym, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red . B . Czech, Katowice 1996; Ma-
sewicz W., Prokurator w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1975; Mączyński A., Konstytucyjne pod-
stawy prawa rodzinnego, w: Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja
Zolla, tom I, red . W . Wróbel, P . Kardas, T . Sroka, Warszawa 2012; Mączyński A ., Oświadczenia mał-
żonków jako element zawarcia małżeństwa w formie konkordatowej, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Eu-
ropie, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005; Mączyński A ., Polskie prawo małżeńskie a Konkordat między Sto-
licą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa
rodzinnego i opiekuńczego?, red . B . Czech, Katowice 1997; Mączyński A ., Projektowana nowelizacja
przepisów o zawarciu małżeństwa, KPP 1998, nr 3; Mączyński A ., Rozwód w prawie prywatnym mię-
dzynarodowym, Warszawa 1983; Mączyński A ., Wpływ konkordatu na polskie prawo małżeńskie,
w: Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petry-
kowskiej, Łódź 1997; Mączyński A ., Znaczenie prawne aktu małżeństwa w świet le kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego oraz prawa o aktach stanu cywilnego, w: Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowa-
na Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, red . M . Pazdan, Katowice 2000; Mezglewski A.,
Witold Borysiak
15
Tytuł I. Małżeństwo
Jedno małżeństwo czy dwa? Rzecz o istocie małżeństwa konkordatowego, MoP 2003, nr 18; Mezglew-
ski A ., w: A . Mezglewski, H . Misztal, P . Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2006; Mik C., Zawarcie
i rozwiązanie małżeństwa w świet le orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w: W tro-
sce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; Mościcka L.,
Diagnoza i prognoza trwałości małżeństw zawieranych za zgodą sądu, Wrocław 1982; Nazar M., Cy-
wilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, nr 12; Nazar M ., Konkubinat a mał-
żeństwo – wybrane zagadnienia, w: Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń
2008; Nazar M ., Niektóre zagadnienia małżeństwa i rodziny w świet le unormowań Konstytucji RP
z dnia 2 kwiet nia 1997 r., Rej . 1997, nr 5; Nazar M ., Pozostawanie w związku małżeńskim jako okolicz-
ność wyłączająca zawarcie kolejnego małżeństwa, w: Bigamia, red . M . Mozgawa, Lublin 2010; Na-
zar M ., Prawo małżeńskie „de lege lata” i „de lege ferenda”, w: Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany
państwa i prawa, tom 2, Lublin 1998; Nazar M ., Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993;
Nazar M ., Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień podpisanego
28 lipca 1993 r. konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, KPP 1996, nr 3; Neste-
rowicz M., Błąd co do osoby jako przyczyna unieważnienia małżeństwa (uwagi de lege ferenda),
PiP 2009, nr 4; Osajda K., Transseksualizm w świet le prawa i praktyki sądów polskich, PS 2004, nr 5;
Osuchowska M., Pojęcie duchownego w świet le przepisów o wyznaniowej formie zawarcia małżeństwa
cywilnego, PiP 2011, nr 7–8; Pazdan J., Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym,
Kraków 2003; Pazdan M., w: System Prawa Prywatnego. Tom 2. Część ogólna, red . Z . Radwański,
Warszawa 2008; Paździor S., Forma i wymagane dokumenty do zawarcia małżeństwa w prawie kano-
nicznym, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005; Pęczyk-Tofel A., To-
fel M., Przesłanki zawarcia małżeństwa konkordatowego w świet le przepisów Konstytucji, PS 2007,
nr 7–8; Piasecki K., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red . K . Piasecki, Warszawa 2012;
Piątowski J.St., w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red . J .St . Piątowski, Ossolineum 1985;
Pietrzykowski K., Międzynarodowe aspekty zawarcia małżeństwa wyznaniowego, w: Rozprawy praw-
nicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; Pietrzykowski K ., Problemy
kodyfikacji prawa rodzinnego i opiekuńczego, w: Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego
i opiekuńczego?, red . B . Czech, Katowice 1997; Pietrzykowski K ., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Ko-
