Książka podejmuje temat bardzo ciekawy poznawczo i ważny społecznie. Może stać się istotnym głosem w dyskusji nad zagadnieniami związanymi z komunikacją interpersonalną, zwłaszcza z tą jej formą, która dotyczy porozumiewania się osób z dysfunkcją słuchu ze słyszącymi. Autorka ma całkowitą rację, kiedy pisze: „Znaczenie komunikowania uświadamiamy sobie szczególnie wtedy, gdy zetkniemy się z problemem jego braku (np. w przypadkach mutyzmu całkowitego lub autyzmu) czy zakłóceń i barier w komunikacji wynikających z dysfunkcji, np. słuchu”. Katarzyna Jachimowska nie tylko doskonale rozumie, jak bardzo komunikacja międzyludzka stanowi skomplikowaną i heterogeniczną sieć powiązań werbalnych i niewerbalnych, ale ma również świadomość – co niezwykle rzetelnie prezentuje w toku swoich wywodów – na jakie trudności w procesie wymiany myśli i słów napotykają osoby z uszkodzonym słuchem. Autorka, dokonując opisów, analiz i interpretacji, czyni to w sposób retorycznie jasny, przekonujący i interesujący zarazem. Można powiedzieć, że realizuje starożytną zasadę: docere, delectare, movere, oczywiście z naciskiem na nauczanie.
Darmowy fragment publikacji:
Katarzyna Jachimowska – Katedra Współczesnego Języka Polskiego, Instytut Filologii Polskiej
Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, 90-514 Łódź, al. Kościuszki 65
kajajoachim@wp.pl
RECENZENT
Małgorzata Karwatowska
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Katarzyna Gorzkowska
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ
Łukasz Orzechowski
Autorka serdecznie dziękuje Artyście, Piotrowi Stachlewskiemu, za wyrażenie zgody
na wykorzystanie w projekcie okładki Jego obrazu z 2001 r. zatytułowanego Potrzeba więzi
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, 2013
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego Wydanie I. 6081/2012
ISBN (wersja drukowana) 978-83-7525-853-0
ISBN (ebook) 978-83-7969-274-3
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1. Charakterystyka materiału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Struktura pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Zakres badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Część teoretyczna
Rozdział I. Głusi a niepełnosprawność (z perspektywy medycznej, pedago-
gicznej, logopedycznej, społecznej, środowiskowej i lingwistycznej) . . . . . . 23
Rozdział II. System edukacji niesłyszących (organizacja systemu i metody
kształcenia językowego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Rozdział III. Kształcenie umiejętności czytania oraz tworzenia i rozumienia
tekstów pisanych przez osoby niesłyszące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Rozdział IV. Sposoby komunikacji głuchych, ich kompetencje komunikacyjne
i językowe a proces komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rozdział V. Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
1. Kultura a język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2. Rozwój badań lingwistycznych polskiego języka migowego . . . . . . . . . . 66
Część analityczna
Rozdział I. Tekst a gatunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Rozdział II. Tekst w Internecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Rozdział III. Niesłyszący w Internecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Rozdział IV. Komunikacja za pośrednictwem komputera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
1. Blogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
2. Ogłoszenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3. Fora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Rozdział V. Komunikacja za pośrednictwem telefonu komórkowego – SMS-y . . 179
Rozdział VI. Komunikacja za pośrednictwem faksu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1. Teksty o charakterze urzędowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
2. Inne teksty dyrektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
3. Teksty informacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
4
Rozdział VII. Teksty dysfunkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Wykaz źródeł internetowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Netografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Abstract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Wstęp
Komunikacja jest jedną z najważniejszych kategorii ludzkiej egzy-
stencji, pozwalającą na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie,
niezależnie od sytuacji politycznej czy ekonomicznej, w jakiej się ta
jednostka znajduje, specyfiki uwarunkowań społeczno-kulturowych
i warunków zewnętrznych komunikacji, np. odległości między porozu-
miewającymi się, ich płci, rasy, wieku, tożsamości narodowej czy psycho-
fizycznych ograniczeń. Wyjątkowy, wieloaspektowy i złożony charak-
ter zjawiska komunikacji, w tym komunikowania interpersonalnego
(komunikowania się), jest przedmiotem zainteresowań wielu badaczy
– filozofów, psychologów, socjologów, lingwistów. W najszerszym zna-
czeniu, według P. G. Zimbardo (1997: 139), „porozumiewanie się (czyli
komunikowanie się) jest procesem, dzięki któremu jednostka przekazuje
i otrzymuje informacje. Informacjami, które należy przekazać, mogą być
fakty, myśli lub uczucia; można je przekazywać różnymi sposobami, na
przykład za pomocą mowy, gestów, symboli obrazkowych lub symboli
pisma”. Wiele modeli komunikacji1 i procesu komunikowania2 (por.
Fiske 1999, Goban-Klas 1999: 52–79) można sprowadzić do linearnego
modelu z triadą: nadawca – komunikat – odbiorca, w którym zasadnicze
znaczenie ma tekst językowy, powstający w określonej sytuacji komuni-
kacyjnej. Kanał przekazu informacji – dotykowy, wzrokowy, słuchowy
– determinuje w znacznym stopniu formę komunikatu. Można tworzyć
i odbierać teksty dostępne różnym zmysłom – powstające za pomocą
alfabetu Braille’a, teksty pisane w języku narodowym, mówione, a nawet tek-
sty „migane” (w tym np. poetyckie), powstające w językach wizualno-prze-
strzennych, które próbuje się zapisywać w różnych systemach znakowych
1 O językowych modelach komunikacyjnych – por. rozdział IV części teoretycznej.
Por. też Duszak 1998: 117–125.
2 T. Goban-Klas (1999: 42) do najbardziej typowych określeń procesu komunikowania
zalicza: transmisję, rozumienie, oddziaływanie, łączenie, interakcję, wymianę znaczeń i składnik
procesu społecznego. O różnicach między komunikowaniem/komunikacją a komunikowa-
niem się (porozumiewaniem się) oraz werbalnych i niewerbalnych aspektach komunikacji
por. chociażby rozważania B. L. J. Kaczmarka w pracy pod znamiennym tytułem: Misterne
gry w komunikację (2005). Refleksji nad współczesnymi sposobami rozumienia praktyk
komunikacyjnych pświęcona jest też najnowsza książka E. Kulczyckiego, Teoretyzowanie
komunikacji (2012).
