Darmowy fragment publikacji:
Konwencja
o Ochronie
Praw Człowieka
i Podstawowych
Wolności
Tom I
Komentarz
do artykułów
1–18
Pod redakcją
L. Garlickiego
Dzieła z serii Duże Komentarze Becka należą do najobszerniejszych na rynku
wydawniczym komentarzy omawiających najważniejsze ustawy systemu prawne-
go. Dzięki wiedzy autorów – wybitnych znawców poszczególnych dziedzin prawa –
tworzą one kanon literatury prawniczej. Uporządkowana struktura tekstu, powoły-
wanie orzeczeń, glos oraz literatury, rozszerzających określoną tematykę, ułatwiają
zdobycie wyczerpującej wiedzy z poszczególnych dziedzin prawa.
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I.
Komentarz do artykułów 1–18 stanowi obszerne omówienie Rozdziału I Konwen-
cji. Autorzy w wyczerpujący sposób analizują poszczególne prawa i wolności: prawo
do życia, zakaz stosowania tortur, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, gwaran-
cję prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do sprawiedliwego proce-
su oraz zakaz wstecznego stosowania prawa karnego, prawo poszanowania życia pry-
watnego i rodzinnego wraz z prawem do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny,
wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność wypowiedzi, jak również zgromadzania
się i stowarzyszania oraz prawo do skutecznego środka odwoławczego, opierając się
przy tym na orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Zamiarem Autorów jest odzwierciedlenie najważniejszych wypowiedzi strasburskich
organów orzekających oraz ujęcie przedstawianych treści orzeczniczych w pewien sys-
tem, poprzez umieszczenie ich w tle ogólniejszym (i będącym dorobkiem doktryny),
a zbudowanym przez zasady i metody interpretacji Konwencji.
Komentarz adresowany jest, przede wszystkim, do praktyków, a więc sędziów, adwo-
katów i wszystkich innych osób, które stosują w swej działalności postanowienia Kon-
wencji i wprowadzają je do rzeczywistości polskiego obrotu prawnego zwłaszcza, że
Autorami tego tomu Komentarza są sędziowie, którzy określają (bądź określali) spo-
sób stosowania Konwencji przez najwyższe organy sądowe Rzeczpospolitej.
Redaktor: prof. dr hab. Leszek Garlicki
Autorzy : prof. dr hab. Leszek Garlicki, prof. dr hab. Piotr Hofmański, prof. dr hab.
Andrzej Wróbel
ISBN 978-83-255-1337-5
Konwencja o Ochronie
Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności
Tom I
Komentarz
do artykułów 1–18
Pod redakcją
prof. Leszka Garlickiego
www.sklep.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
http://www.beck.pl
tel.: 22 31 12 222, fax: 22 33 77 601
Cena 199,00 zł
C·H·BECK
Wydawnictwo C. H. Beck
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności
Tom I
Konwencja o Ochronie
Praw Człowieka
i Podstawowych
Wolności
Komentarz
do artykułów 1–18
Tom I
Redaktor
prof. dr hab. Leszek Garlicki
Uniwersytet Warszawski, Sędzia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
prof. dr hab. Leszek Garlicki
Autorzy
prof. dr hab. Piotr Hofmański
Uniwersytet Jagielloński, Sędzia Sądu Najwyższego
prof. dr hab. Andrzej Wróbel
Instytut Nauk Prawnych PAN, Sędzia Sądu Najwyższego
WYDAWNICTWO C.H. BECK
WARSZAWA 2010
Propozycja cytowania:
P. Hofmański, [w:] Garlicki,
Komentarz EKPCz, t. I, art. 1, Nb 1, Warszawa 2010
Poszczególne części opracowali:
Leszek Garlicki: Wprowadzenie, Wstęp, art. 1–4, 8–10, 12, 15–18
Piotr Hofmański: art. 5–7, 13
Andrzej Wróbel: art. 6, 11, 13–14
Redakcja: Aleksandra Dróżdż
© Wydawnictwo C. H. Beck 2010
Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00–203 Warszawa
Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck
Druk i oprawa: Białostockie Zakłady Graficzne S.A., Białystok
ISBN 978-83-255-1337-5
Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VII
IX
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 1. Obowiązek przestrzegania praw człowieka . . . . . . .