mentarz, red . K . Pietrzykowski, Warszawa 2012; Pietrzykowski K ., Wady konsensu małżeńskiego,
w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red . B . Czech, Katowice 1996; Pietrzykow-
ski K ., Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeństwa, SP 1980, nr 3; Pietrzy-
kowski K ., Zakres stosowania konstrukcji nadużycia prawa w sprawach o prawa stanu cywilnego,
SP 1988, nr 3; Pietrzykowski K ., Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzyna-
rodowym prywatnym, Warszawa 1985; Preussner-Zamorska J., Matrimonium non existens oraz pod-
legające unieważnieniu małżeństwo, SC 1981, t . XXXI; Preussner-Zamorska J ., Wady oświadczenia woli
na gruncie prawa rodzinnego (ocena aktualnego stanu prawnego i wnios ki de lege ferenda), w: Problemy
kodyfikacji prawa cywilnego – księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Radwańskiego, red . S . Sołty-
siński, Poznań 1990; Przybyłowski K., Dobra wiara w polskim prawie cywilnym (ogólne uwagi o poję-
ciu), SC 1970, t . XV; Pyziak-Szafnicka M., Europeizacja środków zwalczania oszustw w dziedzinie
stanu cywilnego – przeciwdziałanie małżeństwom zawieranym dla pozoru, w: W kierunku europeizacji
prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, red . A . Brzozow-
ski, W .J . Kocot, K . Michałowska; Warszawa 2007; Radwański Z., Konstytucyjna ochrona małżeństwa,
macierzyństwa i rodziny, w: Prace cywilistyczne. Księga pamiątkowa dla uczczenia 40-lecia pracy na-
ukowej Prof. Jana Winiarza, Warszawa 1990; Radwański Z ., Uwagi ogólne o zasadzie równości płci
w świet le prawa polskiego, SP 1978, nr 3; Rajski J., O zawarciu małżeństwa w prawie rodzinnym,
NP 1958, nr 9; Rezler J., Dopuszczalność udzielania zezwoleń na zawarcie małżeństwa ex post,
NP 1962, nr 9; Rosiak Z., Przejawy patologii społecznej w funkcjonowaniu małżeństw zawieranych za
zgodą sądu przez małoletnie dziewczęta, w: Wybrane zagadnienia patologii rodziny, Warszawa 1976;
Rowiński T., Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1970;
Rowiński T ., Powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia małżeństwa, NP 1965, nr 11; Rowiń-
ski T ., Wyrokowanie z urzędu w sprawach ze stosunków rodzinnych w polskim procesie cywilnym, Pal .
1965, nr 11; Rozental K., O zmianie płci metrykalnej de lege ferenda, PiP 1991, nr 10; Rudnicki S.,
O niektórych małżeństwach nieistniejących, Pal . 1966, nr 6; Safjan M., W sprawie lekarskich badań
przedślubnych, PiP 1974, nr 11; Smyczyński T., Glosa do wyroku SN z 3 marca 2004 r., III CK 346/02,
16
www.lexisnexis.pl Dział I. Zawarcie małżeństwa
OSP 2005, nr 2, poz . 23; Smyczyński T ., Kierunki reformy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, KPP
1999, nr 2; Smyczyński T ., Konstytutywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa konkordatowego,
PiP 2006, nr 3; Smyczyński T ., Małżeństwo „konkordatowe” a konstytucja (o potrzebie i zakresie nowe-
lizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), PiP 1997, nr 5; Smyczyński T ., Małżeństwo w świet le usta-
wodawstwa Rady Europy, PiP 1992, nr 6; Smyczyński T ., Nowelizacja prawa małżeńskiego, PiP 1999,
nr 1; Smyczyński T ., Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy
zawieraniu małżeństwa, RPES 2002, nr 2; Smyczyński T ., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa
2012; Smyczyński T ., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001; Smyczyń-
ski T ., Rodzina i prawo rodzinne w świet le nowej Konstytucji, PiP 1997, nr 11–12; Sobański R., Uwagi
o zmianach w prawie polskim postulowanych art. 10 Konkordatu z 28 lipca 1993 r., w: Czy potrzebna
jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego?, red . B . Czech, Katowice 1997; Sobański R .,
Wyznaczniki kanonicznego prawa małżeńskiego, w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kano-
nicznym, red . B . Czech, Katowice 1996; Sobański R ., Zaświadczenie urzędu stanu cywilnego a prze-
słanki małżeństwa „konkordatowego”, PiP 2003, nr 5; Sokołowski T., Zastosowanie przepisów regulu-
jących zawieranie małżeństw „konkordatowych”, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie: zagadnienia
wybrane, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005; Sokołowski T ., Zawarcie małżeństwa przez chorego na ciężką