6
(por. SignWriting). Przedmiotem podjętych w niniejszej pracy badań stają
się teksty pisane w języku polskim przez wybraną grupę użytkowników.
Znaczenie komunikowania się uświadamiamy sobie szczególnie wy-
raźnie wtedy, gdy zetkniemy się z problemem jego braku (np. w przy-
padkach mutyzmu całkowitego czy autyzmu), czy zakłóceń i barier w ko-
munikacji wynikających z dysfunkcji, np. słuchu. Podjęcie badań w tym
aspekcie wydało się wyjątkowo interesujące i inspirujące do poszuki-
wań odpowiedzi na szereg pytań związanych z funkcjonowaniem osób
z uszkodzonym słuchem w zmieniającej się (pod wpływem chociażby roz-
woju mediów) rzeczywistości językowej.
Populacja osób z uszkodzonym słuchem, rozpatrywana według kryte-
rium komunikacyjnego, nie jest jednorodna. Różne sposoby komunikacji
wykorzystywane w tym środowisku do porozumiewania się – od manu-
alnych po foniczne – pozwalają na nadawanie i odbiór komunikatów wer-
balnych. Umiejętność porozumiewania się w tym środowisku za pomocą
systemu językowo-migowego czy polskiego języka migowego nie pozwa-
la jednak na pełne uczestnictwo w życiu społecznym, kulturowym i za-
wodowym. Gwarantuje je dopiero opanowanie języka narodowego. Język
jako zjawisko społeczno-kulturowe, a nie jedynie wynik funkcji poznaw-
czych, wymaga od jego użytkowników zrozumienia zasad skutecznego
porozumiewania się, efektywnego posługiwania się nim odpowiednio do
sytuacji komunikacyjnej, zrozumiałego dla odbiorcy wyrażania w nim in-
tencji nadawczych. Komunikacja językowa oznacza zawsze mówienie do
kogoś i w jakimś celu. Tekst zaś jest zawsze intencjonalnym aktem języko-
wej komunikacji. Dlatego w zaprezentowanym w pracy społeczno-kultu-
rowym podejściu do języka odchodzi się od podkreślania znaczenia dla
skutecznej komunikacji poprawności gramatycznej i zgodności systemo-
wej tekstów pisanych w języku narodowym. Eksponuje się umiejętności
komunikacyjne nadawców – stosowanie zabiegów pozwalających na po-
dejmowanie i rozwijanie interakcji. W społecznym funkcjonowaniu nie
jest bowiem ważna wiedza o języku jako systemie znaków, ale znajomość
konwencji i reguł jego użycia w zależności od sytuacji oraz roli społecznej
uczestników interakcji. Składa się to na nabywaną i kształtowaną w dro-
dze socjalizacji (wraz z życiowym doświadczeniem) kompetencję komuni-
kacyjną3 każdego użytkownika języka, w tym także osób z dysfunkcją słu-
chu. W podjętych analizach zaakcentowano wpływ różnych czynników
na kształtowanie się kompetencji komunikacyjnej i sprawność językową
3 Kompetencję komunikacyjną S. Grabias (1994a: 14) opisuje jako „wiedzę na temat
statusu kodów językowych i na temat reguł budowania wypowiedzi odpowiednich do
sytuacji”. Składa się na nią kompetencja społeczna, sytuacyjna i pragmatyczna. Do spraw-
ności komunikacyjnej zalicza więc sprawność społeczną, sytuacyjną i pragmatyczną.
7
nadawców badanych tekstów. Podano przykłady tekstów realizujących
w różnym stopniu postulat skuteczności i efektywności komunikacji języ-
kowej – od tekstów normatywnych, zgodnych ze wzorcami gatunkowy-
mi, poprzez teksty będące świadectwem niskiej świadomości gatunkowej
i słabej sprawności językowej ich nadawców, aż do właściwych tekstów
dysfunkcyjnych, zaświadczających o niepowodzeniu komunikacyjnym.
Komunikowanie skuteczne to takie, które pozwala osiągnąć zamierzone
cele. Analizowane teksty traktuje się jako produkty kompetencji językowej
i komunikacyjnej ich autorów, którzy z uwagi na specyfikę uszkodzenia
analizatora słuchowego mogą mieć różne problemy komunikacyjne. Od-
mienność zachowań komunikacyjnych osób z dysfunkcją słuchu wynika
bowiem z inaczej kształtowanej kompetencji komunikacyjnej, trudności
w dostępie do kompetencji językowej oraz w ograniczeniu ich sprawności
językowej4 .
Wymogi natury kognitywnej, funkcjonalno-interakcyjnej i formalnej
obligują do patrzenia na tekst z uwzględnieniem trzech parametrów: tekst
jest „o czymś”, powstaje w jakimś celu i w jakiś sposób („jest jakiś”) (por.
Duszak 1998: 42). W przypadku tekstów pisanych przez osoby mające
problemy komunikacyjne wynikające z uszkodzenia analizatora słucho-
wego niezmiernie istotne dla możliwości takiego oglądu tekstu jest przyję-
cie perspektywy nadawcy. Z tego punktu widzenia analizowane produk-
ty kompetencji językowej głuchych nadawców można określić jako teksty.
Tekst jest więc w pracy traktowany jako produkt świadomego, intencjo-
nalnego działania językowego jego nadawcy, ukształtowany formalnie
zgodnie z jego (tj. nadawcy) umiejętnościami językowymi; jako językowy
przejaw jego kompetencji komunikacyjnej. Taka orientacja tekstowa po-
zwala na opis wypowiedzi patologicznych. Ich tekstowość staje się często
czytelna dla odbiorcy dopiero w kontekście sytuacyjnym. Oznacza to, że
nazywa się tekstami również te pisemne komunikaty, które ocenia się jako
niespójne, niespełniające kryteriów gatunkowych, łamiące reguły systemu
językowego i/lub niezrozumiałe z punktu widzenia odbiorcy. W procesie
interakcji będą to teksty niekomunikatywne, dysfunkcjonalne. Brak moż-
liwości zinterpretowania takiego zachowania językowego przez odbiorcę
4 Kompetencję językową za S. Grabiasem (1994a: 14) określa się jako wiedzę o „in-
wentarzu fonemów, leksemów oraz reguł budowania gramatycznie poprawnych i sen-
sownych zdań”. Warunkuje ją opanowanie systemu językowego na trzech jego pozio-
mach: fonologicznym, morfologicznym oraz syntaktycznym. Sprawność językową zaś
określa się jako umiejętność budowania wypowiedzi substancjalnych powiązanych gra-
matycznie regułami morfonologicznymi, morfologicznymi i syntaktycznymi. W świetle
socjolingwistyki kompetencja językowa jest więc wiedzą na temat języka, natomiast kom-
petencja komunikacyjna – wiedzą na temat zasad użycia języka w konkretnych sytuacjach
społecznych w obrębie danej społeczności.
