Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00161 007300 12251105 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Komunikowanie polityczne 2.0 - ebook/pdf
Komunikowanie polityczne 2.0 - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 377
Wydawca: Aspra Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7545-461-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Tom 22. serii 'Media początku XXI wieku' wydawanej wspólnie z Instytutem Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego.

'Autora interesuje przede wszystkim to, jak budować skuteczne i długofalowe strategie komunikacyjne, uwzględniające nie tylko realia kształtowane przez czynniki społeczne, ekonomiczne, kulturowe czy międzynarodowe, ale także analogiczne działania podejmowane przez innych liczących się na scenie politycznej partnerów, a jednocześnie konkurentów w walce o władzę.
Autor słusznie zwraca uwagę na fakt, iż współcześnie skuteczne mogą być jedynie multimedialne strategie komunikacyjne, zakładające synergię mediów. Bardzo interesująco został omówiony efekt nowych mediów w procesie komunikacji politycznej. Autor przedstawił także najbardziej, jak dotąd, rozbudowaną w polskiej literaturze przedmiotu analizę wpływu Internetu, w tym zwłaszcza mediów społecznościowych na budowanie zaangażowania ich użytkowników w kampanii wyborczej.'
prof. dr hab. Grażyna Ulicka, Uniwersytet Warszawski

'Rozprawa wpisuje się w aktualną fazę modernizacji komunikacji politycznej, ujmuje ją z perspektywy public relations, czyli zorganizowanej komunikacji społecznej. Podejmuje ważny i aktualny temat, łącząc rozważania teoretyczne z analizą konkretnych przypadków, Stanów Zjednoczonych i Polski.
Zwraca autor uwagę na potencjał nowych mediów i kultury politycznej, jako kultury uczestnictwa w rozwoju kampanii wyborczych, wskazując na wpływ tych pierwszych na formy komunikowania politycznego, zwłaszcza w kontekście modelu doskonałości public relations. Nowatorsko łączy elementy polityczne i społeczno-komunikacyjne, formułuje interesujące wnioski i pewne sugestie praktyczne.'
prof. dr hab. Tomasz Goban-Klas, Uniwersytet Jagielloński

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Komunikowanie politycz ne 2.0 Analiza amerykańskiej i polskiej kampanii prezydenckiej ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SERIA TOM 22 © Inst ytut Dziennikarst wa Uniwersytetu Warszawskiego Janusz W. Adamowski, Jerz y Bralcz yk, Bogusława Dobek-Ost rowska, Komitet redakcyjny Michał Gajlewicz , Włodzimierz Gogołek, Rafał Habielski, Marek Jabłonowski – prz ewodnicz ący, Andrz ej Kozieł, Paweł Machcewicz , Małgorz ata Marcjanik, Maciej Mrozowski, Jerz y Olędzki, Radosław Pawelec, Wiesław Soncz yk, Wiesław Władyka ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarst wa i Nauk Politycz nych Komunikowanie politycz ne 2.0 Analiza amerykańskiej i polskiej kampanii prezydenckiej Łukasz Prz ybysz Inst ytut Dziennikarst wa Warszawa 2013 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Publikacja dofi nansowana prz ez Wydział Dziennikarst wa i Nauk Politycz nych Uniwersytetu Warszawskiego Redaktor naukowy serii dr Tomasz Gackowski Recenzent Prof. dr hab. Jerz y Olędzki, Uniwersytet Warszawski Prof. dr hab. Tomasz Goban-Klas, Uniwersytet Jagielloński Adiust acja i indeks Adiust acja i indeks Anna Książkowska Anna Książkowska Projekt okładki i layout Stanisław Małecki Fotografi a na okładce Magdalena Wójcicka © Copyright by Inst ytut Dziennikarst wa Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Ofi cyna Wydawnicz a ASPRA-JR, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zast rz eżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź cz ęści niniejszej publikacji, niezależnie od zast osowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotografi cz nej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. Objętość 19,9 ark. wyd. Wydawca Ofi cyna Wydawnicz a ASPRA-JR 03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44 tel. 870 03 60 faks 22 615 34 21 e-mail: ofi cyna@asp ra.pl www.asp ra.pl Skład i łamanie OFI ISBN 978-83-7545-461-1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 I. Założenia komunikowania politycz nego 2.0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 1. Założenia koncepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2. Badania nad komunikowaniem politycz nym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3. Terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 II. Koncepcje komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1. Wsp ółcz esne koncepcje komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . 25 1.1. Koncepcje naukowców europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1.2. Koncepcje badacz y amerykańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2. Komunikowanie politycz ne we wsp ółcz esnych demokracjach europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.1. Nowocz esne komunikowanie politycz ne w Europie . . . . . . . . . 31 2.2. Amerykanizacja komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . . . . 35 III. Komunikowanie politycz ne w Stanach Zjednocz onych . . . . . . . . . 41 1. Uwarunkowania komunikowania politycz nego w USA . . . . . . . . . 41 1.1. Kultura politycz na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 1.2. Kultura komunikacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 2. Zachowania wyborcz e Amerykanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 2.1. Czynniki wpływu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 2.2. Wpływ mediów na decyzje politycz ne Amerykanów . . . . . . . 88 2.3. Sylwetka amerykańskiego wyborcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3. Koncepcja amerykańska jako odniesienie dla nowocz esnego komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.1. Komponenty uniwersalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 3.2. Cechy swoist e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 3.3. Podst awy koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 . . . . . 110 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 5 Komunikowanie politycz ne 2.0 IV. Komunikowanie politycz ne w amerykańskich wyborach prezydenckich 2008 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 1. Komponenty komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 1.1. Środki prz ekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 1.2. Prz ekaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 1.3. Kandydat i ofert a wyborcz a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 2. Kanały komunikowania politycz nego w USA . . . . . . . . . . . . . . . . .124 2.1. Media tradycyjne w kampanii 2008 roku w USA . . . . . . . . . 126 2.2. Nowe środki komunikowania politycz nego w USA . . . . . . . . 139 2.3. Reklama politycz na w Stanach Zjednocz onych . . . . . . . . . . . . 158 V. Komunikowanie politycz ne w polskich wyborach prezydenckich 2010 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171 1. Kanały komunikowania politycz nego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . .171 1.1. Media tradycyjne w polskiej kampanii prezydenckiej 2010 . .173 1.2. Nowe środki komunikowania politycz nego w Polsce . . . . . . . .191 1.3. Reklama politycz na w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211 2. Komunikowanie politycz ne w USA i Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 2.1. Media w amerykańskim i polskim komunikowaniu politycz nym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 2.2. Reklama politycz na w USA i Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 VI. Strategie komunikowania politycz nego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 1. Rola st rategii w komunikowaniu politycz nym . . . . . . . . . . . . . . . 237 2. Strategie kandydatów amerykańskich i polskich . . . . . . . . . . . . . . 