chorobę zakaźną, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2003, tom 10; Sośniak M., Zasada równorzędności
płci w zakresie zawarcia, unieważnienia i rozwiązania małżeństwa w socjalistycznych systemach prawa
międzynarodowego prywatnego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SC 1978, nr 3; Stad-
niczeńko L., Przymioty małżeństwa jako wartości w świet le prawa kanonicznego i prawa rodzinnego,
w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red . B . Czech, Katowice 1996; Stelma-
chowski A., Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym, Warszawa 1957; Stelmachowski A ., w: Ko-
deks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red . B . Dobrzański, J . Ignatowicz, Warszawa 1975; Strzebiń-
czyk J., Glosa do uchwały SN z 9 maja 2002 r., III CZP 7/02, OSP 2004, nr 1; Strzebińczyk J ., Glosa do
wyroku SN z 13 czerw ca 2000 r., III CKN 260/00, OSP 2001, nr 5; Strzebińczyk J ., Propozycje noweli-
zacji polskiego prawa w związku z ewentualnością uznania przez państwo małżeństw kanonicznych,
w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red . B . Czech, Katowice 1996; Strzebiń-
czyk J ., w: Kodeks cywilny. Komentarz, red . E . Gniewek, P . Machnikowski, Warszawa 2013; Strzebiń-
czyk J ., Zawarcie małżeństwa wyznaniowego podlegającego prawu polskiemu, Rej . 1999, nr 4; Szadok-
-Bratuń A., Uwagi w przedmiocie rejestracji małżeństwa w prawie świeckim i w prawie kanonicznym na
tle Konkordatu z 1993 r., w: Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym, red . B . Czech,
Katowice 1996; Szczyrba M., Charakter prawny 5-dniowego terminu z art. 8 § 3 Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2003, nr 10; Szer S., Konkubinat, SC 1969, nr 13–14;
Szer S., Winiarz J., Prawo rodzinne w zarysie, Warszawa 1969; Szewczyk H., w: Kodeks karny. Część
szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117–277, red . A . Zoll, Kraków 2006; Szlęzak A., Prawnorodzin-
na sytuacja pasierba, Poznań 1985; Szlęzak A ., Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnie-
nia wybrane, Poznań 1992; Sztombka J., Zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego w praktyce
sądowej, NP 1973, nr 12; Sztychmiler R., Przesłanki i przeszkody do zawarcia małżeństwa w prawie
kanonicznym, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red . P . Kasprzyk, Lublin 2005; Ślusarski M.,
Postępowanie w sprawach o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie, która nie osiąg nęła
przepisanego wieku, Acta Universitatis Lodziensis, „Folia Iuridica” 1986, nr 27; Świderska M., Prze-
miany polskiego prawa rodzinnego w ostatnim dziesięcioleciu w świet le standardów międzynarodowych,
„Studia Iuridica Toruniensia” 2002, nr 1; Trammer H., Czy wada oświadczenia woli nupturienta jest
przyczyną unieważnienia małżeństwa, NP 1966, nr 1; Tunia A., Podmiot urzędowy zawarcia małżeń-
stwa cywilnego w formie wyznaniowej, w: Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematy-
zacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red . A . Tunia, Lublin 2011; von Münch I.,
Wpływ prawa konstytucyjnego na małżeństwo i rodzinę, w: Księga pamiątkowa ku czci Profesora
Leopolda Steckiego, Toruń 1997; Wach A., Orzekanie w przedmiocie złej wiary małżonków, NP 1982,
nr 5–6; Wach A ., Wyrokowanie z urzędu w sprawach o unieważnienie małżeństwa, NP 1991, nr 4–6;
Walaszek B., Dobro dziecka jako przesłanka niektórych uregulowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
PRL, SP 1970, nr 26–27; Walaszek B ., Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim
prawie prywatnym międzynarodowym i procesowym, w: Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki,
Warszawa–Wrocław 1967; Walaszek B ., Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim
prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Warszawa 1966; Walaszek B ., Zarys prawa ro-
Witold Borysiak
17
Art. 1
Tytuł I. Małżeństwo
dzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971; Walencik D., Odmienność płci jako przesłanka konieczna
zawarcia małżeństwa w prawie polskim i w prawie kanonicznym, w: Przesłanki konieczne zawarcia
małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red . A . Tunia, Lu-