Rozdział I. Prawa i wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 2. Prawo do życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 3. Zakaz tortur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 4. Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej . . . . . . . .
Art. 5. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego . .
Art. 6. Prawo do rzetelnego procesu sądowego . . . . . . . . .
Art. 7. Zakaz karania bez podstawy prawnej . . . . . . . . . . .
Art. 8. Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzin-
nego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 9. Wolność myśli, sumienia i wyznania . . . . . . . . . . .
Art. 10. Wolność wyrażania opinii . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 11. Wolność zgromadzania się i zrzeszania się . . . . .
Art. 12. Prawo do zawarcia małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 13. Prawo do skutecznego środka odwoławczego . . . .
Art. 14. Zakaz dyskryminacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 15. Uchylanie stosowania zobowiązań w stanie niebez-
pieczeństwa publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 16. Ograniczenia działalności politycznej cudzoziem-
ców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 17. Zakaz nadużycia praw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Art. 18. Granice stosowania ograniczeń praw . . . . . . . . . . .
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
13
21
57
63
96
137
152
241
461
479
550
583
649
711
723
754
794
808
813
820
827
V
Przedmowa
Komentarz do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (zwanej popularnie – Europejską Konwencją Praw Człowieka)
jest pierwszym w literaturze polskiej opracowaniem w tej formie. O ile
bowiem ukazały się już obszerne i kompetentnie przygotowane omówienia
i prezentacje orzecznictwa strasburskiego, a także wiele interesujących
i wartościowych opracowań poszczególnych kwestii, nie podjęto dotąd próby
ujęcia tego orzecznictwa w sposób typowy dla komentarzy prawniczych.
Zamiarem autorów jest, po pierwsze – odzwierciedlenie najważniejszych
wypowiedzi strasburskich organów orzekających (Trybunału i – niegdyś –
Komisji), przy czym posłużono się szeroko metodą cytatów, pozwalającą
na jasne oddzielenie treści wypowiedzianych przez te organy od treści
pochodzących od autorów niniejszego Komentarza. Autorzy starają się
uwzględnić (choćby przez odesłanie) wszystkie ważne orzeczenia Trybunału,
szczególnie szeroko powoływane jest orzecznictwo w sprawach polskich.
Trzeba jednak pamiętać, że liczba wyroków i postanowień liczy się już
tysiącach, więc konieczne jest dokonywanie ich zdecydowanej selekcji.
Po drugie, intencją autorów jest ujęcie przedstawianych treści orzeczni-
czych w pewien system, więc umieszczenie ich w tle bardziej ogólnym
(i będącym dorobkiem doktryny), a zbudowanym przez zasady i metody
interpretacji Konwencji. Akt ten trzeba odczytywać bowiem jako całość
o spójnym aksjologicznie charakterze. Te próby syntezy (czy – choćby
– metodologicznego uporządkowania orzecznictwa) nie zawsze są łatwe,
bo ogromna produkcja orzecznicza Trybunału nie zawsze zachowuje pełną
spójność.
Powiązanie warstwy deskryptywnej (gdzie rzeczywistym autorem jest
sam Trybunał) i warstwy analitycznej (pochodzącej od autorów Komen-
tarza, a bazującej na dorobku literatury przedmiotu) powinno ułatwić
proces krajowego stosowania postanowień Konwencji. Trzeba wyraźnie
przypomnieć, że Konwencja stanowi część krajowego porządku prawnego,
podlega bezpośredniemu stosowaniu przez polskie sądy, a – w razie kolizji
z unormowaniami ustawowymi – korzysta z nadrzędnej pozycji.
Komentarz adresowany jest, przede wszystkim, do praktyki, więc sędziów,
adwokatów i wszystkich innych osób, które stykają się w swej działalności
z postanowieniami Konwencji i wprowadzają je do rzeczywistości polskiego
obrotu prawnego. Kontakt z tak określonym odbiorcą jest o tyle łatwiejszy,
VII
Przedmowa
że autorami tego tomu Komentarza są sędziowie, którzy określają (bądź
określali) sposób stosowania Konwencji przez najwyższe organy sądowe
Rzeczpospolitej.