240 2.1. Ofensywna i defensywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 2.2. Pozytywna i negatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 2.3. Podtrz ymania lojalności part yjnej i nowych zdobycz y . . . . . . 241 2.4. Penetracji, utrz ymania i rozwoju rynku oraz nowych prz edsięwzięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 2.5. Promocyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 2.6. Skoncentrowana, zróżnicowana i niezróżnicowana . . . . . . . . . .247 2.7. Utwardzania, poszerz ania, odwracania i neutralizowania . . . .247 2.8. Szybkiego reagowania i trwała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 2.9. Wolnych jeźdźców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 3. Spójność i pozycjonowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 3.1. Spójność w st rategiach komunikowania politycz nego . . . . . . 251 3.2. Pozycjonowanie ofert y wyborcz ej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 3.3. Prz ypadek kampanii McCaina i Obamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 3.4. Polska kampania prezydencka 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 6 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści 4. Zintegrowanie metod komunikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 4.1. Metody Obamy i McCaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 4.2. Propozycje polskich kandydatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 5. Skutecz ność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 5.1. Skutecz ność komunikowania politycz nego w kampanii amerykańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 5.2. Skutecz ność polskiego komunikowania politycz nego w 2010 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 VII. Koncepcja komunikowania politycz nego 2.0 . . . . . . . . . . . . . . . . 287 1. Komunikowanie politycz ne w opinii eksp ert ów amerykańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 1.1. Badania środowiskowe w USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 2. Zarys koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 . . . . . . . . . . . . . 301 2.1. Kontekst y komunikowania politycz nego . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 2.2. Nadrz ędna rola st rategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 2.3. Zast osowanie koncepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 3. Uniwersalność koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 . . . . . 326 3.1. Zast osowanie w realiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Zakończ enie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Komunikowanie politycz ne 2.0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Persp ektywy rozwoju koncepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Ku komunikowaniu politycz nemu 3.0? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Spis fotografi i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Spis wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 Spis rysunków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 7 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Złoto to pierwsza potęga na tym świecie, drugą jest prasa Umbert o Eco ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie Polityka jest zagadnieniem, które można rozpatrywać st osując różnorod- ne narz ędzia, optykę cz y dziedziny badawcz e. Jeśli jednak sp rowadzić ją do asp ektów podst awowych, jest nicz ym innym jak dążeniem do zdo- bycia i utrz ymania władzy. By to osiągnąć, należy umożliwić podmiotom ją sp rawującym realizację celu, co w wypadku demokracji zależy od de- cyzji i działań sp ołecz eńst wa. To ogólnikowe st wierdzenie ma za zadanie zapocz ątkować wnikliwsze prz yjrz enie się asp ektowi, bez którego polityki realizować nie sp osób. Komunikowanie, bo o nim mowa, jest zacz ynem wszelkiej działalności politycz nej; porozumiewając się z otocz eniem (którym w tym wypadku jest sp ołecz eńst wo lub precyzyjniej – wyborcy)1, politycy informują jego cz łonków o sobie, swoich poglądach, planach cz y decyzjach, w celu osiągnięcia zamierz onego celu. Komunikowanie jest permanentnie obecne w polityce, nie ogranicz a się jedynie do okresu kampanii wyborcz ej i nie poprz est aje na prz ekonywaniu do siebie i odst ręcz aniu od innych. Zło- żoność i waga tego asp ektu życia publicz nego i politycz nego jest jednym z prz edmiotów niniejszego opracowania. U jego podst aw legło prz ekonanie, że bez komunikowania realizowa- nie polityki jest niemożliwe. Stwierdzenie to można uznać za prawdziwe zarówno w odniesieniu do cz asów hist orycz nych, gdy narz ędzia komuniko- wania nie były tak rozwinięte, a cz as dotarcia informacji znacz nie wydłu- żony, jak i do cz asów wsp ółcz esnych – gdy najmniejszy asp ekt działalności politycz nej jest rozprz est rz eniany prz y pomocy coraz szerszej gamy środków prz ekazu, w dodatku w bardzo krótkim cz asie i niekiedy bez nadzoru zainte- resowanego. Jednakże to właśnie ewolucja – cz y też być może rewolucja – środków komunikowania była najsilniejszym bodźcem do podjęcia rozwa- żań na temat tu dyskutowany. Zweryfi kowanie prawdziwości prz ekonań wymagało pogłębionej analizy mechanizmów i prawidłowości komuniko- wania politycz nego, co pociągało za sobą koniecz ność znalezienia gruntu 1 Te i inne terminy używane w opracowaniu zost ały szcz egółowo wyjaśnione pod koniec wprowadzenia. 11 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie bazowego, na którym można by dowieść post awionych hipotez. Za możli- wie optymalne pole do prowadzenia badań uznano komunikowanie poli- tycz ne w Stanach Zjednocz onych Ameryki Północnej, ponieważ sp ełnia dwa ist otne warunki. Po pierwsze, tamtejszy rynek politycz ny charakteryzuje się wysokim rozwojem, a mechanizmy marketingu politycz nego i komunikacji politycz nej st osowane są od dziesięcioleci. Po wtóre, w amerykańskiej po- lityce wykorz yst ywane są nowe środki komunikowania z publicz nościami. Założono, że najlepszym dost ępnym prz ykładem nowocz esnego sp osobu realizacji komunikowania w polityce będzie casus kampanii prezydenckiej, która odbyła się w USA w 2008 roku2. Gdy chodzi o proces realizacji polityki3, a ściślej działania na osi poli- tycy-wyborcy, pojawiają się zagadnienia takie jak marketing politycz ny, politycz ne public relations cz y perswazja. Wszyst kie charakteryzuje kom- ponent sp rowadzający je do wsp ólnego mianownika – komunikowanie. O ile komunikowanie może obejść się bez polityki, polityka bez niego praktycz nie nie ist nieje. Ponadto, w polityce wymaga ono komplekso- wego wykorz yst ania dost ępnych narz ędzi. Mowa chociażby o marketingu politycz nym, który określa się jako „zesp ół technik i metod, które mają poprawić efektywność procesów komunikowania między podmiotami polityki i obywatelami”4. Jednakże post awienie jedynie na marketing po- litycz ny nie prz yniesie pożądanych rezultatów, ponieważ o ile w warst wie prz ygotowania kandydata (lub part ii politycz nej) do wsp ółzawodnictwa na rynku politycz nym jest on użytecz ny, o tyle w pozost ałych kwest iach, jak na prz ykład zdobycie zaufania wyborcy, może nie być wyst arcz ający. W osiągnięciu tego celu może pomóc politycz ne public relations. Wśród autorów nie ma zgody co do precyzyjnej defi nicji tego narz ędzia, możliwe jest jednak dokonanie syntezy różnorodnych poglądów i wypracowanie ogólnej opinii na ten temat5. 