blin 2011; Warzocha E., Ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sądowym postępowaniu cywilnym,
Warszawa 1982; Winiarz J., w: System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red . J .St . Piątowski, Ossoli-
neum 1985; Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Warszawa 2001; Wiszniewski Z., Sprawy o zezwo-
lenia na wstąpienie w związek małżeński, DPP 1949, nr 10; Wiszniewski Z ., w: Kodeks rodzinny i opie-
kuńczy. Komentarz, red . B . Dobrzański, J . Ignatowicz, Warszawa 1975; Wojdyła A., Ustanie
i unieważnienie małżeństwa a powinowactwo, NP 1988, nr 10–12; Zabłocki J., Małżeństwo konkorda-
towe, „Studia Iuridica” 2000, nr 37; Zieliński A., Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, War-
szawa 2010; Zieliński A ., Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975; Zieliń-
ski A ., Zarys instytucji konkubinatu, Pal . 1983, nr 12; Zieliński T.J., Stosowanie wyznaniowej formy
zawarcia małżeństwa cywilnego poza Kościołem katolickim, PiP 2011, nr 2; Zielonacki A., Prawo do
zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, w: Prawa człowieka. Model prawny, red . R . Wieruszewski,
Ossolineum 1991; Zielonacki A ., w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red . H . Dolecki, T . So-
kołowski, Warszawa 2013; Zielonacki A ., Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982; Zielonacki A .,
Zmiana płci w świet le prawa polskiego, RPES 1988, nr 2; Żurawińska O., Małżeństwo konkordatowe
zawarte przez pełnomocnika (uwagi na tle prawa polskiego i kodeksu prawa kanonicznego), Rej . 2012,
nr 3 .
Art. 1.
PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
Art. 1. § 1. Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześ-
nie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia,
że wstępują ze sobą w związek małżeński.
§ 2. Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawiera-
jący związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo in-
nego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę
jednoczes nego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kie-
rownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy
zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte
w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego.
§ 3. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się, jeżeli ratyfikowana umo-
wa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a ko-
ściołem albo innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywo-
łania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego
kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga
za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.
§ 4. Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za
granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub
przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula.
Pojęcie małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konstytucyjna ochrona małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przesłanki zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego . . . . .
s. 19
s. 20
s. 21
18
www.lexisnexis.pl Dział I. Zawarcie małżeństwa
Art. 1
Przesłanki zawarcia małżeństwa przed konsulem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zawarcie małżeństwa przed duchownym kościoła albo innego związku
wyznaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konkubinat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zawarcie małżeństwa za granicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
s. 25
s. 25
s. 30
s. 32
POJĘCIE MAŁŻEŃSTWA
1. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie definiują pojęcia małżeństwa
ani będącego jego odpowiednikiem pojęcia związku małżeńskiego . Art . 18 Kon-
stytucji RP wskazuje jedynie wyraźnie na fakt, że jest to związek kobiety i męż-
czyzny (por . dalej nb 6 komentarza) . W doktrynie nie ma też zgodności co do cech
małżeństwa, choć większość jego definicji jest do siebie zbliżona (zob . K . Pietrzy-
kowski, w: Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 1, nb 2–4 oraz tam podaną lite-
raturę) . Dlatego właś ciwsze jest nie tyle definiowanie pojęcia małżeństwa, ile
wskazanie jego cech wyróżniających tę instytucję spośród innych .