Komentarz zostaje ujęty w dwóch tomach: pierwszy, obejmuje omówienie
zasadniczej materialno-prawnej treści Konwencji (Wstęp oraz art. 1–18);
drugi – omówienie mechanizmu kontrolnego (art. 19–59 Konwencji) oraz
materialne postanowienia protokołów dodatkowych (Nr 1, Nr 4, Nr 6, Nr 7,
Nr 12 i Nr 13).
Tom pierwszy uwzględnia stan prawny na dzień 31.12.2009 r. (uzupeł-
niony – na ile to było redakcyjnie możliwe – najciekawszymi orzeczeniami
z pierwszych miesięcy 2010 r.). Dane statystyczne (o ile nie zaznaczono
inaczej) obejmują okres pomiędzy 1.11.1998 r. (początek funkcjonowania
Trybunału działającego w oparciu o protokół Nr 11) do 31.12.2009 r.
Tekst Konwencji
(i protokołów dodatkowych) został zamieszczony
w dosłownym powtórzeniu polskiego tekstu urzędowego opublikowanego
w Dziennikach Ustaw. Nawet jeżeli pewne sformułowania polskie nie oddają
w sposób wierny tekstów autentycznych w językach angielskim i francuskim,
nie podjęto próby ich „korekty”, a tylko – w notach komentarzowych –
wskazano na nieprawidłowości czy błędy. Jedyny wyjątek stanowi termi-
nologia dotycząca rodzajów orzeczeń. Nie ma problemu z zastosowaniem
terminu „wyrok” („judgment”, „arret”), natomiast za właściwy odpowiednik
terminu „decision”, „décision” uznano „postanowienie”. Wprawdzie polski
tekst Konwencji (a – w ślad za nim – wielu polskich znawców przedmiotu)
posługuje się terminem „decyzja”, ale wydaje się, że autorzy polskiego
przekładu urzędowego Konwencji nie wykazali dostatecznej znajomości
polskiego języka prawniczego, który – w odniesieniu do orzeczeń sądowych
– posługuje się przeciwstawieniem „wyroków” i „postanowień”, zaś termin
„decyzja” rezerwuje dla rozstrzygnięć administracyjnych. Nie ma potrzeby
powtarzania w nieskończoność tego błędu.
i postanowienia)
Orzeczenia Trybunału (wyroki
(raporty
i postanowienia) są oznaczane wskazaniem rodzaju orzeczenia, daty
przyjęcia, strony skarżącej oraz państwa pozwanego. Wszystkie orzeczenia
Trybunału i ogromna większość orzeczeń Komisji są dostępne w systemie
HUDOC Database (www.echr.coe.int) i nie było powodu odsyłania do
ewentualnego miejsca publikacji drukowanej.
i Komisji
Podstawowa literatura przedmiotu, zwłaszcza – polskie i zagraniczne –
podręczniki i komentarze, została wymieniona w – otwierającym ten Ko-
mentarz – Wprowadzeniu. Nie powoływaliśmy już tych pozycji w bibliografii
do poszczególnych artykułów Konwencji, a w tekście Komentarza odsyłamy
do nich tylko przy cytatach lub bezpośrednich nawiązaniach koncepcyjnych.
Warszawa–Strasburg, marzec 2010 r.
prof. Leszek Garlicki
VIII
Wykaz skrótów
1. Źródła prawa
AfKPCz . . . . . . . . . . Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów sporzą-
AmKPCz . . . . . . . . . Amerykańska Konwencja Praw Człowieka sporzą-
dzona w Nairobi 26.6.1981 r.
dzona w San Jose 22.11.1969 r.
EKPCz . . . . . . . . . . . Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-
wych Wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r.
(Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)
KC . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.
KK . . . . . . . . . . . . . . ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88,
Nr 16, poz. 93 ze zm.)
poz. 553 ze zm.)
KKW . . . . . . . . . . . . ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy
Konstytucja RP . . . . Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r.
(Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.)
(Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
KPA . . . . . . . . . . . . . ustawa z 14.6.1960 r. – Kodeks postępowania
administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 98,
poz. 1071 ze zm.)
KPC . . . . . . . . . . . . . ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania
cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
KPK . . . . . . . . . . . . . ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.)
KPP . . . . . . . . . . . . . Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
z 7.12.2000 r. (Dz.Urz. UE z 2007 r. C Nr 303, s. 1)
KPT . . . . . . . . . . . . . Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów
z 23.5.1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439)
KPW . . . . . . . . . . . . ustawa z 24.8.2001 r. – Kodeks postępowania
w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2008 r.
Nr 133, poz. 848 ze zm.)
MPPGSiK . . . . . . . . Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo-
łecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w No-
wym Jorku 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 169)
IX
Wykaz skrótów
MPPOiP . . . . . . . . . . Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Po-
litycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku
19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)
PDPCz . . . . . . . . . . . Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
z 10.12.1948 r.
Statut RE . . . . . . . . . Statut Rady Europy przyjęty w Londynie 5.5.1949 r.
TFUE . . . . . . . . . . . . Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
(Dz.U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565)
z 25.3.1957 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2
ze zm.)
2. Organy, organizacje i instytucje
EKomPCz . . . . . . . . Europejska Komisja Praw Człowieka
ETPCz . . . . . . . . . . . Europejski Trybunał Praw Człowieka
ETS . . . . . . . . . . . . . Europejski Trybunał Sprawiedliwości
MOP . . . . . . . . . . . . . Międzynarodowa Organizacja Pracy
MTK . . . . . . . . . . . . Międzynarodowy Trybunał Karny
NATO . . . . . . . . . . . Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (North
Atlantic Treaty Organization)
ONZ . . . . . . . . . . . . . Organizacja Narodów Zjednoczonych
RE . . . . . . . . . . . . . . Rada Europy
TK . . . . . . . . . . . . . . Trybunał Konstytucyjny
UE . . . . . . . . . . . . . . Unia Europejska
ZP . . . . . . . . . . . . . . . Zgromadzenie Parlamentarne (Rady Europy)
. . . . . . . . . . . . Dziennik Ustaw
3. Publikatory i czasopisma
Biul. BIRE . . . . . . . . Biuletyn Biura Informacyjnego Rady Europy
Dz.U.
Dz.Urz. . . . . . . . . . . . Dziennik Urzędowy
EPS . . . . . . . . . . . . . Europejski Przegląd Sądowy
GSP . . . . . . . . . . . . . Gdańskie Studia Prawnicze
KPPubl.
OSNC . . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
OSNKW . . . . . . . . . . Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba
. . . . . . . . . . Kwartalnik Prawa Publicznego
Wojskowa
. . . . . . . . . . . . . . Palestra
OTK-A . . . . . . . . . . . Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – Seria A
Pal.
PiP . . . . . . . . . . . . . . Państwo i Prawo
Prok. i Pr.
Prz. Sejm.
. . . . . . . . Prokuratura i Prawo
. . . . . . . . Przegląd Sejmowy
X
PWPMEiP . . . . . . . . Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodo-
wego, Europejskiego i Porównawczego
R. Pr.
. . . . . . . . . . . . Radca Prawny
Wykaz skrótów
. . . . . . . . . . . . . . . przeciwko
. . . . . . . . . . . . . . punkt (-y)
. . . . . . . . . . . . . postanowienie
. . . . . . . . . . . . . . artykuł
. . . . . . . . . . . . . . .
litera
4. Inne
art.
lit.
m.in.
nast.
Nr . . . . . . . . . . . . . . . numer
p.
pkt
post.
s. . . . . . . . . . . . . . . . .
tzn.
