Darmowy fragment publikacji:
strony-1-3:strony-1-3.qxd
2008-10-08
23:02
Strona 1
KONRAD MAZOWIECKI
(/ – VIII )
strony-1-3:strony-1-3.qxd
2008-10-08
23:02
Strona 2
strony-1-3:strony-1-3.qxd
2008-10-08
23:02
Strona 3
HENRYK SAMSONOWICZ
KONRAD MAZOWIECKI
(/ – VIII )
A va l o n
K r a k ó w
Redakcja i korekty
Wanda Lohman
Skład i opracowanie typograficzne
Marta Kowalska
Projekt okładki i stron tytułowych
Iwona Weiman
Wojciech Rak, Pieczęć konna Konrada Mazowieckiego
Na okładce
Copyright by Henryk Samsonowicz, Kraków 2008, wyd. I
ISBN 978-83-7730-942-1
Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e
Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j.
ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków
tel. +48 606 750 749
zamowienia@wydawnictwoAVALON.pl
www.wydawnictwoAVALON.pl
SPIS TREŚCI
I
Europa zmiEnia swE obliczE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
II
miEjscE mazowsza na mapiE polski i Europy . . . . . . . 123
III
piErwszE lata księcia konrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
IV
konrad, krzyżacy i ruś .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
V
walka o tron krakowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
VI
przEd sądEm historii (i historyków) . . . . . . . . . . . . . . . . 187
chronologia dziEjów konrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
indEks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Mazowiecki_plytka.indb 5
2008-10-10 20:08:20
Mazowiecki_plytka.indb 6
2008-10-10 20:08:20
I
EuRoPa zmIEnIa SwE oblICzE
Konrad, książę mazowiecki, według potocznej wiedzy Polaków
„ten, który sprowadził Krzyżaków”, urodził się w roku 1187 (lub 1188)
zmarł w 1247. W ciągu jego ponad 60-letniego życia Europa zmienia-
ła swe oblicze1. Konrad był świadkiem czasu, w którym powstawała
nowa mapa polityczna kontynentu na wschodzie i na zachodzie. Upa-
dało Bizancjum, najazd Mongołów zdruzgotał Ruś kijowską, budo-
wane były władztwa terytorialne w Rzeszy niemieckiej, uzyskiwały
coraz większą samodzielność komuny włoskie, konsolidowały się
państwa chrześcijańskie Półwyspu Iberyjskiego. Nowe kształty ustro-
jowe uzyskiwała monarchia francuska, nad Bałtykiem kończyła się
1 O znaczeniu przemian w Europie na przełomie XII–XIII w. por.: Wim
Blockmans, Peter Hoppenbrouwers, Introduction to Medieval Europe,
300–1550, Abingdon 2007, s. 186 i n.; J.H. Mundy, Europa Średniowiecz
na 1150–1309, Warszawa 2001, s. 45 i n., 264 i n.; S. Kwiatkowski, Śred
niowieczne dzieje Europy, Warszawa 2006, s. 256 i n.; B. Zientara, Hen
ryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975, s. 13 i n.; J. Le Goff, What Did
the 12th Century Renaissance Man, w: The Medieval World, ed. P. Line-
han, J.L. Nelson, London 2003, s. 635; J. Abu-Lughod, Before European
Hegemony. The World System A.D. 1250–1350, New York 1989; S. Pol-
lard, Marginal Europe. The Contribution of the Marginal Lands since
the Middle Ages, Oxford 1997, s. 25 i n.; Ziemie polskie wobec Zachodu.
Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, red. S. Gawlas, Warszawa
2006, s. 37 i n.; Der Ostseeraum und Kontinentaleuropa 1100–1600, Hg.