2 W rz ecz ywist ości kampania wyborcz a w USA trwa znacz nie dłużej. Pierwsze oznaki działalności pretendentów do miana kandydatów na prezydenta można zaobserwować nawet dwa lata prz ed ofi cjalnym rozpocz ęciem sezonu wyborcz ego. Obserwując rynek wyborcz y w Stanach Zjednocz onych, można odnieść wrażenie, że kam- pania tocz y się nieprz erwanie prz ez cz tery lata – od jednej kadencji do drugiej. Prawidłowość ta posłuży do określenia podst aw koncepcji komunikowania politycz nego 2.0. Prz ez realizację polityki należy rozumieć nie tylko procesy związane z dążeniem do uzyskania władzy, jej sp rawowaniem i wykonywaniem obowiązków nałożonych na organy władzy państ wowej. W szerszym ujęciu mowa tu racz ej o realizacji wszelkich cz ynności związanych z polityką, a więc zarówno wyżej wymienionych, związanych bezpośrednio ze sp rawowaniem władzy, jak i pośrednich cz ynności prowadzących do wykonywa- nia sp ójnych, swoist ych działań określanych jako politycz ne. 3 4 B. Dobek-Ost rowska , Komunikowanie politycz ne i publicz ne, Warszawa 2007, s. 131. 5 Por.: autorz y piszący o politycz nym PR: B. Dobek-Ost rowska, dz. cyt.; M. Mazur , Marketing politycz ny. Studium porównawcz e, Warszawa 2007, W. Cwalina , A. Falkowski , Marketing politycz ny. Persp ektywa psychologicz na, Gdańsk 2006; W. Jabłoński , Kreowanie informacji. Media relations, Warszawa 2007 i inni. 12 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie Na podst awie teorii doskonałości public relations Jamesa E. Gruniga 6, politycz ne public relations określić można jako st rategię zarz ądzania pro- cesami zachodzącymi między podmiotem politycz nym a publicz nościami (obywatelami, wyborcami), która zakłada dwust ronne symetrycz ne komu- nikowanie oraz budowanie i utrz ymanie zaufania prz ez cały okres aktyw- ności politycz nej rz ecz onego podmiotu. Nie wycz erpuje to jednak komplek- sowego podejścia do st rategii komunikowania politycz nego, które korz yst a z wielu połącz onych ze sobą komponentów. Jednym z asp ektów jest rów- nież perswazja, która, jako środek prz ekonywania, jest elementem wielu aktów komunikowania w obrębie polityki7. Prz ez to celem komunikowa- nia wykorz yst ującego perswazję jest prz ekonanie odbiorcy do swoich racji. Jak wynika zatem z powyższych rozważań, komunikowanie w polityce jest procesem skomplikowanym, w którym należy korz yst ać z różnorodnych do- st ępnych narz ędzi. Wypełnienie tego warunku nie jest gwarantem sukce- su; do osiągnięcia zamierz onego celu potrz ebna jest wsp ominana wcz eśniej szerz ej zakrojona, dopracowana st rategia, dlatego też asp ekt ten jest jednym z klucz owych prz edmiotów tego st udium. Różnice interpretacyjne dotycz ące procesów porozumiewania się w poli- tyce pojawiają się już na gruncie defi nicyjnym. Oto sp otyka się równolegle terminy komunikacja politycz na8 i komunikowanie politycz ne9. Generalnie rz ecz ujmując, autorz y rozumieją pod obydwoma pojęciami ten sam (lub bardzo podobny) proces, gdzie komunikowanie jest celowe i dotycz y prz e- kazywania znacz eń związanych z polityką. Jednakże w niniejszej publikacji proponuje się syst ematyzację pojęciową w tym zakresie. Klucz owym cz yn- nikiem są różnice semantycz ne między terminami „komunikacja” a „komu- nikowanie”. Komunikacja ma racz ej wydźwięk jednost ronnego prz ekazywa- nia treści zamierz onych prz ez nadawcę. Ma związek po cz ęści z fi zycz nym znacz eniem pojęcia, a więc transp ort u, dojazdu, dotarcia do celu podróży. Choć celem jest zapewnienie połącz enia między punktem wyjściowym a końcowym, proces zdaje się jednokierunkowy, nakierowany na dost arcz e- nie obiektu do wybranego celu. Powrót do st art u podróży można traktować jako dwukierunkowość komunikacji, jednakże ze względu na opóźnienie i zmienione warunki, może być rozumiany jako osobny akt komunikacji, dotarcia cz y prz emieszcz enia. Komunikowanie zaś zakłada w swej naturz e dwukierunkowość, która ma prowadzić do dialogu w zbliżonych warun- 6 7 8 9 Por.: L.A. Grunig , J.E. Grunig , D.M. Dozier , Excellence in Public Relations and Communication Management: A Study of Communication Management in Th ree Countries, Mahwah, 2002. Por.: M. Gajlewicz , Techniki perswazyjne. Podst awy, Warszawa 2009, s. 15–19. Por.: T. Płudowski , Komunikacja politycz na w amerykańskich kampaniach wyborcz ych, Warszawa 2008. Por.: B. Dobek-Ost rowska , Komunikowanie…. 13 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie kach i cz asie. Te komponenty powodują, że na gruncie polityki należy racz ej mówić o komunikowaniu, a nie komunikacji. Chodzi ocz ywiście o komuni- kowanie nowocz esne, prowadzone w myśl prz ytocz onych zasad wypływa- jących z założeń public relations. Z tego właśnie powodu, na potrz eby tejże publikacji prz yjęto st osować termin „komunikowanie politycz ne”. W prz edst awianym opracowaniu poruszono głównie kwest ię nowo- cz esnego komunikowania politycz nego. Prz ez pojęcie to rozumie się wszel- kie procesy komunikowania w świecie polityki, w których korz yst a się ze wszyst kich dost ępnych i uzasadnionych środków porozumiewania się. Ponadto, działania opart e są na opracowanej szcz egółowo st rategii, którą określić można mianem zarz ądzania procesami komunikowania, a nacz el- ną rolę zarz ądzającą odgrywa tu public relations. Nowocz esna koncepcja, o której będzie tu mowa, różni się zasadnicz o od dotychcz as podejmo- wanych w tym zakresie działań. Tradycyjna forma komunikowania po- litycz nego zakładała zast osowanie metod marketingowych oraz środków komunikowania (mediów masowych) do prz ekazywania odbiorcom ko- munikatów10. Zmieniony rozwojem mediów, a w szcz ególności wybuchem popularności i siły oddziaływania komunikacji internetowej, paradygmat komunikowania wymógł również zmianę podejścia do asp ektu cyrkulacji informacji w polityce. Szcz ególnie media określane mianem sp ołecz nych cz y też sp ołecz nościowych, doprowadziły do powst ania sp ecyfi cz nej platformy prz ekazywania informacji, nie tylko od nadawcy do odbiorcy, ale również – co najist otniejsze – w prz eciwnym kierunku. Taki sp osób użytkowania Internetu określa się mianem Web 2.0 (lub sieć 2.0). Jak zaznacz a Philippe J. Maarek , sp osób komunikacji w polityce opart y na paradygmacie Web 1.0 zakładał korz yst anie ze st ron internetowych podmiotów politycz nych jako źródła informacji; ponadto, znajdowało tu także zast osowanie prz esyłanie informacji pomiędzy aktywist ami, sympatykami i zainteresowanymi m.in. prz y pomocy cz atów cz y e-maili; metoda ta dawała wreszcie możliwość za- ist nienia pewnego rodzaju interakcji pomiędzy zainteresowanymi, co było novum w porównaniu do dotychcz as wykorz yst ywanych tradycyjnych me- diów. Według Maareka nowy paradygmat Web 2.0 umożliwia odbiorcom bycie również nadawcami informacji, a nie jedynie odbiorcami; daje także możliwość nie tylko dzielenia się fi lmami wideo w sieci, ale jednocz eśnie ich tworz enia i rozpowszechniania na szeroką skalę; Maarek twierdzi po- nadto, że do domeny Web 2.0 należy swoist e prz edłużenie, jakim Internet jest dla mediów klasycz nych, w szcz ególności telewizji11. Jak widać, zmienia 10 Por.: B. Dobek-Ost rowska , Komunikowanie…, s. 137–155; T. Płudowski , dz. cyt., s. 23–24. 11 P.J. Maarek , Campaign Communications Political Marketing, Chichest er 2011, s. 159–165. 