. . . . . . . . . . . . . .
tzw. . . . . . . . . . . . . . .
uchw.
ust.
wyr.
z.
ze zm.
zob.
zwł. . . . . . . . . . . . . . . zwłaszcza
. . . . . . . . . . . . . . ustęp
. . . . . . . . . . . . . wyrok
. . . . . . . . . . . . . . . zeszyt
strona
to znaczy
tak zwane
. . . . . . . . . . . . uchwała
. . . . . . . . . . . . . między innymi
. . . . . . . . . . . . . następne
. . . . . . . . . . . ze zmianami
. . . . . . . . . . . . . zobacz
XI
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności
z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 284)
(zm.: Dz.U. 1995, Nr 36, poz. 175; 1998, Nr 147, poz. 962; Dz.U. z 2001 r. Nr 23, poz. 266;
2003, Nr 42, poz. 364)
Wprowadzenie
Literatura: M. Balcerzak, Zagadnienie precedensu w prawie międzynarodowym
praw człowieka, Toruń 2008; J. A. Frowein, W. Peukert, Europäische Menschen-
rechtskonvention. EMRK-Kommentar, Kehl 2009; Ch. Grabenwarter, Europäische
Menschenrechtekonvention, München–Basel–Wien 2008; D. Harris, M. O’Boyle,
C. Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights, Oxford–New
York 2009; Jacobs and White, The European Convention on Human Rights, Fourth
Edition by C. Ovey and R. White, Oxford 2006; La Convention européenne des
droits de l’homme, sous la dir. de L.-E. Pettiti, E. Decaux, P.-H. Imbert, Paris 1999;
C. Mik, Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka, Toruń 1994;
M. A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo, t. I–II, Kraków
2001; tenże, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do EKPCz, Warszawa 2009;
Orzecznictwo strasburskie, wstęp, tłumaczenie i opracowanie T. Jasudowicz, t. I–III,
Toruń 1998; A. Redelbach, Sądy a ochrona praw człowieka, Toruń 1999; K. Reid,
A Practitionerñs Guide to the European Convention on Human Rights, London 2008;
P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn, L. Zwaak (ed.), Theory and Practice of the
European Convention on Human Rights, Antwerpen–Oxford 2006; A. Wiśniewski,
Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie ETPCz, Gdańsk 2008.
1. Geneza Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych 1
wolności (zwanej popularnie – Europejską Konwencją Praw Człowieka; zob.
m.in. A. Bisztyga, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Katowice 1997,
s. 27 i nast.) łączy się z tragicznymi doświadczeniami okresu II wojny
światowej i zbrodni popełnianych przez różnego rodzaju reżimy totalitarne.
Zdawano sobie sprawę, że w wielu krajach zawiodły mechanizmy ochrony
demokracji i praw człowieka usytuowane na poziomie narodowym i uznano,
że konieczne jest wyniesienie tych mechanizmów na wyższy, ponadnaro-
dowy poziom. W Europie, szczególnie dotkniętej tymi doświadczeniami,
wiązało się to z początkiem dyskusji nad przedsięwzięciami integracyjnymi,
początkowo – z oczywistych względów – podejmowanych tylko w skali
państw zachodnich.
Przekonanie o potrzebie uniwersalnego uznania i ochrony praw czło-
wieka znalazło pierwszy sformalizowany wyraz w rezolucji Zgromadzenia
Ogólnego Narodów Zjednoczonych z 10.12.1948 r. „Powszechna Deklaracja
Praw Człowieka”. Dokument ten, pomyślany jako „wspólny standard dla
wszystkich ludów i narodów”, wyliczył najważniejsze prawa człowieka
o charakterze osobistym, politycznym oraz ekonomicznym, socjalnym
i kulturalnym, przyjmując za punkt wyjścia uznanie, że „przyrodzona
Garlicki
3
2
Wprowadzenie
godność człowieka oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków
rodziny ludzkiej
i pokoju na
świecie”.
jest podstawą wolności, sprawiedliwości
Deklaracja miała, pod wieloma względami, przełomowe znaczenie, ale
nie była też wolna od słabych punktów, jako że jej uchwalenie wymagało
uzyskania kompromisu między wszystkimi ówczesnymi członkami ONZ.
Wyrazem tego kompromisu było przyjęcie Deklaracji w formie rezolucji, co
pozbawiało ją bezpośredniej mocy wiążącej wobec państw-sygnatariuszy.
Deklaracja nie przewidywała też żadnych mechanizmów proceduralnych
zapewniających faktyczną implementację jej postanowień.