D. Kattinger, J.E. Olesen, H. Wernicke, Schwerin 2004, s. 9–16.
Mazowiecki_plytka.indb 7
2008-10-10 20:08:20
epoka wikingów, zaczynała kupców niemieckich. Na rozwijających
się uniwersytetach, głoszących istnienie „trzech władz” (sacerdotium,
imperium i studium) pojawiały się i kształtowały koncepcje filozoficz-
ne i naukowe. Rozwijała się literatura piękna, nowe kształty przybie-
rała architektura. Zasadniczym zmianom podlegał Kościół rzymski
kreując parafie, wychodząc z krużganków klasztornych i z zamków
możnowładczych do miast i wsi, i obejmując swym wpływem coraz
szersze rzesze ludności. Zmieniały się społeczeństwa. Przekonanie,
wyrażone pięknie przez biskupa Laon Adalberona, że „dom Boży
dzieli się na tych, co się modlą, walczą i pracują”, już nie przystawa-
ło do realiów dnia codziennego. O swoje miejsce w społeczeństwie
walczyli bogaci mieszczanie, szukali nowych ram swej działalności
deklasowani przez władze przekształcanych państw wolni, drobni
posiadacze ziemi. Bardziej iluzoryczne stawało się istnienie cesarstwa,
obejmującego całą łacińską Europę. Coraz większe znaczenie uzyski-
wały państwa narodowe – Francja, Anglia, królestwa iberyjskie. Ród
Plantagenetów panujący w Anglii jeszcze na schyłku XII wieku wła-
dał Normandią, Akwitanią, ambicje króla Henryka II sięgać miały
korony cesarskiej. Pod koniec życia Konrada północne ziemie Fran-
cji odzyskali już jednak Kapetyngowie, już ich królestwo zyskiwa-
ło coraz większe znaczenie wsparte świadectwem zwycięstwa Filipa
Augusta pod Bouvines, kiedy to rozstrzygnęły się losy rywalizacji
angielsko-francuskiej. Niepowodzenia króla Anglii, Jana bez Ziemi,
skutkowały pierwszym wielkim przywilejem inaugurującym poja-
wienie się parlamentu – Wielką Kartą Wolności (Magna Charta Liber-
tatum w 1215 r.). I we Francji, i w Anglii wsparciem władzy królew-
skiej byli już od lat siedemdziesiątych XII w. urzędnicy – szeryfowie
– powoływani przez władcę. Dodać warto, że w Czechach, w Polsce
na zbrojne ramię króla – starostów – czekać przyszło do schyłku na-
stępnego stulecia. Opozycję wobec władzy świeckiej stanowiła hie-
rarchia kościelna, która wsparta teorią głoszoną przez uczonego Jana
z Salisbury i umacniana rosnącym znaczeniem papiestwa domagała
się uznawania wyższości władzy duchownej nad świecką. Co prawda,
Filip August osiągnął kompromis z Kościołem i utrzymał wpływ na
wybór biskupów, ale oddziaływanie papiestwa na stosunki polityczne
osiągnęło w tym czasie swoje apogeum.
Sukcesy króla francuskiego, co warto szczególnie podkreślić,
w znacznej mierze ułatwiane były poparciem mieszczan nie szczę-
Mazowiecki_plytka.indb 8
2008-10-10 20:08:20
dzących królowi pieniędzy. To także dzięki tej grupie społecznej
rozstrzygnięta została rywalizacja Plantagenetów i Kapetyngów na
korzyść tych ostatnich, a jednocześnie umożliwiony został powrót na
tron cesarski Staufów w osobie Fryderyka II, króla Sycylii.
Kolejnym etapem rosnącego znaczenia dynastii francuskiej stały
się walki religijne związane z krucjatą prowadzoną przeciwko albi-
gensom w Langwedocji. Krwawe walki zakończyły się uzależnieniem
od władztwa Kapetyngów Francji południowej, kolejnym wzmocnie-
niem pozycji króla Francji.
Początek stulecia przyniósł ze sobą kolejne sukcesy państw chrześ-
cijańskich na Półwyspie Iberyjskim. Klęska muzułmanów pod Las
Navas de Tolosa przyniosła praktycznie koniec ich władztw. (Oprócz
Grenady, która pozostała w rękach Maurów). Kolejne związki dyna-
styczne doprowadziły do powstania trzech organizmów państwo-
wych – Kastylii, Aragonii i Portugalii, których obecność na mapie
politycznej Europy coraz bardziej była widoczna już w następnych
stuleciach.