8
nie powoduje, że przestaje ono być tekstem i pozostaje „znakiem oczeku-
jącym na interpretację (potencjalnym tekstem)” (Habrajska 2004: 15). „Po-
tencjalny tekst” odsyłałby jednak do płaszczyzny idealizacji, każąc trak-
tować tekst jako kategorię teoretyczną. W pracy natomiast łączy się tekst
z wykonaniem, poziomem realizacji i traktuje jako kategorię empiryczną.
Przyjęcie poglądu, iż „tekst jest efektem werbalizacji intencji nadawcy,
a równocześnie, że powstaje tylko wówczas, gdy istnieje możliwość jego
interpretacji przez odbiorcę” (tamże) zablokowałoby możliwość analizy
wielu tekstów pisanych przez osoby z dysfunkcją słuchu i uniemożliwiło
umieszczenie ich w strukturze aktu komunikacji.
W badanych tekstach różny jest stopień przejrzystości intencji komu-
nikacyjnych, do których w pracy dociera się poprzez analizę szerokiego
kontekstu sytuacyjnego (sytuacji komunikacyjnej), z uwzględnieniem pa-
rametrów pragmatycznych. Z punktu widzenia odbiorcy dokonuje się
ocen efektywności i skuteczności podejmowanych działań językowych
względem danego celu oraz w obliczu zaistniałej sytuacji nadawczo-od-
biorczej. Na tekst patrzy się więc poprzez działalność komunikacyjną
użytkowników języka polskiego. Poczucie tekstowości, rozwijane w ob-
rębie narodowej wspólnoty językowej w ścisłym powiązaniu ze stylami
komunikacji (por. Duszak 1998: 42) oraz wyznacznikami gatunkowymi
(ukształtowaniem gatunkowym tekstu), zobowiązuje autorkę pracy do
ukierunkowania badań na ujęcie genologiczne. W opracowaniu materia-
łu szerokie zastosowanie znalazło pojęcie wzorca gatunkowego, któremu
przypisuje się rolę wyjaśniająco-interpretacyjną w stosunku do badanych
tekstów.
Obszar badań, wyznaczony tekstami pisanymi przez osoby z dys-
funkcją słuchu, kieruje dociekania językowe w stronę medialnej komuni-
kacji interpersonalnej, a więc takiej, w której jednostki komunikują się za
pośrednictwem medium5. Do urządzeń umożliwiających tego typu komu-
nikację należy zaliczyć: telefon, urządzenie faksujące i komputer z dostę-
pem do Internetu. Dla podjętych w pracy rozważań, dotyczących komu-
nikacyjnych aspektów tekstów, istotne jest, iż faks umożliwia przesyłanie
i odbiór pism, zaś telefon z funkcją SMS i komputer z dostępem do sieci6
pozwalają również na tworzenie tekstów pisanych.
5 Terminem medium, zgodnie z najnowszymi koncepcjami komunikacji medialnej
(por. Śliwa 2006), określa się wszystkie rozwiązania technologiczne, służące przekazywa-
niu informacji w krótkim czasie, dużej liczbie odbiorców, bez względu na odległość, a tak-
że wszelkie rozwiązania pośredniczące w komunikacji interpersonalnej nie tylko masowej
(por. Grzelak 2010: 261–262). Jako medium traktuje się więc zarówno telefon komórkowy
z funkcją SMS, jak i urządzenie faksujące.
6 Pisownia wyrazu za: http://poradnia.pwn.pl [data dostępu: 11.07.2011]. Podobnie
pisownia wyrazu Internet (tamże).
9
Oczywistością jest, iż komunikacja na odległość wymusza porozu-
miewanie się za pośrednictwem technicznych środków przekazu. Wyda-
je się nawet, iż w dzisiejszej rzeczywistości, zdominowanej przez rozwój
techniki, coraz mniejsze znaczenie przypisuje się samej interpersonalnej
komunikacji bezpośredniej. Poprzez Internet szuka się informacji, pracy,
znajomości, rozrywki i towarzystwa, załatwia sprawy urzędowe i pry-
watne. Rozwój techniki spowodował możliwość wykorzystania pisma do
rozmów na czacie, dyskusji na forum. Kulturowo zmierzamy w stronę do-
minacji komunikacji niebezpośredniej – medialnej komunikacji interper-
sonalnej wykorzystującej pismo i możliwości techniczne mediów. Woli-
my napisać e-mail czy SMS niż zadzwonić lub spotkać się i porozmawiać;
wysłać pismo do urzędu (pocztą elektroniczną lub faksem) niż iść załat-
wić sprawę osobiście. Piszemy komentarze internetowe umieszczane na wi-
zji w programach telewizyjnych, dzielimy się refleksjami na Twitterze,
wysyłając SMS lub korzystając z zewnętrznych aplikacji, bierzemy udział
w sondach SMS-owych, zakładamy swoje profile na Facebooku, dzięki
któremu się komunikujemy. Coraz częściej po prostu przesyłamy nasze pi-
semne wypowiedzi za pomocą Internetu czy telefonu komórkowego, wy-
korzystując coraz to nowe funkcje medium i oferowane przez nie usługi.