14 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wprowadzenie się podejście do komunikowania politycz nego, które obecnie wymaga sy- nergii środków prz ekazu oraz zast osowania na szeroką skalę drobiazgowej st rategii. Cechami charakteryst ycz nymi nowej koncepcji komunikowania w po- lityce są także zast osowania segmentacji i targetyzacji grup docelowych, a więc zdefi niowanie publicz ności oraz dwukierunkowe symetrycz ne komu- nikowanie opart e na sp rz ężeniu zwrotnym. Użycie obu powyższych narz ę- dzi jest ważne, pozwala bowiem na dotarcie z komunikatem do odbiorców, których on dotycz y i w st osunku do których będzie skutecz ny. W wypadku omawianego modelu komunikaty prz epływają symetrycz nie w obie st ro- ny, co pozwala na efektywną odpowiedź na potrz eby publicz ności, a tym daje możliwość wpływania na kształt i treść zachowań podmiotów poli- tycz nych. Prz ez środki komunikowania w koncepcji nowocz esnego komu- nikowania politycz nego rozumie się zarówno tradycyjne media, jak i naj- nowsze zdobycz e technologii, zwłaszcz a formy internetowe, a wśród nich w szcz ególności media z rodzaju user generated12. Narz ędzia te umożliwiają komunikowanie na zasadach opisanych powyżej, są relatywnie łatwo do- st ępne, wymagają jednak ze st rony podmiotów politycz nych zmiany po- dejścia do komunikowania z publicz nościami oraz nakładów uwagi i cz asu. Zmieniają cz as, sp osób, zasięg i formę rozpowszechniania informacji, a prz ez to jej efekt wśród odbiorców. Koncepcja nowocz esnego komunikowania politycz nego nie opiera się jedynie na narz ędziach internetowych, łącz y na- tomiast w sobie wszyst kie środki komunikowania, st rategie i inst rumenty, prz ez co wykracz a poza dotychcz asowe pojmowanie procesów komunikacji politycz nej. Toteż, reasumując, z prz ytocz onych powyżej powodów, moż- na pokusić się o st worz enie koncepcji komunikowania politycz nego, którą proponuje się określić terminem „2.0”. Nomenklaturę taką prz yjmuje się na podst awie analogii do koncepcji komunikacji Web 2.0, st osowanych w niej internetowych narz ędzi porozumiewania się, które zast osowanie znajdują również w nowocz esnym komunikowaniu politycz nym oraz użyciu na sze- roką skalę st rategii i zaawansowanego public relations w funkcji zarz ądza- nia, co wznosi proces na wyższy niż dotychcz as poziom. Słuszność koncep- cji komunikowania politycz nego 2.0 udowadniana jest w prz edst awionym opracowaniu. 12 Ang. user generated content – materiały tworz one prz ez nieprofesjonalnych twórców, użytkowników Interne- tu; por.: D. Kaznowski , Nowy marketing, Warszawa 2008, s. 49. 15 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== I. Założenia komunikowania politycz nego 2.0 1. Założenia koncepcji Temat niniejszego opracowania zost ał podjęty w celu dokonania analizy i syntezy silnie rozwijających się w ost atnich latach metod prowadzenia kampanii politycz nych, w szcz ególności zaś kampanii prezydenckiej, któ- rą prz eprowadzono w 2008 roku w Stanach Zjednocz onych. Zast osowane w niej rozwiązania mogą być uznane za prz ycz ynek do budowania st rategii na innych rynkach wyborcz ych, jak choćby akcentowanym w publikacji – polskim. Rozważania te doprowadziły do podjęcia próby określenia kon- cepcji nowocz esnego komunikowania politycz nego, które skategoryzowano jako komunikowanie politycz ne 2.0. Prz ygotowania do podjęcia tematu doprowadziły do wniosku, iż należy dowieść ist nienia nowocz esnej koncepcji komunikowania politycz nego. Okazało się, że właśnie doświadcz enia amerykańskie z 2008 roku mogą po- służyć za podbudowę pod takowe rozważania i st anowić kanwę tworz enia koncepcji. Należało zatem ocenić, na ile zast osowane w USA rozwiązania były nowatorskie, a zarazem uniwersalne, oraz co sp owodowało, że można je uznać za prz ykład nowocz esnego komunikowania politycz nego. W tym celu prz eprowadzono badania źródłowe oraz empirycz ne. Obie metody miały za zadanie potwierdzić słuszność st awianych hipotez, jak też skłonić do wysnucia wniosków na prz yszłość. W toku prowadzonych badań uznano, że: komunikowanie politycz ne 2.0 opiera się na zintegrowaniu form komuni- kowania ze zdefi niowanymi grupami docelowymi z zamiarem osiągnięcia długofalowego celu st rategicz nego. 17 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Założenia komunikowania politycz nego 2.0 Teza ta jest wielowątkowa i wynika z różnorodnych cz ynników. Należy prz ytocz yć kilka podst awowych założeń komunikowania politycz nego 2.0. • Komunikowanie politycz ne 2.0 wymaga zintegrowania wszyst kich mediów i form komunikowania w nim używanych, dzięki cz emu po- zwala osiągnąć cel st rategicz ny • Zintegrowanie form komunikowania w koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 polega na zast osowaniu segmentacji i targetyza- cji grup docelowych, st rategii komunikacyjnej, narz ędzi public rela- tions, marketingu politycz nego i reklamy oraz dost ępnych środków komunikowania, a w szcz ególności mediów elektronicz nych i inter- netowych, aby dotrz eć do grup docelowych i osiągnąć cel komuni- kacyjny. • Celem st rategicz nym w koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 jest dotarcie z pożądanym prz ekazem do właściwej, wyselekcjono- wanej i st argetyzowanej grupy odbiorców oraz utrz ymanie długofa- lowej st rategii komunikacyjnej. • Skutecz ność w koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 polega na poznaniu potrz eb publicz ności i odpowiedzi na nie oraz utrz ymaniu długofalowego dwust ronnego symetrycz nego komunikowania. • Wszyst kie działania planuje się, prz ygotowuje i wykonuje z persp ek- tywy public relations realizujących się w funkcji zarz ądzania. • Możliwości zast osowania rozwiązań komunikowania politycz nego są uwarunkowane cz ynnikami kultury komunikacyjnej i kultury poli- tycz nej sp ołecz eńst wa i kraju, w których są wprowadzane. Prz edst awione tu rozważania mają pomóc w odpowiedzi na pytanie cz ym jest nowocz esne komunikowanie politycz ne, a co za tym idzie – komu- nikowanie politycz ne 2.0, jak również dociec powodów, dla których wska- zane może być st osowanie go we wsp ółcz esnej polityce. Ponadto, autor próbuje odpowiedzieć na pytanie o możliwości wykorz yst ania tej koncep- cji komunikowania na polskim rynku politycz nym oraz prognozowanie jej rozwoju w prz yszłości. 2. Badania nad komunikowaniem politycz nym Choć tematyka marketingu politycz nego jest dość dobrz e reprezentowana w literaturz e nauk o komunikowaniu, o tyle sama kwest ia komunikowania politycz nego, pojmowanego jako nadrz ędna st rategia w polityce, jest poru- szana prz ez mniejsze grono autorów. Do cz ołowych polskich sp ecjalist ów 18 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 2. Badania nad komunikowaniem politycz nym dziedziny należą m.in. Jerz y Muszyński 13, Grażyna Ulicka 14, Bogusława Do- bek-Ost rowska 15, Wojciech Cwalina i Andrz ej Falkowski 16, Marek Mazur 17, Jan Garlicki 18 i inni19. Gdy zaś mowa o autorach zagranicz nych, wiedzę moż- na cz erpać między innymi z pozycji autorst wa Winfrieda Schulza 20, Philip- pe’a Maareka 21, Jennifer Lees-Marshment 22 i innych23. Informacje i badania na temat komunikowania politycz nego i jego asp ektów można znaleźć rów- nież u wielu innych autorów sp ecjalizujących się w tej dziedzinie. Gross literatury prz edmiotu st anowią pozycje anglojęzycz ne. Wielka licz - ba tytułów i art ykułów naukowych traktujących o marketingu lub komuni- kowaniu politycz nym pojawiła się po roku 2008 w kontekście ówcz esnych 13 J. Muszyński , Teoria marketingu politycz nego, Warszawa 2004; Tenże, Leksykon marketingu politycz nego, Wrocław 2001; Tenże, Marketing politycz ny, Warszawa 1999; 14 G. Ulicka, Demokracje zachodnie: zasady, wart ości, wizje, Warszawa 1992; Taż, Wpływ marketingu politycz nego na zmiany w życiu publicz nym państ w demokratycz nych, [w:] T. Klementewicz (red.), Trudna sztuka polityki. Szanse, ryzyko, błąd, „Studia Politologicz ne” Vol. 1 (1996); Taż, Ideologie. Globalne problemy wsp ółcz esnego świata. Dziedzictwo cywilizacyjne [w:] K.A. Wojtaszcz yk (red.), Wiedza o sp ołecz eńst wie, Warszawa 1997. 15 B. Dobek-Ost rowska, R. Wiszniowski , Teoria komunikowania publicz nego i politycz nego. Wprowadzenie, Wrocław 2001; B. Dobek-Ost rowska (red.), Kampania wyborcz a. Marketingowe asp ekty komunikowania po- litycz nego, Wrocław 2005; Taż, Komunikowanie politycz ne i publicz ne, Warszawa 2007; Taż, Porozumienie cz y konfl ikt? Politycy, media i obywatele w komunikowaniu politycz nym, Warszawa 2009; B. Dobek-Ost rowska, K. Majdecka , Studia empirycz ne nad komunikowaniem politycz nym w Polsce, Wrocław 2011. 16 W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing politycz ny. Persp ektywa psychologicz na, Gdańsk 2006. 