Na szczycie hierarchii władzy w Europie chrześcijańskiej stał pa-
pież, ale styl życia i działań Kościoła i niższych duchownych budził
coraz większe wątpliwości. Sposób życia możnych książąt Kościoła,
nieprzystosowanie nauk kościelnych do potrzeb zmieniającego się
społeczeństwa wywołał reakcje w północnych Włoszech, we Francji,
przybierające formy opozycji przeciwko oficjalnym doktrynom Koś-
cioła. Pojawiły się doktryny albigensów, waldensów, które przyniosły
ze sobą też efekt w postaci uchwał Soboru Laterańskiego w 1215 roku,
rzeczywiście powszechnego zjazdu hierarchów kościelnych. Nie tyl-
ko potępił on występujące odstępstwa od wiary katolickiej, wezwał
do dalszych krucjat, lecz także przyniósł wiele nowych rozwiązań or-
ganizacyjnych, między innymi propagując zasadę szkolenia młodzie-
ży w szkołach parafialnych. Istotne zmiany dotyczyły „walczących”
– rycerzy. Już w XI stuleciu posiadacze ziemscy, urzędnicy królewscy,
korzystający z „uwłaszczenia” posiadłości państwowych, tworzyć za-
częli ideologię uzasadniającą posiadane przywileje, umacniającą ich
pozycję społeczną, określającą wzajemne relacje. Powstawał rycerski
etos, styl życia, w którym mieściło się „słowo szlachcica” („verbum
nobile”) oznaczające wzajemne zobowiązania lenne, mieściły się też
uczucia idealne, „miłość dworska”, wierność, honor, walka o słuszną
sprawę. Ta właśnie epoka pozostawiła stworzone przez siebie wspa-
Mazowiecki_plytka.indb 9
2008-10-10 20:08:20
niałe piśmiennictwo, żywotne po dziś legendarne treści o królu Artu-
rze i jego rycerzach „okrągłego stołu”, o romansie Tristana i Izoldy.
Nie ulega wątpliwości, że w praktyce obyczaje rycerskie nie przy-
stawały do pięknych idei. Według opinii św. Bernarda z Clairvaux,
„nowe rycerstwo” powinno stanowić elitę społeczną walczącą nie
o zdobycze materialne i dodatkowe przywileje, lecz o wyższe cele:
odzyskanie Grobu Chrystusa, zapewnienie bezpieczeństwa słabym2,
ochronę czci kobiet. W rzeczywistości stan rycerski na ogół nie przy-
pominał takiej idealnej wspólnoty. IV wyprawa krzyżowa, która za-
miast walczyć o odzyskanie Jerozolimy zdobyła i złupiła Konstanty-
nopol, stanowiła najlepszy tego przykład.
W swej znakomitej monografii o Henryku Brodatym Benedykt
Zientara nazwał te czasy „bardzo piękną epoką”3, epoką, w której
„Europa związana wspólnotą ideologiczną zmierzała do trwałej jed-
ności pod symbolizującą tę jedność tiarą papieską”. Być może, żyli
podówczas mieszkańcy Starego Kontynentu, którzy przepełnieni
byli taką nadzieją (która epoka jest takich optymistów pozbawiona!),
ale można mieć wątpliwości, czy rzeczywiście wiek XIII, szczegól-
nie jego początek, pozwala na przyjęcie poglądu o istnieniu wówczas
„Europy optymistycznej”. Rzeczywiście, nie ulega wątpliwości, że
rosła liczba mieszkańców wsi i miast, że brane były pod uprawę nowe
ziemie, że wprowadzano najróżniejsze wynalazki. Pojawiały się w
rzemiośle urządzenia pełniące rolę późniejszych fabryk: młyny, wia-
traki, folusze, ułatwiające i przyśpieszające różne gałęzie produkcji.