Niebezpośrednia „rozmowa pisana” (Peisert 2004) odgrywa coraz więk-
szą rolę w komunikacji interpersonalnej. W świetle kulturowych zmian
forma pisemnej komunikacji za pośrednictwem mediów jest niezwykle
istotna. Wydaje się, iż taka perspektywa komunikacyjna powinna sprzyjać
niesłyszącym nadawcom tekstów, którzy mają problemy w opanowaniu
języka etnicznego przede wszystkim w mowie – na płaszczyźnie fonicz-
nej7. Powinna ułatwiać osobom z zaburzeniami słuchu funkcjonowanie
w społeczeństwie. W związku z tym interesujące wydawało się zbadanie,
na ile niesłyszący wpisują się w te zmiany cywilizacyjne, na ile owa ko-
nieczność posługiwania się mediami i językiem narodowym w piśmie jest
przez nich dostrzegana w perspektywie relacji społecznych oraz w jakim
stopniu wykorzystują media w procesie komunikacji interpersonalnej.
1. Charakterystyka materiału
Materiał wykorzystany w części analitycznej pracy, będący podsta-
wą rozważań dotyczących komunikacyjnych aspektów tekstów pisanych
w języku narodowym przez osoby z dysfunkcją słuchu, gromadzono
7 Oczywiście umiejętność mówienia (artykułowania dźwięków) nie pociąga za so-
bą automatycznie rozumienia mowy, nie jest jednoznaczna z opanowaniem systemu
językowego.
10
przez sześć lat – od 2007 do 2012 r. Jego zróżnicowanie gatunkowe zosta-
ło podyktowane charakterem pracy, w której część badawcza koncentru-
je się wokół podziału na: 1) komunikację za pośrednictwem komputera
z dostępem do Internetu, 2) komunikację za pośrednictwem telefonu ko-
mórkowego z funkcją SMS, 3) komunikację za pośrednictwem urządzenia
faksującego. Typy medium zdeterminowały więc w dużym stopniu bazę
materiałową pracy, jej zbiór gatunkowy.
Część tekstów poddanych analizom została udostępniona przez łódz-
ki oddział Polskiego Związku Głuchych (PZG OŁ) i zebrana dzięki uprzej-
mości jego pracowników. Są wśród tych tekstów zarówno pisma kiero-
wane za pośrednictwem faksu przez głuchych członków związku do jego
pracowników, jak i SMS-y wysyłane do nich przez niesłyszących w sy-
tuacjach oficjalnych i nieoficjalnych. Incydentalnie wykorzystano też ma-
teriał (zgromadzony mniej licznie), reprezentowany przez teksty (SMS-y
i faksy) pisane przez członków mazowieckiego oddziału Polskiego Związ-
ku Głuchych (PZG OM) w Warszawie. Autorstwo tekstów pisanych przez
dorosłych członków Polskiego Związku Głuchych (PZG), posiadających
orzeczenie o niepełnosprawności z tytułu ubytku słuchu, zostało potwier-
dzone przez pracowników wymienionych oddziałów8. Z udostępnionych
przez PZG OŁ ankiet rejestracyjnych wynika, że w 2010 r. zarejestrowa-
nych w nim było 2841 członków i podopiecznych, którzy w większości
deklarowali język migowy jako podstawowy sposób porozumiewania się
(w ankiecie rejestracyjnej uwzględniono jedynie ogólnie: język migowy
i głośną mowę; nie wyszczególniono polskiego języka migowego, syste-
mu językowo-migowego ani innych sposobów komunikacji9). Z danych
ankietowych zgromadzonych do 2010 r. wynika też, iż ok. 40 członków
PZG OŁ posiada wykształcenie podstawowe, 50 – zawodowe, ok. 8
– średnie i ok. 2 – wyższe. Są to dane przybliżone, uzyskane tylko na
podstawie deklaracji członkowskich, które nie są weryfikowane przez
PZG; nie jest też wymagane przedstawienie stosownych dokumentów po-
twierdzających rodzaj wykształcenia. W związku z powyższym zrezyg-
nowano z gromadzenia danych wrażliwych, charakteryzujących nadaw-
ców analizowanych tekstów, takich jak: preferowany sposób komunikacji,
data urodzenia, wykształcenie, płeć. Sprecyzowanie typu nadawcy tekstu
pisanego, jako kryterium doboru materiału udostępnionego przez oddziały
8 Statut PZG – stowarzyszenia powstałego w 1946 r. z utworzonego 1925 r. Polskiego
Związku Towarzystw Głuchoniemych – pozwala na zrzeszanie w nim słyszących, którym
bliskie są problemy osób z uszkodzonym słuchem (por. statut PZG dostępny na stronie
internetowej: www.pzg.org.pl w zakładce Zarząd).
9 O różnych sposobach komunikacji niesłyszących, w tym o naturalnym wizualno-
-przestrzennym języku społeczności głuchych (polskim języku migowym) – por. rozdz. II,
IV i V części teoretycznej.
11
PZG w Łodzi i Warszawie, ograniczono do dwóch parametrów: wieku
i uszkodzenia słuchu. Jeżeli chodzi o wiek – uwzględniono tylko te teksty,
których nadawcami są osoby dorosłe, a więc posiadające ukształtowaną
w toku wcześniejszej edukacji oraz doświadczeń kompetencję językową
i komunikacyjną (zakłada się więc pewien stopień sprawności językowej
w zakresie tworzenia i odbioru tekstów w języku narodowym, wystar-
czający do podjęcia komunikacji w tym języku). Dysfunkcję analizatora
słuchowego uwzględniono bez różnicowania na stopień i typ uszkodze-
nia analizatora. Opisowi poddano zatem teksty, których nadawcami są
członkowie PZG – osoby z różnym stopniem ubytku słuchu oraz typem
uszkodzenia słuchu, niezależnie od czasu, w którym nastąpiło, a co za
tym idzie – teksty reprezentujące zróżnicowaną sprawność językową
nadawców. Bada się więc teksty będące produktem rozmaicie kształto-
wanej kompetencji językowej i komunikacyjnej ich nadawców – kompe-
tencji modelowanej w równej mierze przez skutki uszkodzenia słuchu,
jak i typ podjętej edukacji (szkoła specjalna, integracyjna, ogólnodostępna)
oraz stosowane w niej metody kształcenia językowego (np. system języ-
kowo-migowy, fonogesty, polski język migowy, język narodowy), a także
program nauczania, czas trwania edukacji (poziom podstawowy, średni,
wyższy), preferowany sposób komunikacji (polski język migowy, system
językowo-migowy, głośna mowa czy inne) oraz doświadczenia komuni-
kacyjne, np. związane z umiejętnością korzystania z Internetu czy telefonu
z funkcją SMS – ich rodzaj, formę, długotrwałość.