2. Już w momencie uchwalania Deklaracji było oczywiste, że konieczne
są dalsze kroki dla międzynarodowej ochrony praw człowieka. Na
szczeblu globalnym znalazło to wyraz w szeregu doniosłych konwencji
szczegółowych, opracowanych i przyjętych w ramach ONZ, podjęto też
prace nad „przetłumaczeniem” Deklaracji na język wiążącego prawa
międzynarodowego. Zostały one jednak sfinalizowane dopiero po blisko
dwudziestu latach, gdy – w 1966 r. – przyjęto Międzynarodowy Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) oraz
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
(Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169). Pakty te zostały ratyfikowane przez
Polskę, co jednak nie znaczy, że ich postanowienia były wówczas w pełni
respektowane.
Równolegle do szczebla globalnego zaczęto podejmować działania
regionalne, które – po latach – doprowadziły do uchwalenia Amerykańskiej
Konwencji Praw Człowieka (1969 r.) oraz Afrykańskiej Karty Praw
Człowieka i Ludów (1981 r.).
Tempo wydarzeń w Europie Zachodniej okazało się natomiast znacznie
intensywniejsze. W 1949 r. została utworzona Rada Europy jako organizacja
międzynarodowa, której celem jest „osiągnięcie większej jedności między
jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady, stanowiące
ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwiać ich postęp ekonomiczny
i społeczny” (art. 1 pkt a Statutu Rady Europy). Politycznymi organami
Rady Europy jest Komitet Ministrów, obejmujący przedstawicieli rządów
państw członkowskich, Zgromadzenie Parlamentarne (do 1974 r. – Zgro-
madzenie Doradcze), obejmujące przedstawicieli parlamentów narodowych
oraz Sekretarz Generalny Rady Europy, wybierany przez Zgromadzenie Par-
lamentarne na wniosek Komitetu Ministrów. Jednocześnie uznano potrzebę
przyjęcia osobnej umowy międzynarodowej, poświęconej zagwarantowaniu
podstawowych praw człowieka, której ratyfikacja i rzetelna implementacja
miały stanowić jeden z podstawowych obowiązków państw – członków Rady
Europy.
4
Garlicki
Wprowadzenie
3. Po stosunkowo szybkich pracach przygotowawczych, uzgodniony 3
został tekst Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Konwencja została
podpisana w Rzymie 4.11.1950 r. przez dwanaście państw (Belgia, Dania,
Francja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, RFN, Turcja,
Włochy i Zjednoczone Królestwo; kilka tygodni później – także przez Grecję
i Szwecję) i – po uzyskaniu wymaganej liczby ratyfikacji – weszła w życie
w dniu 8.9.1953 r.
4. Europejska Konwencja Praw Człowieka jest umową międzynarodową, 4
co m.in. oznacza, że jej ratyfikacja rodzi prawno-międzynarodowy obo-
wiązek wykonywania jej postanowień, a sposób jej wykładni i stosowania
przebiega w ramach ogólnego prawa traktatów, skodyfikowanego później
w Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatów z 23.5.1969 r. (Dz.U. z 1990 r.
Nr 74, poz. 439); zob. szerzej A. Wyrozumska, Umowy międzynarodowe.
Teoria i praktyka, Warszawa 206, s. 21 i nast.
Podstawowa treść Konwencji została ujęta w trzech wymiarach. W wy-
miarze materialnym, Konwencja wskazała podstawowe prawa człowieka,
sprecyzowała ich treść i zakres oraz ustaliła obowiązek ich respektowania
przez państwa-sygnatariuszy. W wymiarze instytucjonalnym, Konwencja
ustanowiła szczególne ponadnarodowe organy jurysdykcyjne (dzisiaj –
Europejski Trybunał Praw Człowieka) właściwe do orzekania, czy państwa
obowiązek ten spełniają w należyty sposób. W wymiarze proceduralnym,
Konwencja ustanowiła m.in. procedurę skargi indywidualnej, pozwalającej
– w dzisiejszym stanie prawnym – „każdemu” postawić zarzut, że jego prawa
czy wolności zostały naruszone przez władze publiczne.