2. Można wskazać na następujące cechy małżeństwa w prawie polskim . Jest ono
przede wszystkim monogamicznym związkiem osób różnej płci . Związek ten za-
kłada równouprawnienie małżonków (por . art . 23 zd . 1) . Małżeństwo to ma cha-
rakter świecki i zawierane jest w sposób sformalizowany (w „formie cywilnej”,
a więc przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego albo konsulem, oraz w „formie
wyznaniowej”, a więc przed duchownym kościoła lub innego związku wyznanio-
wego) . Jest ono też z założenia trwałe, choć nie ma charakteru nierozerwalnego,
za czym przemawia istnienie przepisów o rozwodzie .
3. Pojęcie małżeństwa jest jednolite w obrębie całego prawa publicznego i prywat-
nego (por . uzasadnienie wyroku NSA w Warszawie z 23 kwiet nia 2008 r ., II FSK
373/07, Lexis .pl nr 2795226) . Oznacza ono więc zawsze związek zawarty z zacho-
waniem wymogów art . 1 .
4. Zawarcie małżeństwa jest czynnością cywilnoprawną, o charakterze umownym,
powstającą przez zgodne oświadczenia woli nupturientów (co do rozbieżności
w doktrynie co do tego zagadnienia por . szerzej M . Nazar, Zawarcie małżeństwa…,
s . 458 i n .; K . Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 1, nb 19–20
i tam podaną dalszą literaturę) . Jej specyfiką jest to, że może zostać dokonana
między osobami różnej płci, w specjalnej przewidzianej prawem formie oraz przed
ściśle okreś lonym organem (zob . szerzej M . Nazar, Zawarcie małżeństwa…, s . 466) .
Nie jest też możliwe zawarcie małżeństwa pod warunkiem lub z zastrzeżeniem
terminu .
5. Prawo polskie nie przewiduje instytucji zaręczyn, a więc formalnego wstąpienia
dwóch osób w związek mający prowadzić do zawarcia małżeństwa (por . R . Kra-
jewski, Przyrzeczenie zawarcia…, s . 22) . Za złamanie „obietnicy zawarcia małżeń-
stwa”, wynikającej z faktu zaręczyn, osoba, która poczuła się zawiedziona, nie
Witold Borysiak
19
Art. 1
Tytuł I. Małżeństwo
może żądać ani zadośćuczynienia, ani odszkodowania, chyba że spełnione są
przesłanki zastosowania jednej z ogólnych instytucji prawa cywilnego (np . bez-
podstawnego wzbogacenia w wypadku dania zadatku zaręczynowego czy daro-
wizny w związku z mającym być zawartym w przyszłości małżeństwem – zob .
postanowienie SN z 28 kwiet nia 1965 r ., II CR 103/65, Lexis .pl nr 319810; zob . też
R . Krajewski, Przyrzeczenie zawarcia…, s . 22 oraz co do możliwości zasądzenia
zadośćuczynienia w takich sytuacjach K . Lipiński, Odszkodowanie za niedotrzy-
manie przyrzeczenia…, s . 153–156) . Nie jest też możliwe zastrzeżenie kary
umownej, która miałaby wiązać się z ewentualną odpowiedzialnością nupturienta
za niedojście małżeństwa do skutku . Osoba, która chciałaby zawrzeć małżeństwo
ze swoim narzeczonym, nie ma również roszczenia o zawarcie małżeństwa . Nie-
trafny jest jednak pogląd wyrażony w postanowieniu SN z 28 kwiet nia 1965 r .,
II CR 103/65, Lexis .pl nr 319810, zgodnie z którym takie roszczenie nie podlega
rozpoznaniu przez sądy, a więc w sprawie takiej nie przysługuje danemu podmio-
towi droga sądowa .
KONSTYTUCYJNA OCHRONA MAŁŻEŃSTWA
6. Zgodnie z art . 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny,
rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczy-
pospolitej Polskiej . Przepis ten zawiera więc konstytucyjną definicję małżeństwa
i przewiduje jego ochronę . Przesądza to, że żaden związek w polskim systemie
prawnym – niezależnie, czy heteroseksualny, czy homoseksualny – nie może pod-
legać ochronie w takim samym zakresie, jak ma to miejsce w odniesieniu do mał-
żeństwa . Przemawia za tym wyraźnie wykładnia historyczna i literalna wskaza-
nego artykułu (por . za wielu B . Banaszkiewicz, „Małżeństwo jako związek…,
s . 591 i n .) . Należy także wskazać, że art . 71 ust . 1 Konstytucji RP ustanawia za-
sadę, że państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro
rodziny, a więc także zawartego przez małżonków małżeństwa (art . 71 ust . 2
Konstytucji RP) . Prawo do zawarcia małżeństwa wynika też wprost z prawa do
życia rodzinnego, czyli z art . 47 Konstytucji RP .