Wszystkie teksty poddane analizom powstały w sytuacjach natural-
nych społecznie, niepreparowanych dla potrzeb podjętych rozważań do-
tyczących komunikacji. Nie prowadzono badań eksperymentalnych, nie
stawiano przed członkami PZG zadań, których efektem byłyby teksty
powstałe w sytuacji warsztatowej czy zajęciowej. Świadoma rezygnacja
z badań prowadzonych według narzuconego scenariusza pozwoliła na
uzyskanie zróżnicowanego pod względem gatunkowym materiału, osa-
dzonego w naturalnym kontekście sytuacyjnym, który odgrywa istotną
rolę w aspekcie podjętych analiz.
Źródłem dużej części materiału egzemplifikacyjnego jest Internet, któ-
ry pomaga osobom z dysfunkcją słuchu w tworzeniu aktów komunika-
cji, aranżowaniu interakcji oraz nawiązywaniu relacji interpersonalnych.
Przedmiotem systematycznej ekscerpcji były strony internetowe stowarzy-
szeń, towarzystw i organizacji zrzeszających osoby z problemami słuchu
oraz fundacji i instytucji działających na rzecz tych osób. Witryny adresowa-
ne do osób niesłyszących i słabosłyszących zostały wykorzystane do omó-
wienia ponadgatunkowych struktur, jakimi są strony WWW. Najbardziej
eksploatowanym źródłem materiału w przypadku analiz takich gatun-
ków, jak blog, forum i ogłoszenie, były witryny oraz strony i serwisy inter-
12
netowe: www.onsi.pl, www.sluchowisko.net, www.alldeaf.pl, www.glu-
si.pl, www.slaboslyszacy.pl. Szczegółowy wykaz wszystkich źródeł inter-
netowych, wraz z dokładnymi adresami, został zamieszczony na końcu
pracy. Orientacyjną liczbę wykorzystanych do analiz przykładów podaje
się każdorazowo przy omawianiu poszczególnych gatunków.
Badanie i analiza tekstów, których źródłem jest Internet, wiążą się
z szeregiem problemów zarówno natury technicznej, jak i metodologicznej.
Labilność dostępności do materiału (zamykanie stron, blokowanie przez
autorów możliwości odsłony, zmiana adresów) podyktowała konieczność
datowania dostępu do wykorzystywanych w pracy stron WWW. W źród-
łach internetowych, zamieszczonych na końcu rozprawy, odnotowano
również te strony, które zostały zablokowane lub zamknięte, wcześ-
niej jednak wchodziły w zakres podstawy materiałowej dzięki swojej
czasowej dostępności. Jednym z niebezpieczeństw, związanych z pra-
cą wykorzystującą do analiz teksty internetowe, jest też wyciąganie nie-
uprawnionych wniosków co do relacji nadawczo-odbiorczych. Wiąże
się to z trudnościami dotyczącymi określenia tożsamości internautów,
którym Internet zapewnia anonimowość. Użytkownicy sieci, dzięki bez-
imienności kontaktów, mają poczucie autonomii i niezależności od peł-
nionych w realnym życiu ról społecznych. Autoprezentacje w postaci
nicków, które są często elementem gry językowej, mają tylko znaczenie
pragmatyczne, związane z kontekstem, w jakim zostały użyte. W związ-
ku z powyższym materiał pochodzący z Internetu ograniczono do tek-
stów zamieszczanych na portalach społecznościowych kierowanych do
internautów posiadających wadę słuchu. Na zminimalizowanie nieści-
słości związanych z określeniem tożsamości nadawcy tekstu pozwala
też w znacznej mierze forma komunikatu, który daje się zidentyfikować
jako pisany przez osobę z dysfunkcją słuchu – wyznaczniki widoczne
są w obniżonej sprawności językowej na płaszczyźnie formalno-grama-
tycznej i/lub leksykalno-semantycznej. W zdecydowanej większości ana-
lizowanych przykładów zbieżność świata wirtualnego z rzeczywistym
potwierdzają sami nadawcy tekstów poprzez ujawnianie expressis verbis
swojej dysfunkcji.
2. Struktura pracy
Niniejsze opracowanie jest próbą opisu wybranych komunikacyjnych
aspektów tekstów pisanych w języku polskim przez osoby z dysfunkcją
słuchu. Jak wcześniej wspomniano, oglądowi poddaje się komunikację ję-
zykową za pośrednictwem komputera z dostępem do Internetu, telefonu
13
komórkowego z funkcją SMS oraz urządzenia faksującego. Uwarunko-
wania medialnej komunikacji interpersonalnej oraz specyfika materiału,
stanowiącego bazę podmiotową dla podjętych rozważań, podyktowały
układ pracy, w której wyraźnie wyodrębniono część teoretyczną i część
analityczną.
W pracy stosuje się zamiennie terminy niesłyszący i głusi, uznając je
za synonimy. Traktuje się je bardzo szeroko jako pojęcia określające oso-
by z dysfunkcją słuchu. Takie uproszczenie podyktowały względy styli-
styczne oraz to, iż praca nie dotyczy aspektów medycznych czy surdo-
pedagogicznych, lecz prezentuje lingwistyczne analizy tekstów pisanych
przez osoby z dysfunkcją słuchu z różnym typem uszkodzenia analizatora
słuchowego i doświadczeniami komunikacyjnymi, a także różnymi spo-
sobami komunikacji bezpośredniej, której interferencyjny wpływ jest wi-
doczny w badanych tekstach. Tam, gdzie to konieczne (przede wszystkim
w rozdziałach w części teoretycznej), rozróżnia się terminy: niesłyszący,
głusi, słabosłyszący, ogłuchli, niedosłyszący, wskazując tym samym na róż-
norodność środowiska, w którym ważny jest też aspekt tożsamościowy,
a także na trudności jego opisu i ujednolicenia socjolingwistycznej charak-
terystyki badanej grupy nadawców.
Chcąc traktować badane zachowania komunikacyjne jako reprezen-
tatywne dla nadawców tekstów z dysfunkcją słuchu, zidentyfikować śro-
dowisko oraz społeczno-kulturowe, medyczne i lingwistyczne uwarunko-
wania procesów porozumiewania się osób niesłyszących, wyodrębniono
część teoretyczną, którą podzielono na pięć rozdziałów.