Zaczęto budować nowe typy statków, które mogły przewozić więcej
towarów także po burzliwych morzach północnej i zachodniej Euro-
py (tzw. „kogi”). Rozwijały się banki, intensyfikowały się kontakty
handlowe. Wznoszone były wspaniałe katedry, ratusze, miasta ota-
czane były murami. Zakładano szkoły, i te elementarne i wyższe.
Rozwój nauk w tzw. „renesansie XII w.” sprzyjał pojawianiu się co-
raz większej liczby ludzi biegłych w pisaniu, czytaniu i rachowaniu.
Prowokował do wygłaszania nawet poglądu, że światem rządzą trzy
2
J. Fleckenstein, Die Rechtfertigung der geistlichen Ritterorden nach der
Schrift „De Laude novae militiae” Bernhards von Clairvaux, w: Die Geis
tlichen Ritterorden Europas, hg. v. J. Fleckenstein, M. Hellmann, Sigma-
ringen 1980, s. 9.
3 B. Zientara, Henryk Brodaty, s. 13.
10
Mazowiecki_plytka.indb 10
2008-10-10 20:08:20
władze – „sacerdotium, imperium, studium” (władza duchowna, świe-
cka i wiedza). Ostatni człon tego poglądu stanowił bardziej pobożne
życzenie ówczesnych intelektualistów niż realny stan rzeczy, ale nie
ulega wątpliwości, że nauka rozwijała się, i rozwijały się wspólnoty
„uczonych i uczących” – pierwsze uniwersytety. Konstruowano ze-
gary mierzące dokładniej czas pracy, modlitwy i wypoczynku, po-
wstawały podręczniki rachunkowości, architektury, geografii, kwitły
sztuki piękne, rozwijało się piśmiennictwo, poezja, proza, traktaty
moralizatorskie4. Jednak, jak każda epoka wielkich przemian, i ta na-
sycona była lękiem, niepewnością, powstawaniem nieznanych wcześ-
niej problemów.
Na schyłku XII wieku w zachodniej Europie następowały zna-
czące zmiany nie tylko w stosunkach politycznych, także w kształcie
klasy rycerskiej. Bitwa pod Hattin (1187) stała się początkiem końca
Królestwa Jerozolimskiego. Mimo podejmowanych prób odzyskania
Grobu Chrystusa, mimo kolejnych krucjat (i działań dyplomatycz-
nych) łacinnicy byli wypierani przez ponad kolejne sto lat ze wschod-
nich wybrzeży Morza Śródziemnego. Warunki walk z „niewiernymi”
uległy zasadniczym zmianom. Nie tylko dlatego że tzw. IV krucjata
skierowała się nie do Palestyny, lecz przeciwko cesarstwu wschod-
niemu, doprowadzając do upadku prawosławnego Bizancjum: w 1205
roku. Nigdy już, nawet po odbudowie przeprowadzonej przez dyna-
stię Paleologów w 1281 r., nie odzyskało ono dawnego znaczenia pań-
stwa uniwersalistycznego, zmieniając się w średniowieczne państwo
greckie, słabe, zagrożone przez sąsiadów słowiańskich i tureckich.
Jedną z przyczyn prowadzących do załamania wschodniej ekspansji
świata łacińskiego na wschód były zapewne wewnętrzne przemiany
społeczne, w których wyniku narastały trudności znaczącej części
średnich warstw rycerstwa. Obok cesarstwa zachodniorzymskiego
zaczęły powstawać organizmy państwowe, których struktury gospo-
darcze, społeczne stawiały pod znakiem zapytania istnienie licznej
warstwy ministeriałów, ludności zajmującej ważne miejsce w dotych-
czasowym systemie państw. Grupy dotychczasowych funkcjonariu-
szy służebnych wobec państwa zaczęły poszukiwać innych warun-
ków życia, które zabezpieczałyby je przed degradacją i zepchnięciem
do klasy chłopskiej ludności zależnej od właścicieli ziemskich. Mieli
4
J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1994, cz. 2.
11
Mazowiecki_plytka.indb 11
2008-10-10 20:08:20
Pobierz darmowy fragment (pdf)