7. Art . 33 ust . 1 Konstytucji RP wyraża wprost zasadę równouprawnienia (egalita-
ryzmu) małżonków . Może być ona uznana za jedną z podstawowych zasad pol-
skiego prawa rodzinnego, gdyż wyrażona jest także wprost m .in . w art . 23 k .r .o .
Ten ostatni artykuł wyraża zakaz dyskryminacji jednego z małżonków ze względu
na jego płeć w ramach stosunku małżeństwa (zob . szerzej komentarz do art . 23) .
8. Na tle Konstytucji RP oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego można wyróżnić
kilka zasad dotyczących małżeństwa . Są to m .in . zasada trwałości małżeństwa,
zasada równouprawnienia małżonków oraz zasada świeckości małżeństwa .
Zob . szerzej co do tych zasad T . Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze…,
2012, s . 19–20, nb 22–27 .
20
www.lexisnexis.pl Dział I. Zawarcie małżeństwa
Art. 1
9. Prawo do zawarcia małżeństwa jest również przedmiotem regulacji międzynaro-
dowych . Zgodnie z art . 12 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (sporządzonej w Rzymie 4 lis topada 1950 r ., Dz .U . z 1993 r . Nr 61,
poz . 284 ze zm .): „Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do za-
warcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulują-
cymi korzystanie z tego prawa” . Wolność zawarcia związku małżeńskiego może
być uznana za jedno z podstawowych praw człowieka .
PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA PRZED KIEROWNIKIEM URZĘDU
STANU CYWILNEGO
10. Nupturienci chcący zawrzeć małżeństwo w Polsce mogą dokonać wyboru między
tzw . „formą cywilną” zawarcia małżeństwa (przed kierownikiem urzędu stanu
cywilnego albo konsulem) a tzw . „formą wyznaniową” (przed duchownym ko-
ścioła albo innego związku wyznaniowego), jeżeli przewiduje to ratyfikowana
umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a ko-
ściołem albo innym związkiem wyznaniowym .
11. Przesłanki zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego są
okreś lone w art . 1 § 1 . Są nimi odmienność płci nupturientów, ich jednoczes na
obecność oraz zgodność oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński .
12. Nie jest przesłanką istnienia małżeństwa ogłoszenie przez kierownika urzędu
stanu cywilnego, że zostało ono zawarte (zob . J . Winiarz, w: System prawa rodzin-
nego…, s . 139–140; K . Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 1,
nb 32; odmiennie B . Walaszek, Zarys prawa rodzinnego…, s . 26) . Zob . w tym za-
kresie szerzej komentarz do art . 7 .
13. Brak którejkolwiek z przesłanek okreś lonych w art . 1 § 1 powoduje, że małżeń-
stwo nie istnieje (matrimonium non existens), a więc nie wywołuje skutków dla
siebie właś ciwych . Sytuacja taka w praktyce może więc prowadzić jedynie do po-
wstania konkubinatu . Umożliwia to każdej osobie zainteresowanej wniesienie po-
wództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa . Por . szerzej w tym zakresie komen-
tarz do art . 2 .
14. Co do tzw . przesłanek porządkowo-formalnych zawarcia małżeństwa oraz doku-
mentów, do których przedstawienia kierownikowi urzędu stanu cywilnego zobo-
wiązani są obydwoje nupturienci, por . szerzej komentarz do art . 3 .
15. Sporządzenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa ma
– w wypadku spełnienia wszystkich przesłanek okreś lonych w art . 1 § 1 – jedynie
znaczenie deklaratywne . Oznacza to, że nawet w braku sporządzenia tego aktu
małżeństwo istnieje, a chwilą jego zawarcia jest złożenie odpowiednich oświad-
czeń woli przez nupturientów przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego . Jak
wskazano w zachowującym aktualność wyroku SN z 7 czerw ca 1958 r . (2 CR
Witold Borysiak
21
Art. 1
Tytuł I. Małżeństwo
293/58, OSPiKA 1959, nr 10, poz . 260 z glosą B . Dobrzańskiego, tamże, oraz J . Li-
twina, PiP 1959, nr 10), akt małżeństwa nie jest przesłanką materialną ważności
małżeństwa, lecz ma jedynie znaczenie dowodowe względem tych zdarzeń, które
zostały w akcie stwierdzone . Z tego też względu w razie dokonania wszystkich
czynności, które w myśl przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego są ko-
nieczne do zawarcia małżeństwa, okoliczność, że nie spisano aktu małżeństwa
albo spisano go w sposób wadliwy, na skutek czego akt taki musi być unieważ-
niony, nie wpływa na ważność samego małżeństwa . Należy także podzielić pogląd
wyrażony w uzasadnieniu orzeczenia, że brak świadków przy zawieraniu związku
małżeńskiego nie powoduje nieważności złożonych przez małżonków oświadczeń .
16. Małżeństwo mogą zawrzeć jedynie osoby różnej płci . Zasada taka ma swoje
oparcie w art . 18 Konstytucji RP . Płeć jest elementem stanu osobistego człowieka
i jest niepodzielna . Dana osoba przynależy więc przez całe swoje życie do jednej
okreś lonej płci .
17. W doktrynie wskazuje się, że brak różnicy płci zachodzi wtedy, gdy oboje nuptu-
rienci są tej samej płci, jak również w przypadku, gdy z medycznego punktu wi-
dzenia nie można w ogóle ustalić płci, albo w razie obojnactwa, gdy przeważa
okreś lona płeć zbliżona do płci drugiej osoby (S . Szer, J . Winiarz, Prawo rodzinne…,
s . 38; A . Zielonacki, w: Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 1, nb 3) . Odmienność
płci ustalana jest przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie aktu uro-
dzenia, do którego wpisywana jest płeć dziecka . Płeć tę ustala się na podstawie
zgłoszenia urodzenia dziecka wystawionego przez lekarza, położną lub zakład
opieki zdrowotnej (art . 40 ust . 2 pkt 1 w zw . z art . 40 ust . 1 p .a .s .c .) . W wypadku
istnienia u danego dziecka cech zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej (np . oboj-
nactwa) płeć ustala się na podstawie cech płci, która przeważa .
18. Akt urodzenia jest wyłącznym dowodem płci małżonka . Jego odpis jest składany
kierownikowi urzędu stanu cywilnego przy zawarciu małżeństwa (por . komen-
tarz do art . 3) . Nie jest więc możliwe badanie i ustalanie płci nupturienta na pod-
stawie zeznań świadków lub opinii biegłego . Jak trafnie wskazano w doktrynie,
akt urodzenia jednego z małżonków nie może być zakwestionowany przez kie-
rownika urzędu stanu cywilnego w toku toczącego się postępowania poprzedzają-
cego zawarcie małżeństwa i może zostać podważony wyłącznie w postępowaniu
sądowym (por . M . Domański, Rozdzielność płci…, s . 847–849) .
19. Prawo polskie nie reguluje procedury zmiany płci przez jedno z małżonków,
zwłaszcza w sytuacjach tzw . transseksualizmu (różnicy pomiędzy tzw . płcią me-
trykalną a tzw . płcią psychiczną – por . A . Zielonacki, Zmiana płci…, s . 39–41 oraz
M . Domański, Rozdzielność płci…, s . 823 i n .) . W takiej sytuacji zmiana płci moż-
liwa jest jedynie na drodze sądowej . Przyjmuje się w orzecznictwie, że zmiana płci
może nastąpić w drodze procesu o ustalenie na podstawie art . 189 k .p .c ., gdyż po-
czucie przynależności do danej płci jest dobrem osobistym (por . postanowienie SN
22
www.lexisnexis.pl Dział I. Zawarcie małżeństwa
Art. 1
z 22 marca 1991 r ., III CRN 28/91, Lexis .pl nr 296334, z glosą M . Safjana, PS
1993, nr 2, s . 78–90 oraz wyrok SA w Katowicach z 30 kwiet nia 2004 r ., I ACa
276/04, OSA 2004, nr 10, poz . 31, z glosą P . Daniluka, Pal . 2006, nr 7–8, s . 307–
311) . Pozwanymi w procesie o ustalenie płci powinni być rodzice powoda (por .