Pierwszy z nich zawiera rozważania terminologiczne związane z pro-
blematyką dysfunkcji słuchu, przybliża różnorodne typologie uszkodzeń
słuchu, opisuje stereotyp głuchego zakorzeniony w języku polskim,
konfrontuje poglądy słyszących specjalistów z postrzeganiem głuchoty
przez samo środowisko. Wstępne rozpoznanie zagadnienia identyfika-
cji osób z uszkodzonym słuchem ujawnia wewnętrzną złożoność tej po-
pulacji.
Rozdział drugi poświęcono sporom i problemom związanym z sys-
temem edukacji niesłyszących, polaryzacji stanowisk w ocenie języko-
wego aspektu w nauczaniu osób z dysfunkcją słuchu. Omówiono orga-
nizację polskiego systemu kształcenia niesłyszących oraz współczesne
metody wychowania językowego dzieci i młodzieży z uszkodzonym
słuchem. Opisywane różne podejścia do edukacji głuchych i niedosły-
szących uświadamiają, iż spory wokół metod kształcenia i charakteru
placówek, w których powinny być stosowane, nie przyczyniają się do
zapobiegania problemom językowym niesłyszących. Brak efektywnych
strategii edukacyjnych skutkuje problemami komunikacyjnymi tego
środowiska.
14
W rozdziale trzecim omówiono podłoże problemów tworzenia i ro-
zumienia wypowiedzi pisanych przez osoby niesłyszące oraz wskazano
charakterystyczne cechy ich języka i stylu.
W rozdziale czwartym przedstawiono różne sposoby komunikacji
głuchych w zależności od typu kontaktu i sytuacji komunikacyjnej oraz
poświęcono go rozważaniom dotyczącym kompetencji komunikacyjnej
osób z dysfunkcją słuchu i czynników wpływających na kształtowanie się
różnych typów sprawności składających się na tę kompetencję. Uwypuk-
lono warunki współdziałania komunikacyjnego i skutecznej interakcji.
Zawarto także zasadnicze dla dalszych rozważań omówienie zagadnień
dotyczących procesu komunikacji.
Nastawienie pragmalingwistyczne wobec badań tekstów pisanych
przez osoby z dysfunkcją słuchu wymusiło zajęcie się szeregiem za-
gadnień z dziedziny socjologii i psychologii społecznej. Odwoływanie
się do aspektów społecznych, kulturowych i sytuacyjnych w analizach
językowych zachowań komunikacyjnych badanej grupy zobowiązało
do rozpoznania zjawiska tożsamości społeczno-kulturowej głuchych,
której dotyczy rozdział piąty. Prezentuje on również stan i perspek-
tywy badań lingwistycznych nad polskim językiem migowym, będą-
cym głównym wyznacznikiem tej tożsamości. Wyodrębnienie w roz-
dziale fundamentalnych cech polskiego języka migowego, tak różnych
od cech fonicznego języka polskiego, pozwoliło na pogłębienie analiz,
w których uwzględnia się (w miarę potrzeb wynikających z eksplora-
cji materiału) interferencyjny wpływ języka wizualno-przestrzennego.
Wydawało się konieczne uzupełnienie pracy dotyczącej kręgu badań
nad komunikowaniem się osób niesłyszących o ten wymiar zachowań
komunikacyjnych.
W kontekście rozważań zaprezentowanych w części teoretycznej
usytuowano część materiałową pracy. W obliczu wielowymiarowości
komunikacji, która implikuje wielość uwarunkowań jej przebiegu, uza-
sadnione wydawało się wybranie takiego narzędzia analizy tekstów,
które pozwoliłoby na rozpoznanie warunków efektywnej interakcji
między niesłyszącymi nadawcami a adresatami/odbiorcami pisemnych
wypowiedzi.
Za aparat wyjaśniająco-interpretacyjny w stosunku do badanych za-
chowań komunikacyjnych posłużyło pojęcie gatunku, które zostało szcze-
gółowo omówione w pierwszym rozdziale części analitycznej. Rozważa
się w nim istotę gatunku, przedstawia różne sposoby podejścia do analiz
gatunkowych, podkreśla wieloaspektowość ujmowania tej kategorii tek-
stu. Opisuje się także okoliczności kształtowania świadomości gatunko-
wej niesłyszących nadawców, które rzutują na ich nie zawsze umiejętne
poruszanie się we wzorcach gatunkowych polszczyzny.
15
Rozdział drugi części analitycznej poświęcono tekstowi w Internecie
– jego immanentnym cechom.
Rozdział trzeci ma charakter prezentacyjny – wskazuje na oferowa-
ne przez Internet strony WWW i portale społecznościowe skierowane do
osób niesłyszących i przez nie tworzone. Omawia się je w kategoriach
struktur ponadgatunkowych.
Kolejny rozdział prezentuje aspekty komunikacji interpersonalnej za
pośrednictwem komputera z dostępem do sieci – interakcyjne zachowania
językowe. Omówiono w nim wybrane gatunki i ich tekstowe aktualizacje,
będące świadectwem udziału niesłyszących w tym typie komunikacji me-
dialnej. Przedmiotem szczegółowych analiz w aspekcie komunikacyjnym
objęto blogi, ogłoszenia i fora.
Refleksji nad komunikacją za pośrednictwem telefonu komórkowe-
go z dostępem do funkcji SMS poświęcony został rozdział piaty, w któ-
rym analizom poddano krótkie wiadomości tekstowe. Skupiono się na
ich funkcjonalności oraz ocenie ich pragmatycznej użyteczności dla nie-
słyszących. Uwzględniono przy tym różne punkty widzenia – nadaw-
cy i adresata – odbiorcy prymarnego, a także punkt widzenia odbiorcy
sekundarnego.
Komunikacji za pośrednictwem faksu poświęcono rozdział szósty,
w którym dla potrzeb badań wykorzystano dostępny materiał – pisma
o charakterze urzędowym oraz inne teksty dyrektywne, a także pisma in-
formacyjne. W rozdziale tym zwrócono też uwagę na duży wpływ „kon-
tekstu życiowego” (Dobrzyńska 1992: 79) na ich ukształtowanie struktu-
ralne i językowe.
Każda z części, dotycząca komunikacji za pośrednictwem określonego
medium, została poprzedzona rozważaniami teoretycznymi, sytuujący-
mi omawiane gatunki w perspektywie genologicznej i medialnej. Ostatni
rozdział pracy zatytułowany Teksty dysfunkcyjne ma charakter podsumo-
wujący część analityczną. Zakończenie, wykaz źródeł internetowych oraz
bibliografia wraz z netografią zamykają publikację.
3. Zakres badań
Akty komunikacji, które zachodzą w określonej społeczności języko-
wo-kulturowej, od dawna stanowią przedmiot zainteresowań socjolin-
gwistyki, podkreślającej społeczny kontekst uwarunkowań zachowań ję-
zykowych oraz pragmalingwistyki, badającej użycia językowe (konkretne
akty mowy), intencjonalne działania komunikacyjne. Takie też nastawie-
nie przyjmuje się w prezentowanych rozważaniach.
16
Podjęte w pracy badania koncentrują się wokół takich głównych za-
gadnień, jak: komunikacja (w tym interpersonalna komunikacja medial-
na) oraz tekst (w tym tekst dysfunkcyjny, patologiczny). Dotyczą więc
komunikacji w aspekcie dysfunkcji słuchu nadawców tekstów pisanych
w języku polskim, które są przesyłane/tworzone za pomocą mediów, oraz
warunków skutecznej interakcji w określonej sytuacji nadawczo-odbior-
czej. Praca obejmuje lingwistyczne analizy tekstów z uwzględnieniem ich
pragmatycznych i kontekstowych uwarunkowań. We współczesnej ling-
wistyce kontekst10 rozumiany jest jako „zespół zróżnicowanych elemen-
tów i relacji, które są konsekwencją istnienia tekstu w przestrzeni języka
i kultury, w perspektywie ludzkich emocji i doświadczeń (społecznych
czy indywidualnych), w odniesieniu do świata pojęć i do wiedzy o fak-
tach pozajęzykowych” (Filar, Piekarczyk 2006: 22). W pracy kontekst wią-
zany jest więc z sytuacją komunikacyjną (konsytuacją), której przypisuje
się dużą rolę w docieraniu do intencji nadawczych i ustalaniu warunków
skutecznej komunikacji. Uwzględnia się także aspekt społeczno-kulturo-
wy kontekstu (w tym specyfikę społeczno-kulturowej tożsamości nadaw-
ców), aby zinterpretować znaczenie pragmatyczne badanych zachowań
językowych.
Analizy tekstów osadzonych w tak rozumianym kontekście mu-
szą wykraczać poza ramy jednej metodologii. Jest to zrozumiałe tym
bardziej, iż rozprawa wpisuje się w nurt badań nad zachowaniami ko-
munikacyjnymi osób z dysfunkcją słuchu, które to zachowania nie są
typowe, a ich językowe przejawy są reprezentatywne tylko dla niewiel-
kiej populacji użytkowników polszczyzny, osób z ograniczonym zakre-
sem kompetencji komunikacyjnej, kształtowanej w innych warunkach
niż u słyszących. Z tego też powodu zrezygnowano z narzędzi badaw-
czych oferowanych przez gramatykę komunikacyjną (por. Awdiejew
2004; Habrajska 2004; Awdiejew, Habrajska 2004; 2006), która w szcze-
gólności dotyczy tekstów języka mówionego oraz operuje standardami
semantycznymi (odsyłającymi do odpowiednich scenariuszy) i typową
sytuacją komunikacyjną. Znajomość standardów semantycznych nie
jest oczywistością w środowisku osób niesłyszących. Dotarcie do nich
w tekstach dysfunkcyjnych byłoby szczególnie utrudnione. Niestandar-
dowa jest bowiem zarówno sytuacja komunikacyjna, jak i zachowania
komunikacyjne.
10 W językoznawstwie strukturalnym przez kontekst rozumie się najbliższe otocze-
nie jednostki leksykalnej w obrębie systemu lub tekstu. Szerzej o kontekście sytuacyjnym
(sytuacji komunikacyjnej) por. rozdz. IV części teoretycznej.
17
Świadoma interdyscyplinarność11 i polimetodologiczność badań
podjętych w pracy pozwala na korzystanie przy opracowaniu tematu
(szczególnie części teoretycznej) z ustaleń różnych dyscyplin naukowych
– psychologii (rozwojowej i społecznej), pedagogiki (szczególnie surdo-
pedagogiki), interdyscyplinarnej logopedii (w tym surdologopedii), czy
nauk medycznych (audiologii) oraz nauki o komunikacji, a także z do-
świadczeń różnych obszarów badawczych lingwistyki tekstu (tekstologii
lingwistycznej) i analiz dyskursu w części analitycznej.
Współczesna lingwistyka tekstu zajmuje się nie tylko opisem struk-
tury samego tekstu (ujęciem lingwistyczno-systemowym), ale także jego
funkcjonowaniem i kontekstem tego funkcjonowania. W związku z tym
podjęte w pracy badania nad tekstem w kontekście, który współwyznacza
jego kompleksową charakterystykę, kierują czytelnika rozprawy w stro-
nę terminu dyskurs (por. van Dijk [red.] 2001). W pracy konsekwentnie
używa się terminu tekst, aby nie sugerować analiz oddalających się od
tradycyjnego pola zainteresowań lingwistyki, przesuniętych w kierunku
propozycji nauk społecznych przy szerokim rozumieniu terminu dyskurs .