17 M. Mazur , dz. cyt. 18 J. Błuszkowski , J. Garlicki , Metody badań marketingowych, Warszawa 1991; J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, Kultura politycz na w sp ołecz eńst wie demokratycz nym, Warszawa 2004; J. Garlicki (red.), Strategie i mechani- zmy marketingu politycz nego, „Studia Politologicz ne” Vol. 16 (2010); Tenże (red.), Kultura politycz na internau- tów w Polsce, „Studia Politologicz ne” Vol 21 (2011). 19 M.in. T. Płudowski , dz. cyt.; W. Jabłoński , dz. cyt. 20 W. Schulz, Komunikacja politycz na. Koncepcje teoretycz ne i wyniki badań empirycz nych na temat mediów ma- 21 P.J. Maarek, Political Marketing and Communication, London/Paris/Rome 1995; Tenże, Campaign Communica- sowych w polityce, Kraków 2006, s. 129–134. tions Political Marketing, Chichest er 2011. 22 W. W. Wymer, Jr. , J. Lees-Marshment, Current Issues in Political Marketing, Binghamton 2005; J. Lees-Marsh- ment, Political Marketing: Principles and Ap plications, London/New York 2009; Taż, Global Political Market- ing, London/New York 2011. 23 H.D. Lasswell , Language of Politics: Studies in Quantitative Semantics, New York 1949; R.E. Lane , Political Life. Why People Get Involved in Politics, Glencoe 1959; J.P. Nettl , Political Mobilization: A Sociological Analysis of Methods and Concepts, New York 1967; G. Le Bon , Psychologia tłumu, Warszawa 1994; J. Trenaman , D. Mc- Quail , Television and the Political Image: A Study of the Impact of Television on the 1959 General Election, London 1961; W. Lippmann , Public Opinion, New York 1954; L. Sabato , Th e Rise of Political Consultants, New York 1981; D. Nimmo , Political Communication Th eory and Research: An Overview, [w:] B. D. Ruben (red.), Communication Yearbook, New Brunswick 1977; Tenże, K. Sanders (red.), Handbook of Political Communication, London 1981; H.A. Semetko , J.G. Blumler , M. Gurevitch , D.H. Weaver , S. Barkin , Th e Formation of Campaign Agendas: A Comparative Analysis of Part y and Media Roles in Recent American and British Elections, London 1990; M. Wheeler , Politics and the Mass Media, London 1997; L. Lee Kaid , D. Nimmo, K.R. Sanders (red.), New Persp ectives on Political Advert ising, Carbondale 1986; L. Lee Kaid, A. Johnst on , Negative versus Possitive Tele- vision Advert ising in U.S. Presidential Campaigns, 1960–1988, „Journal of Communication”, vol. 41, nr 3, 1991; L. Lee Kaid, M. Chanslor , Changing Candidate Image: Th e Effects of Political Advert ising, [w:] K.L. Hacker (red.), Candidate Images in Political Election, Præ ger, West port 1995; ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 19 Założenia komunikowania politycz nego 2.0 amerykańskich wyborów prezydenckich. Prezentowane w nich rozważania dotycz yły najcz ęściej sp osobów wykorz yst ania środków komunikowania w kampanii Baracka Obamy ; autorz y skupiali się w szcz ególności na me- diach sp ołecz nościowych i angażowaniu młodych wyborców24. Ponieważ prz edst awione tu tezy opierają się w głównej mierz e na teorii public relations, wart o wsp omnieć także o rodzimych i zagranicz nych auto- rach poruszających tę tematykę25. 3. Terminologia Z uwagi na różnice terminologicz ne napotkane w toku prowadzenia badań nad komunikowaniem politycz nym, wart o prz ytocz yć zest aw pojęć, które mogą rodzić wątpliwości lub być odmiennie post rz egane. Wyszcz ególnienie to służy syst ematyzacji i nakreśleniu sp ójnej optyki pojęciowej prz yjętej w st udium. Public relations Public relations to świadomie zaplanowana długotrwała działalność in- formacyjna organizacji lub jednost ki, która ma za zadanie tworz yć i rozwijać pozytywne relacje z otocz eniem. Zwraca się tu uwagę na planowanie i dłu- gofalowość oraz etykę i dwust ronny symetrycz ny prz epływ informacji26. Public relations nieust annie się rozwija i wsp ółcz eśnie szcz ególnie podkreśla się jego funkcję zarz ądzającą. PR jest odpowiedzialny za wszyst kie formy 24 M.in.: R. Harfoush , Yes, We Did. An Inside Look at How Social Media Built the Obama Brand, New Riders, Berkeley 2009; D. Plouffe , Th e Audacity to Win. Th e Inside Story and Lessons of Barack Obama’s Hist oric Vic- tory, New York 2009; W.J. Crotty , Electing Obama: Th e 2008 Presidential Campaign, [w:] Tenże (red.), Winning the Presidency 2008, Boulder 2009. 25 E.L. Bernays , Cryst allizing Public Opinion, New York 1923; J.E. Grunig, T. Hunt, Managing public relations, New York 1984; T. Hunt, J.E. Grunig , Public Relations Techniques, Fort Wort h 1994; D. M. Dozier , L.A. Grunig , J.E. Grunig, Manager’s Guide to Excellence in Public Relations and Communication Management, Mahwah 1995; L.A. Grunig, J.E. Grunig, D.M. Dozier, Excellent Public Relations and Effective Organizations: A Study of Communication Management in Th ree Countries, Mahwah 2002; K. Wojcik , Public relations, Międzyborów 1992; Taż, Public relations: cz yli jak zjednać otocz enie i tworz yć dobrą opinię, Międzyborów 1995; Taż, Public relations od A do Z, Warszawa 2001; Taż, Public relations. Wiarygodny dialog z otocz eniem, Warszawa 2009; J. Olędzki , Komunikowanie w świecie. Narz ędzia, teorie, unormowania, Warszawa 1998; Tenże (red.), Media, re- klama i public relations: materiały z konferencji Inst ytutu Dziennikarst wa Uniwersytetu Warszawskiego o za- gadnieniu „cz yst ych informacji”, Warszawa 2005; J. Olędzki , D. Tworz ydło (red.), Public relations. Znacz enie sp o- łecz ne i kierunki rozwoju. Podręcz nik akademicki, Warszawa 2006; J. Olędzki (red.), Public relations. Społecz ne wyzwania Public Relations Across Borders. Texts for Teaching, Warszawa 2007; Tenże, Etyka w polskim public relations. Refl eksje badawcz e, Warszawa 2009; Tenże (red.), Public relations w komunikowaniu sp ołecz nym i marketingu, Warszawa 2010; Tenże (red.), Public relations we wsp ółcz esnym świecie: między służbą organiza- cji i sp ołecz eńst wu, Warszawa 2011; J. Olędzki, D. Tworz ydło (red.), Leksykon public relations, Rzeszów 2009, s. 141–142. 26 20 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 3. Terminologia zarz ądzania organizacją, najwyższe decyzje podejmowane są prz ez kierow- nictwo public relations lub prz y jego udziale. Takie post rz eganie wywodzi się z cytowanej tu teorii doskonałości public relations J. i L. Grunigów 27. Tę formę rozumienia public relations prz yjęto jako obowiązującą w opracowy- wanej koncepcji komunikowania politycz nego 2.0. Politycz ne public relations Powszechnie prz yjęło się uważać, że politycz ne public relations odpowia- da za wydarz enia medialne, organizację konferencji prasowych cz y kreowa- nie wizerunku kandydata. Wielu naukowców odwołuje się do funkcji za- rz ądzania politycz nego public relations, jednakże zwracają oni uwagę racz ej na komunikację polityków z wyborcami, utrz ymanie wzajemnych dobrych st osunków i właściwe poinformowanie. Dost rz egają rolę sp ołecz eńst wa w dialogu, nie wysuwają jej jednak na jedno z cz ołowych miejsc w hierar- chii komunikacyjnej, jak to ucz yniono w prezentowanym st udium28. Jed- nakże na jego potrz eby zaadaptowano podejście wypływające z teorii do- skonałości public relations. W myśl powyższego, politycz ne public relations jest długofalowym, st rategicz nym działaniem komunikacyjnym o charak- terz e dwust ronnym w celu budowania poprawnych relacji z otocz eniem29. W st udium akcentowana jest nadrz ędna rola public relations w st rategicz - nym projektowaniu i prowadzeniu komunikowania politycz nego oraz jego funkcje zarz ądzania komunikowaniem. Marketing politycz ny Dla niektórych badacz y marketing politycz ny jest nadrz ędnym narz ę- dziem prowadzenia kampanii wyborcz ych cz y szerz ej komunikowania po- litycz nego30. W poniższej publikacji marketing politycz ny traktuje się racz ej jako jedno z wielu narz ędzi komunikowania politycz nego, wsp ółodpowie- dzialne za analizę i segmentację rynku politycz nego oraz targetyzację. Swój wkład marketing politycz ny ma także w projektowanie i dost osowanie st rategii komunikowania politycz nego, powinien jednak nawiązywać do procesów politycz nego public relations i wsp omagać pozost ałe aktywno- ści. W cz asach, gdy publicz ości są traktowane jako part ner w procesie po- rozumiewania się, a narz ędzia komunikowania umożliwiają dwust ronny prz epływ informacji, gdzie inicjatywa komunikacyjna wielokrotnie leży po st ronie wyborców, na których potrz eby należy reagować, prowadząc ko- 27 Por.: L.A. Grunig, J.E. Grunig, D.M. Dozier , dz. cyt. 28 B. Dobek-Ost rowska , Komunikowanie…, s. 339–374. 