uchwałę SN z 22 wrześ nia 1995 r ., III CZP 118/95, OSNC 1996, nr 1, poz . 7, z glosą
J . Ignatowicza, OSP 1996, nr 4, poz . 78) . Odrzuca się obecnie wykładnię, zgodnie
z którą zmiana płci może nastąpić na drodze sprostowania aktu urodzenia po
przeprowadzeniu postępowania nieprocesowego w trybie art . 31 p .a .s .c . (zob .
uchwałę składu 7 sędziów SN z 22 czerw ca 1989 r ., III CZP 37/89, OSNCP 1989,
nr 12, poz . 188, z glosami Z . Radwańskiego i G . Rejman, obie OSP 1991, nr 2,
poz . 35, M . Filara, PiP 1990, nr 10, s . 116–118; J . Pisulińskiego, PiP 1991, nr 6,
s . 112–116 oraz J . Leszczyńskiego, Pal . 1992, nr 3–4, s . 97–102) .
20. Brak jest ustawowego zakazu zmiany płci w czasie trwania małżeństwa . Wprowa-
dzenie takiego zakazu można postulować jedynie de lege ferenda (por . K . Gromek,
Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 2, nb 7; K . Pietrzykowski, w: Kodeks ro-
dzinny…, komentarz do art . 2, nb 9) . Jeżeli w trakcie małżeństwa nastąpi zmiana
płci jednego z nupturientów, to sytuacja taka powinna prowadzić do stwierdzenia
nieistnienia małżeństwa . Zmiana płci prowadzi bowiem do uznania z mocą
wsteczną, że osoba zawierająca związek małżeński od chwili urodzenia miała
inną płeć niż ta wynikająca z aktu urodzenia złożonego kierownikowi urzędu
stanu cywilnego . W takiej sytuacji należy uznać, że małżeństwo od początku było
zawarte pomiędzy osobami tej samej płci, a więc jest w świet le polskiego prawa
nieistniejące i każda osoba mająca w tym interes prawny może wystąpić o takie
ustalenie do sądu (por . M . Domański, Rozdzielność płci…, s . 852–853; zob . też
K . Pietrzykowski, w: Kodeks rodzinny…, komentarz do art . 2, nb 9) .
21. Do zaistnienia małżeństwa konieczna jest jednoczes na obecność nupturientów
w chwili składania oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński . Nie jest
więc możliwe pojedyncze zgłaszanie się przez nich do kierownika urzędu stanu
cywilnego i składanie przed nim osobno oświadczeń o wstąpieniu w związek mał-
żeński . Jedynym wyjątkiem od obowiązku osobistego stawiennictwa małżonków
przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego i związanego z tym osobistego skła-
dania przez nich oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński jest możliwość
zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika . Zagadnienie to omówione jest szerzej
w komentarzu do art . 6 .
22. Małżeństwo dla swej ważności musi być zawarte przed kierownikiem urzędu
stanu cywilnego . Kierownikiem urzędu stanu cywilnego jest wójt lub burmistrz
(prezydent) miasta (art . 6 ust . 2 p .a .s .c .) . Osoby te mogą zatrudnić inny podmiot
na stanowisku kierownika urzędu stanu cywilnego w gminach poniżej 50 000
mieszkańców, a muszą to uczynić w gminach powyżej tej liczby mieszkańców
(art . 6 ust . 3–4 p .a .s .c .) . Mimo że ustawa nie stanowi o tym wprost, z kierowni-
Witold Borysiak
23
Art. 1
Tytuł I. Małżeństwo
kiem urzędu stanu cywilnego powinien być zrównany jego zastępca (por . art . 6
ust . 1 p .a .s .c .) . „Małżeństwo” zawarte przed innym urzędnikiem lub przed innym
pracownikiem urzędu stanu cywilnego powinno być uznane z
Pobierz darmowy fragment (pdf)