Pojęcie dyskurs niesłyszących nasuwałoby myślenie o pewnym typie uży-
cia języka, typie komunikacji, odsyłającym w stronę społecznych dziedzin
dyskursu (por. np.: dyskurs medyczny, ekologiczny, feministyczny, politycz-
ny). Równocześnie myślenie o tekście jako zdarzeniu komunikacyjnym,
zależnym od uczestników interakcji i kontekstu (orientacja dyskursyw-
na), nie wyklucza traktowania tekstu jako pewnej autonomicznej i inte-
gralnej całości, która wykazuje szereg regularności (por. Bartmiński, Nie-
brzegowska-Bartmińska 2009: 34). Tak też komplementarnie podchodzi
się do tekstu w zaprezentowanych w pracy badaniach, w których wyko-
rzystuje się narzędzia charakterystyczne dla analizy dyskursu, pozostając
przy terminie tekst12. Tym chętniej, iż w niektórych opracowaniach z za-
kresu lingwistyki tekstu przyjmuje się synonimiczne rozumienie pojęcia
tekst/dyskurs, gdyż „w każdym dyskursie realizowane są teksty” (Żydek-
-Bednarczuk 2005a: 268), a „tekst dla swej jednoznaczności i kompletności
11 Podejmowanie badań o charakterze interdyscyplinarnym, które dążą do pełnego
opisu złożoności analizowanych zjawisk, staje się wymogiem współczesnej nauki. Dodat-
kowo zainteresowanie komunikacją medialną musi mieć charakter transdyscyplinarny.
Musi wiązać takie dyscypliny naukowe, jak: medioznawstwo, psychologia, socjologia,
antropologia, kulturoznawstwo, językoznawstwo itp. (por. Kita 2010: 273).
12 Stan badań nad tekstem przedstawiają m.in.: B. Boniecka (1991: 33–48, 1999: 13–32),
T. Dobrzyńska (1991: 142–146), J. Warchala (1991: 12–35), A. Wilkoń (2002: 15–68), B. Wi-
tosz (2005: 99–111), T. Żydek-Bednarczuk (2005a: 13–21), J. Bartmiński i S. Niebrzegowska-
-Bartmińska (2009: 13–21), J. Labocha (2009: 45–56), M. Rzeszutko-Iwan (2009: 57–68). Pro-
blematyce tekstu poświęcone są również tomy lubelskiej „czerwonej serii” redagowane
przez J. Bartmińskiego i B. Boniecką (1998a, b).
18
także wymaga uwzględnienia w równym stopniu i wielu elementów tła
pozajęzykowego, i danych czysto językowych” (Boniecka 1999: 32). Trze-
ba zgodzić się z B. Witosz (2009) – przeciwniczką opozycjonowania tekstu
i dyskursu, która dostrzega wiele wspólnych cech koncepcji tekstu wypra-
cowanej na gruncie tekstologii lingwistycznej, z popularną we współ-
czesnych badaniach kategorią dyskursu. Badaczka podkreśla, iż „w prze-
strzeni społecznej komunikacji mamy do czynienia zawsze z jednostkami
usytuowanymi, które w praktyce nazewniczej określamy tekstami bądź
wypowiedziami, niezależnie od projektów teoretycznych zgłaszanych
przez niektórych członków wspólnoty akademickiej badającej językowe
interakcje” (Witosz 2009: 72), wszak żaden tekst, nawet pisany, nie może
istnieć poza określonym kontekstem komunikacyjnym, który wskazuje na
okoliczności powstania tekstu i umożliwia jego interpretację. Przyjmując,
iż każdy tekst ma charakter dyskursywny (sens każdego warunkowany jest
sytuacyjnie, w każdym odnaleźć można projekcję odbiorcy oraz perspek-
tywę nadawcy), termin dyskurs rezerwuje się dla typu praktyki komunika-
cyjnej związanej z daną domeną społeczną i systemem przekonań (ideolo-
gią) charakterystycznych dla określonej społeczności (por. Witosz 2009: 76).
Rozumienie tekstu tekstologicznie (a nie w ujęciu semiotycznym) nie
blokuje opisu relacji słowa (tzn. języka/tekstu) do innych aspektów ko-
munikacji medialnej, którą zajęto się w pracy. Nachylenie lingwistyczne
sprzyja raczej oświetleniu znaczenia tekstu w procesie porozumiewania
się za pośrednictwem mediów. Słowo pisane wchodzi tu bowiem w in-
terakcje z innymi subkodami, tworząc tekst w kontekście, który odbiorca
postrzega jako całość podlegającą dekodowaniu. Uwzględnienie wieloko-
dowości, wielomodalności przekazu w mediach elektronicznych staje się
postulatem badawczym w przypadku badań gatunków i aktów mowy,
w które intencje są wpisane jako cecha definicyjna.
Z tradycji lingwistyki tekstu wyrasta genologia lingwistyczna, której
przedmiot badań i opisu oraz ustalenia metodologiczne są niezmiernie
istotne dla podjętych w pracy rozważań. Współczesna refleksja genolo-
giczna wypracowuje metody opisu i klasyfikacji gatunków użytkowych,
należących do sfery komunikacji pozaartystycznej. Akcentuje przy tym
heterogeniczność współczesnych gatunków, zmierzając w naturalny spo-
sób w stronę genologii interdyscyplinarnej (Witosz 2005: 17). Bachtinow-
skie myślenie o gatunkach (Bachtin 1986) stało się punktem wyjścia ana-
liz zaprezentowanych w rozprawie. Szczegółowe informacje o sposobie
opisu materiału oraz rozważania terminologiczne i genologiczne zawar-
to na początku każdego zasadniczego rozdziału części analitycznej, która
rozpoczyna się od istotnych dla podjętych analiz ustaleń metodologicz-
nych. Część teoretyczna, z odniesieniami do bogatej literatury przedmiotu
badań, umożliwia z kolei uzyskanie stosownej perspektywy rozważań.
19
Zwalnia to z potrzeby referowania opinii i uszczegóławiania stanowisk
we wstępie, który ma za zadanie wprowadzenie w temat badawczy.
Praca zachęca do dyskusji nad komunikacyjnymi aspektami języko-
wych zachowań niesłyszących, daje surdopedagogom możliwości do wy-
ciągnięcia wniosków, zwraca też uwagę na rolę nowych mediów w pro-
cesie komunikacji osób z dysfunkcją słuchu. Praca lingwisty, wtopiona
w szeroki kontekst badań, i wynikająca z niej wiedza o procesie komu-
nikacji interpersonalnej, może przyczynić się do lepszego poznania śro-
dowiska osób z uszkodzonym słuchem. Może zachęcić do nawiązywa-
nia i rozwijania wzajemnych relacji między niesłyszącymi (zarówno tymi,
którzy zmierzają w stronę integracji z większością językową, jak i tymi,
którzy akcentują swoją odrębną tożsamość społeczno-kulturową) a słyszą-
cymi, a tym samym poprawić poziom wzajemnego rozumienia się.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