29 J. Olędzki, D. Tworz ydło (red.), Leksykon…, s. 128–129. 30 Por.: M. Mazur , dz. cyt., s. 14–20; W. Cwalina , A. Falkowski , dz. cyt., s. 23 i dalsze. 21 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Założenia komunikowania politycz nego 2.0 munikowanie, marketing politycz ny sam w sobie może być nieskutecz ny i wymaga włącz enia w szerszą st rategicz ną koncepcję komunikacyjną. Komunikacja a komunikowanie Częst o sp otyka się wymienne używanie tych dwu terminów w kontek- ście procesów komunikacyjnych w polityce31. W toku prz ygotowywania prezentowanego opracowania i dyskusji z prz edst awicielami nauki o ko- munikowaniu prz yjęto, że komunikacja może być cz ęściej utożsamiana z prz ekazywaniem informacji w jednym kierunku (od nadawcy do odbior- cy) bez uznania klucz owej roli sp rz ężenia zwrotnego. Komunikowanie jest natomiast defi niowane jako sp ołecz ne działanie polegające na wymianie informacji, a zatem zawiera komponent dwust ronnego prz epływu treści32. Z tego powodu, na potrz eby opracowania, prz yjęto st osować racz ej poję- cie „komunikowania politycz nego” zamiast „komunikacji politycz nej”, a ewentualne pojawienia się tego drugiego mogą być podyktowane jedy- nie koniecz nością uniknięcia nazbyt cz ęst ych powtórz eń. Komunikowanie politycz ne Za wyjściową defi nicję komunikowania politycz nego prz yjęto zapropo- nowaną prz ez B. Dobek-Ost rowską , w której zwraca uwagę, że „komuniko- wanie jest procesem nadrz ędnym, na który składają się miliony różnych procesów o różnorodnej formie”. Autorka wśród nich wymienia propagandę, public relations, reklamę oraz kampanię politycz ną i wyborcz ą33. W wyniku prowadzonych badań i analiz również autor publikacji proponuje podejście natury holist ycz nej, jednakże za cz ęści procesu komunikowania politycz - nego uznaje marketing politycz ny, reklamę, użycie mediów, a public rela- tions i st rategię st awia ponad nimi wszyst kimi, nadając im kierownicz e role w budowaniu i prowadzeniu komunikowania. Prz yjmuje także, że komuni- kowanie nie ogranicz a się do cz asu kampanii wyborcz ej, a trwa prz ez długi cz as, co po cz ęści wyjaśniają tendencje kampanii permanentnej (cz y racz ej, jak określono w proponowanej koncepcji komunikowania politycz nego 2.0 – permanentnego komunikowania). Publicz ności Jedno z klucz owych pojęć w koncepcji komunikowania politycz nego 2.0. Powszechnie prz yjmuje się, że odbiorcami komunikowania są wyborcy, a więc ta cz ęść sp ołecz eńst wa, która ma prawo głosu. W prezentowanej kon- 31 Por.: T. Płudowski , dz. cyt.; W. Schulz , dz. cyt. i in. J. Olędzki , D. Tworz ydło (red.), Leksykon…, s. 86. 32 33 B. Dobek-Ost rowska, Komunikowanie…, s. 132. 22 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 3. Terminologia cepcji zwraca się racz ej uwagę na szersze grono odbiorców, którz y między sobą mogą wpływać na własne decyzje. Co więcej, prz ekaz i ofert a wybor- cz a dost osowywane są do grup docelowych, a więc tych odbiorców, którz y mają w zamierz eniu najaktywniej zaangażować się w proces komunikowa- nia określonego podmiotu politycz nego, a nast ępnie udzielić mu poparcia w wyborach. Jednak na tym nie koniec – zgodnie z teorią public relations należy utrz ymać długotrwałe pozytywne relacje z publicz nościami, a zatem oprócz dążenia do uzyskania poparcia w wyborach zwraca się uwagę, by odbiorcy pozost ali na długi cz as związani z podmiotem politycz nym i po- pierali go bez względu na kalendarz wyborcz y. Prz yjęto tu używać terminu „publicz ności” w formie licz by mnogiej, ponieważ w public relations mówi się o wielu różnorodnych odbiorcach i ucz est nikach komunikowania, co za- kłada dost osowanie prz ekazu do poszcz ególnych grup. Podmiot politycz ny W literaturz e można odnaleźć wiele sp osobów określania polityków. Podcz as kampanii nazywa się ich kandydatami, jednak nie jest to w pełni zgodne z koncepcją permanentnego komunikowania tocz ącego się również poza nią, którą prz edst awiono w tym st udium. Wielu badacz y określa ich (za Erwingiem Goffmannem ) mianem aktorów politycz nych, jednakże i to sformułowanie nie znajduje poparcia w prezentowanych tezach, ponieważ może zakładać element udawania, skrywania prawdziwej twarz y za maską, niesp ójności wizerunkowej. W drodze poszukiwania adekwatnego określe- nia prz yjęto nazywać polityków (ale także part ie politycz ne) podmiotami politycz nymi, co ma w zamyśle nadać im bardziej humanist ycz ny wymiar i odrz eć z roli jedynie kandydatów st arających się o względy wyborców. Media sp ołecz nościowe Termin pochodzący od angielskiego sformułowania social media i wy- miennie z nim używany. Prz yjęło się w ten sp osób określać internetowe formy porozumiewania się, z których najpopularniejsze to serwisy sp o- łecz nościowe, takie jak Facebook, NK (niegdyś Nasza Klasa) cz y Google+. Do kategorii tej zalicz a się także mikroblogi umożliwiające publikowanie krótkich informacji tekst owych i audiowizualnych, wśród których prz o- duje Twitter. Odnotowuje się również popularność platform dzielenia się materiałami multimedialnymi (np. YouTube). Terminami, wokół których skupiają się media sp ołecz nościowe, są „dzielenie się” i „wsp ólnota”, toteż narz ędzia te można z sukcesem wykorz yst ać do budowania i podtrz ymania zaangażowania odbiorców komunikowania politycz nego. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 23 Założenia komunikowania politycz nego 2.0 Terminologia 1.0 i 2.0 Dla prz ykładu: Web 1.0 vs. Web 2.0. Tytuł publikacji zawiera określenie „2.0”, które ma odzwierciedlać nowocz esne sp osoby porozumiewania się podmiotów politycz nych i sp ołecz eńst wa. Jak wsp omniano we wprowa- dzeniu, nie chodzi jedynie o wykorz yst anie narz ędzi internetowych (choć ułatwiają one tego typu inicjatywy). Mowa racz ej o tworz eniu platfor- my dwust ronnego symetrycz nego komunikowania oraz zarz ądzania pro- cesami komunikacyjnymi w polityce. Określenie prz yjęło się st osować w odniesieniu do kolejnych st adiów komunikowania z użyciem nowocz e- snych metod (mediów). Proces rozpocz ął się od rozwiązań Web 1.0 w po- st aci korz yst ania z Internetu (głównie st ron www) do pozyskania informa- cji. Polegał na jednokierunkowym agregowaniu treści prz y utrudnionych możliwościach interakcyjnych, których prz ejawem była koresp ondencja elektronicz na. Prz ejście w kierunku Web 2.0 umożliwiło relatywnie swo- bodne i równe porozumiewanie się dwu st ron procesu komunikowania za pośrednictwem narz ędzi sieciowych. Prz edst awiona koncepcja komuniko- wania politycz nego 2.0 zakłada użycie podobnych technik, jednakże st awia prz ede wszyst kim na nowy sp osób zarz ądzania polityką szcz egółowo prz y- bliżony na kart ach niniejszej publikacji. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== II. Koncepcje komunikowania politycz nego 1. Wsp ółcz esne koncepcje komunikowania politycz nego Naukowcy zajmujący się komunikowaniem politycz nym od wielu lat za- st anawiają się nad jego kształt em, próbując opracować model, który naj- lepiej oddawałby jego cechy charakteryst ycz ne i odnosił się do zmian zacho- dzących w polityce, środkach prz ekazu i sp ołecz eńst wie. Prz emiany, jakie moż- na obserwować w tej materii na świecie w ciągu ost atnich lat (w szcz ególności po kampanii prezydenckiej w 2008 roku w USA), znajdują odzwierciedlenie w dociekaniach badawcz ych sp ecjalist ów. Poszukiwanie rozwiązań najpełniej oddających prz eobrażenia, o których mowa, można określić jako analizę kon- cepcji nowocz esnego komunikowania politycz nego. Stany Zjednocz one są krajem, w którym demokracja rozwija się nieprz e- rwanie od bez mała trz ech st uleci. Kraje europejskie, targane wojnami, roz- biorami i okupacjami, proces ten prz echodzą z prz erwami, co wyraźnie od- bija się na poziomie rozwoju demokracji (szcz ególnym prz ykładem są kraje młodych demokracji, głównie z byłego bloku sowieckiego). O ile w Wiel- kiej Brytanii, Niemcz ech, Francji cz y Włoszech można mówić o rozwiniętej kulturz e demokratycz nej, o tyle porównywanie ich z zaawansowanymi USA w tej kwest ii nie w każdym asp ekcie jest możliwe. W tak niejednorodnych warunkach musiały powst ać zróżnicowane koncepcje komunikowania po- litycz nego. Badacz e europejscy st ykali się z innymi problemami i zjawiska- mi niż ich amerykańscy koledzy, jednakże cz ołowe koncepcje mają wsp ólne cechy i wart ości, które predest ynują je do st anowienia podst awy sp ójnej 25 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Koncepcje komunikowania politycz nego koncepcji nowocz esnego komunikowania politycz nego, które rozwija się w XXI wieku w USA i w Europie. 1.1. Koncepcje naukowców europejskich W dziedzinie koncepcyjnej marketingu politycz nego, cz y też szerz ej – komu- nikowania politycz nego – prz odują głównie badacz e z Wielkiej Brytanii. Najsilniej w Europie prz ycz ynili się do powst ania możliwości opracowania nowocz esnego podejścia do komunikowania. Proces transmisji Rusha Brytyjski socjolog Michæ l Rush określił komunikowanie politycz ne jako proces transmisji politycz nie znacz ących informacji od jednego do pozost ałych elementów syst emu politycz nego, a nast ępnie krążenie tych informacji między syst emami – sp ołecz nym i politycz nym34. Autor wpro- wadził pojęcia syst emów: politycz nego i sp ołecz nego, określa także, że bez komunikowania politycz nego ist nienie obu nie jest możliwe. Opisał tak- że kanały, które mają zast osowanie w komunikowaniu politycz nym. Po pierwsze, wyróżnił media, które określił mianem kanałów komunikowania masowego i prz ypisał im główną rolę w kształt owaniu opinii publicz nej. Part ie politycz ne i inne grupy wpływu skategoryzował Rush jako kanały komunikowania inst ytucjonalnego. Prowadząc komunikowanie, grupy te pozost ają w st ałym kontakcie ze sobą oraz publicz nościami. Wreszcie kana- ły komunikowania interpersonalnego według Rusha to nieformalne kon- takty utrz ymywane prz ez cz łonków publicz ności, a więc jednost ki i grupy. Z powyższych rozważań wynika, że komunikowanie politycz ne jest cz ęścią większej st ruktury komunikowania publicz nego, sp ołecz nego cz y masowe- go. Ta sp ecyfi cz na dziedzina porozumiewania się jest uwarunkowana prz ez licz ne cz ynniki, m.in. politycz ne, sp ołecz ne, ekonomicz ne, technologicz ne cz y kulturowe. Koncepcja Michæ la Rusha wpisuje się zatem w rozważania o uwarunkowaniach komunikowania politycz nego, gdzie szcz ególną uwagę zwraca się na kwest ie politycz ne, kulturowe i komunikacyjne. Medioznawcz e podejście Negrine’a Środki komunikowania znalazły się także w sferz e badań nad komuniko- waniem politycz nym prowadzonych prz ez Ralpha Negrine’a35. Medioznaw- ca podkreślił rolę środków prz ekazu w tym procesie, jednak nie prz esądzał o sile ich oddziaływania. Zwrócił uwagę na wzajemne st osunki podmio- 34 M. Rush, Politics and Society. An Introduction to Political Sociology, London 1992, s. 153. 35 R. Negrine, Politics and the Mass Media in Britain, London 1994, s. 139. 26 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 1. Wsp ółcz esne koncepcje komunikowania politycz nego tów politycz nych i medialnych, a co za tym idzie, możliwość oddziaływa- nia jednych na drugie, st opień ich wzajemnych wolności lub uzależnienia. W swojej koncepcji nie uwzględnił jeszcz e interakcji sp ołecz eńst wa i sfer politycz nych, jakie umożliwiają nowocz esne środki komunikowania. Można zatem zaklasyfi kować jego teorię do opart ych na klasycz nym modelu relacji media-polityka-sp ołecz eńst wo. Mimo tych uwag, koncepcja Negrine’a jest znacz ąca, ponieważ zwraca uwagę na ist otę środków prz ekazu w procesie komunikowania politycz nego, sytuując je w samym centrum procesu. Całościowy model McNaira Brytyjskim badacz em, którego teoria uznawana jest za jedną z najważ- niejszych w st udiach nad komunikowaniem politycz nym, jest Brian McNa- ir. Z jednej st rony, jego wnioski nawiązują do ust aleń wcz eśniej cytowanych jego rodaków, z drugiej zaś – opierają się prz ede wszyst kim na koncep- cji amerykańskich naukowców Robert a Dentona i Gary’ego Woodwarda (o której szerz ej poniżej). Według McNaira komunikowanie politycz ne jest celowym informowaniem o polityce i zawiera w sobie wszyst kie formy komunikowania podejmowane prz ez podmioty politycz ne, które chcą prz ez to zrealizować cel, a więc zdobyć i utrz ymać władzę36. Jako prz ejaw komunikowania politycz nego autor sklasyfi kował także rodzaj sp rz ężenia zwrotnego, a więc wszyst kie komunikaty płynące od podmiotów niepoli- tycz nych (wyborców, mediów, grup interesu, itp.) do podmiotów politycz - nych. Ten komponent defi nicji McNaira można zatem w świetle wsp ół- cz esnych możliwości uznać za prz ejaw nowocz esnego podejścia do kwest ii rozumienia komunikowania politycz nego, które zakłada dwust ronny prz e- pływ treści. McNair dodał tu również wszelkie formy i prz ekazy medialne dotycz ące podmiotów politycz nych, które w szcz ególności obejmują donie- sienia zamieszcz ane w programach informacyjnych, publicyst ycz nych cz y innych rodzajach transmisji za pomocą środków komunikowania. Badacz zaproponował zatem trójelementową st rukturę procesu komunikowania politycz nego, w którym nacz elne role odgrywają media, podmioty poli- tycz ne i obywatele37. Nie sp recyzował jednak siły oddziaływania i st opnia ważności poszcz ególnych podmiotów procesu. W koncepcji nie ma mowy również o nowocz esnych środkach komunikowania (ze względu na okres powst ania koncepcji), należy zatem domniemywać, że dwust ronna komu- nikacja pomiędzy podmiotami syst emu, na których szcz ególnie się skupił, nie odbywa się na zasadach symetrycz ności, którą umożliwiają narz ędzia 36 B. McNair, Wprowadzenie do komunikowania politycz nego, Poznań 1998, s. 4. 37 Tamże, s. 27. 27 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Koncepcje komunikowania politycz nego internetowe, w szcz ególności w sp ecyfi kacji Web 2.0. Koncepcji McNaira brakuje również asp ektu kreowania i utrz ymania wizerunku (akcent po- łożony jest na zdobycie i utrz ymanie władzy), cz emu w dużej mierz e służą st rategie nowocz esnego komunikowania politycz nego. Uzupełnienia wy- maga także asp ekt st rategii i długofalowości, o których autor nie wsp omina, skupiając się na podmiotach komunikowania i ich relacjach. Marketing politycz ny według Lees-Marshment Własną koncepcję marketingu politycz nego (a co za tym idzie – pośrednio komunikowania politycz nego) zaproponowała uznana brytyjska badacz ka Jennifer Lees-Marshment38. Wskazała trz y podejścia do marketingu politycz - nego: produktowe, sp rz edażowe i marketingowe. Strategia zorientowana na produkt zakłada skupienie się na nim samym, a zatem kandydacie cz y part ii. Pomija się tu weryfi kację słuszności podjętych decyzji choćby prz y pomocy badań sp ołecz nych. Model sp rz edażowy również w centrum st awia produkt, ale ważniejsza jest jego akceptacja prz ez odbiorców, toteż decyzje poprz edza się prowadzeniem badań wśród sp ołecz eńst wa, jednakże pod kątem apro- baty dla gotowego już produktu. Preferencje sp ołecz ne bierz e natomiast pod uwagę dopiero trz eci model – marketingowy. Dzięki badaniom podmioty politycz ne poznają potrz eby wyborców i tak profi lują ofert ę, by odpowiadała grupom docelowym. Twierdzenia te można poszerz yć o podobne poglądy, jak choćby ten, że potrz eby (odbiorców, wyborców) są traktowane jako zjawiska sp ołecz ne i odnoszą się do pojęć integracji, motywacji, ładu, socjalizacji, ada- ptacji, itp. Nieodzownym elementem realizacji potrz eb sp ołecz nych są media, dzięki którym są one komunikowane w obie st rony na linii państ wo-oby- watel. Środki prz ekazu zaś realizują podst awowe cele wobec sp ołecz eńst wa w post aci informacji, korelacji (interpretacji, wyjaśniania), kontynuacji, roz- rywki i mobilizacji. Mowa tu o funkcjonalist ycz nej cz y też st rukturalno-funk- cjonalist ycz nej teorii mediów i sp ołecz eńst wa39. Podejście to można zatem uznać za jedną z podst aw nowocz esnej koncepcji komunikowania politycz - nego, która zakłada zarówno sp rz ężenie zwrotne, jak i dost osowanie ofert y, m.in. poprz ez segmentację i targetyzację. 