Nadawało to Konwencji bardzo szczególny charakter (zob. ogólnie –
C. Mik, Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka,
Toruń 1994), bo – z jednej strony, przesuwało na szczebel ponadnarodowy
rozstrzyganie sporów o jej przestrzeganie przez władze krajowe oraz
powierzało to rozstrzyganie ponadnarodowym organom jurysdykcyjnym,
a – z drugiej strony, wychodziło poza tradycyjne odniesienie prawa
międzynarodowego tylko do państw i przyznawało pewne uprawnienia
bezpośrednio jednostce. Miało to charakter wręcz rewolucyjny, bo czyniło
z jednostki (obywatela) podmiot uprawnień o prawnomiędzynarodowym
charakterze, więc odstępowało od tradycyjnego pojmowania suwerenności
jako wyłączności władzy państw nad swoimi obywatelami.
Stopniowo modyfikowało to naturę prawną Konwencji, a – w każdym razie
– naturę procesu jej wykładni i stosowania. Z jednej strony, postanowienia
Konwencji traktowane są jako „konstytucyjny instrument europejskiego
porządku publicznego” (np. wyr. ETPCz z 23.3.1995 r. w sprawie Loizidou
p. Turcji, par. 75), co nakazuje traktować ten dokument przede wszystkim
w kategoriach obiektywnego ujęcia zasad owego porządku, więc odrywa
jego interpretację od „pierwotnych intencji” jej twórców. Z drugiej strony,
Garlicki
5
międzynarodowych.
Otwiera ją Preambuła wskazująca genezę, cele i aksjologię oraz art. 1
wyrażający ogólne zobowiązanie państw członkowskich do przestrzegania
praw człowieka oraz wyznaczający zakres – podmiotowy, miejscowy
i temporalny – zastosowania Konwencji.
Dalszy tekst ujęty został w trzy rozdziały:
Wprowadzenie
sposób stosowania i
interpretowania Konwencji coraz silniej przybliża
ją do dokumentu konstytucyjnego (zob. art. 1, Nb 4 i 5). Analogiczna
ewolucja stała się udziałem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który
coraz silniej wykazuje podobieństwa z narodowymi sądami konstytucyjnymi
(ew. L. Garlicki, Nowe zjawiska w kontroli konstytucyjności ustaw, PS 2009,
Nr 4, s. 105 i nast.).
5. Struktura Konwencji ujęta jest w sposób typowy dla umów
–
–
–
Prawa i wolności (art. 2–18), ujmujący wyliczenie podstawowych praw
człowieka oraz określający zasady ich stosowania i granice ich ochrony;
Europejski Trybunał Praw Człowieka (art. 19–51), określający ustrój
i właściwość Trybunału, pozycję jego sędziów oraz zasady procedury
rozpoznawania spraw i wydawania orzeczeń;
Postanowienia różne (art. 52–59).
Uzupełnieniem tekstu Konwencji są postanowienia Protokołów dodatko-
wych (zob. Nb 8), czasem (zwłaszcza przy regulacjach organizacyjnych
i proceduralnych) modyfikujące ten tekst, a czasem (przy regulacjach
o materialno-prawnym charakterze) istniejące obok niego.
funkcjonowania. Z dokumentu o niezbyt
6. Konwencja obowiązuje już ponad pół wieku i w tym czasie dokonała
się zasadnicza ewolucja zarówno jej treści wewnętrznej, jak i zewnętrznego
kontekstu jej
jasnej naturze
prawnej i niezbyt określonych procedurach stosowania, adresowanego do
skromnej grupy państw, Konwencja przekształciła się w instrument o zasięgu
ponadkontynentalnym o ugruntowanej
i uformowanym sposobie
stosowania. Stała się prawem podstawowym dla 800 milionów ludzi,
zamieszkałych między Lizboną a Władywostokiem, a zarazem – standardem
o uniwersalnym, globalnym znaczeniu we współczesnym świecie. Ta
ewolucja przebiegała równolegle na kilku płaszczyznach: geograficzno-po-
litycznej, tekstowej, interpretacyjnej oraz praktyki orzeczniczej.
treści
7. W płaszczyźnie geograficzno-politycznej, przemiany – najpierw na za-
chodzie i południu Europy, a potem w krajach dawnego bloku radzieckiego,
doprowadziły do zasadniczego rozszerzenia terytorium obowiązywania
Konwencji. Dzisiaj,
jej stronami jest 47 państw europejskich – Polska
podpisała Konwencję w dniu 26.11.1991 r., ratyfikacja dokonała się w dniu
15.12.1992 r., a wejście w życie – w dniu 19.1.1993 r. Tylko Białoruś
(z uwagi na opóźnienia procesów demokratyzacyjnych) oraz Watykan
6
Garlicki
5
6
7
Wprowadzenie
(z uwagi na szczególną naturę tego państwa) pozostają poza zakresem
obowiązywania Konwencji. Wszystkie te państwa deklarują przywiązanie do
idei demokracji, pluralizmu i rządów prawa, bo jest to konieczną przesłanką
wstąpienia do Rady Europy i pozostawania w jej strukturze organizacyjnej.
Pojawienie się „nowych demokracji” w systemie Rady Europy przyniosło
istotne zmiany dla funkcjonowania strasburskich organów ochrony praw
człowieka, ale ewolucja pojmowania tych praw rysowała się także na za-
chodzie Europy. Także tam sytuacja dzisiejsza przyniosła nieporównywalnie
szerszą, niż w okresie powojennym, ochronę i poszanowanie jednostki, co
– na szczeblu narodowym – znalazło wyraz w rozwoju sądowych procedur
ochrony konstytucji i praw jednostki.
Ewolucja Rady Europy (a zwłaszcza – funkcjonującej w jej ramach
– Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) musi być także postrzegana
w szerszym kontekście integracji europejskiej. Podstawowe znaczenie
przypadło tu Unii Europejskiej: choć Traktat Rzymski z 1957 r. nie był
pomyślany jako instrument ochrony praw człowieka, najpierw orzecznictwo
ETS, a potem także prawo traktatowe zaczęły stopniowo podejmować te
kwestie. Pierwszą formą kodyfikacji stała się Karta Praw Podstawowych
UE, przyjęta w czasie nicejskiego szczytu w 2000 r. Ostateczne przyjęcie
powszechnie wiążącego katalogu praw jednostki nastąpi dopiero wraz
z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego lub innego analogicznego
dokumentu o charakterze konstytucyjnym (zob. J. Barcz (red.), Ochrona
praw podstawowych w UE, Warszawa 2008). Już jednak dzisiaj orzecznicza
ochrona praw człowieka opiera się – w wymiarze europejskim – na stałym
współdziałaniu luksemburskich i strasburskich organów jurysdykcyjnych.
Rozwój kompetencji Unii Europejskiej rozszerzył też sytuacje, gdy prawa
człowieka zostają dotknięte – bezpośrednimi lub pośrednimi – działaniami
jej organów. Orzecznictwo ETPCz podjęło już te kwestie (zob. art. 1,
Nb 51–54), a art. 59 ust. 2 EKPCz (w brzmieniu nadanym przez Protokół
Nr 14) oraz art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (w brzmieniu nadanym
przez Traktat z Lizbony) stworzyły podstawę prawną dla przystąpienia Unii
Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
8. W płaszczyźnie tekstowej, pisane postanowienia Konwencji ulegały 8
zmianom, wprowadzanym przez kolejne protokoły uzupełniające lub mody-
fikujące jej oryginalną treść.
W odniesieniu do materialnych postanowień Konwencji, zmiany te miały
przede wszystkim uzupełniający charakter, rozszerzając bądź precyzując
ujęcie praw i wolności, zawarte w tekście pierwotnym. Wszystkie te zmiany
składają się na obowiązujący dzisiaj tekst Konwencji, obejmując:
–
Protokół Nr 1 (ochrona własności, prawo do nauki, prawa wyborcze),
przyjęty 20.3.1952 r., który wszedł w życie 18.5.1954 r., a wobec Polski
– z dniem 10.10.1994 r.;
Garlicki
7
Pobierz darmowy fragment (pdf)