1.1. Koncepcje badacz y amerykańskich Teorie zaproponowane prz ez brytyjskich sp ecjalist ów komunikowania po- litycz nego nawiązują do myśli amerykańskiej lub też z niej się wywodzą. J. Lees-Marshment, Political marketing and British political part ies, Manchest er 2008, s. 16. 38 39 T. Goban-Klas , Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa/ Kraków 2009, s. 123–125. 28 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 1. Wsp ółcz esne koncepcje komunikowania politycz nego Można zatem mówić o szcz ególnej wadze koncepcji wywodzących się zza oceanu dla post rz egania dziedziny w Europie. Prz edst awiono tu prz egląd wybranych koncepcji szkoły amerykańskiej, wskazano ich główne cechy i odniesiono do idei brytyjskich. Celem jest wskazanie dróg rozwoju nauki o komunikowaniu politycz nym oraz wagi poszcz ególnych idei. W szcz egól- ności wybija się tu podejście amerykańskie, którego zasady znajdują swoje odzwierciedlenie w pracach i projektach zagranicz nych naukowców i sp e- cjalist ów. Koncepcja Dentona i Woodwarda Rozważania nad amerykańskimi koncepcjami komunikowania w polity- ce można rozpocz ąć od najst arszej, zaproponowanej pierwotnie w 1990 roku i zrekapitulowanej osiem lat później. Teoria Robert a Dentona i Gary’ego Woodwarda, o której wsp omniano już wcz eśniej, należy do najpopular- niejszych i powst ała na gruncie rozważań nad amerykańską polityką40. Dla Dentona i Woodwarda każdy rodzaj aktywności politycz nej wiązał się z komunikowaniem politycz nym. Działania te zakładają prowadzenie do zmiany, tłumacz ą zachodzące zjawiska, dają możliwość prz ekazywania opinii i poznawania ich prz ez odbiorców. Jak już wsp omniano, koncepcja ta bierz e pod uwagę trz y podst awowe elementy komunikowania politycz - nego: media, obywateli i podmioty politycz ne, prz ez co nawiązuje do idei prezentowanych prz ez McNaira . Proces, st rategia i sp ecyfi cz na zawart ość st anowią główną oś koncepcji Amerykanów, którz y komunikowanie po- litycz ne określają jako debatę publicz ną na ist otne tematy dotycz ące kraju, państ wa i sp ołecz eńst wa. Podejście takie wskazuje na docenianie roli poro- zumiewania się podmiotów politycz nych z wyborcami prz ez środki prz ekazu oraz zwracanie uwagi na debatę publicz ną. Można je zatem traktować jako punkt wyjścia do pojmowania komunikowania politycz nego jako procesu dwust ronnie-symetrycz nego, o jakim mowa w niniejszym st udium. Syst emowa teoria Blumlera i Gurevitcha Nawiązując do teorii agenda setting41, amerykańscy badacz e komuni- kowania Jay Blumler i Michæ l Gurevitch zaproponowali syst emowe po- dejście do kwest ii komunikowania politycz nego42. Wśród jego elementów wymieniali inst ytucje politycz ne prowadzące komunikowanie, inst ytucje medialne, które zajmują się polityką, odbiorców mass mediów, których in- teresuje asp ekt polityki, oraz kulturę politycz ną, w której cały proces za- 40 R.E. Denton, Jr., G.C. Woodward, Political communication in America, New York 1998, s. 8–12. 41 Por.: M.E. McCombs , Setting the Agenda: Th e Mass Media and Public Opinion, Cambridge 2004. 42 J.G. Blumler, M. Gurevitch, Th e Crisis of Public Communication, London 1995, s. 12–13. 29 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Koncepcje komunikowania politycz nego chodzi. Skupili się jednak na mediach i podmiotach politycz nych, w cz ym różnili się od niektórych wsp ominanych autorów brytyjskich i amerykań- skich. Według Blumlera i Gurevitcha na komunikowanie politycz ne ist ot- ny wpływ mają właśnie st osunki władzy i mediów. Podkreślają szcz egól- nie wagę tych drugich. Publicz ność, a więc obywatele cz y w rozumieniu politycz nym – wyborcy – są według omawianych badacz y najsłabszym ogniwem procesu komunikowania43. Pogląd ten różni się od prz ytocz onych opinii innych autorów i kłóci się z prezentowanymi w pracy poglądami o roli publicz ności w procesach nowocz esnego komunikowania politycz ne- go. Z punktu widzenia dalszych rozważań, szcz ególną wagę ma zaznacz enie prz ez Blumlera i Gurevitcha asp ektów kultury politycz nej, w której komu- nikowanie jest prowadzone. Złoty trójkąt komunikowania politycz nego Perloffa Rozwiązanie opart e na trz ech podmiotach komunikowania politycz nego: mediach, liderach i obywatelach zaproponował również Richard Perloff44. Szcz ególną uwagę poświęcił środkom prz ekazu i ich wpływowi na wyda- rz enia. Podkreślał proces mediatyzacji polityki, to jest prz ejmowania prz ez media wielu funkcji dotychcz as zarezerwowanych dla ugrupowań politycz - nych. Media są prz est rz enią, w której odbywa się komunikowanie poli- tycz ne, prz ez co wpływają zarówno na kształt debaty i treści politycz nych, jak i na ich percepcję prz ez sp ołecz eńst wo oraz jego preferencje. Układowi polityka-media-sp ołecz eńst wo nadał słynną już nazwę złotego trójkąta komunikowania politycz nego45. Ważnym z punktu widzenia rozważań nad nowocz esnym komunikowaniem politycz nym st wierdzeniem Perloffa jest polemika z prz ekonaniem, że do tego rodzaju komunikowania dochodzi je- dynie w okresie wyborcz ym. Zwrócił prz y tym uwagę na dialog wszyst kich ucz est ników procesu i jego długofalowość, a zatem – jak można wniosko- wać – st rategię i public relations. Poglądy Amerykanina są także sp ójne z prezentowanym tu prz ekonaniem o roli mediów w procesie, jednakże nie odzwierciedlają opinii o roli (wciąż rosnącej za sp rawą nowych mediów) obywateli i ich wpływie na całokształt komunikowania politycz nego. Jak wynika z prz edst awionych tu rozważań, koncepcje brytyjskie i ame- rykańskie obust ronnie się prz enikają, a badacz e nawzajem korz yst ają ze swoich dorobków. Projekty brytyjskie są po cz ęści oryginalnymi prz emyśle- niami, jednakże w dużej mierz e (McNair , Negrine nawiązujący do koncepcji J.G. Blumler, M. Gurevitch, dz. cyt., s. 285–286. 43 44 R. Perloff, Political Communication, Politics, Press, and Public in America, New Jersey/London 1998, s. 7–8. 45 Tamże, s. 8. 30 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 2. Komunikowanie politycz ne we wsp ółcz esnych demokracjach europejskich komunikowania Katza i Lazarsfelda )46 opierają się na ust aleniach badacz y amerykańskich. Może to świadcz yć tak o zaawansowaniu prowadzonych tam st udiów nad komunikowaniem politycz nym, jak i dowodzić rozwoju tamtejszego rynku politycz nego oraz demokracji. Podobnie jak naukowcy na rozwiązaniach komunikacyjnych wprowadzanych w USA wzorują się również praktycy komunikowania politycz nego, co zost anie zaprezentowa- ne w dalszych cz ęściach opracowania. Prz edst awione koncepcje brytyjskie i amerykańskie mogą służyć za punkt odniesienia do rozważań nad nowo- cz esnym komunikowaniem politycz nym, wymagają jednak doprecyzowa- nia określonych obszarów z uwagi na zmiany, jakie od cz asu ich opracowa- nia zaszły w dziedzinie komunikow
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Komunikowanie polityczne 2.0
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
39,20 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: