Darmowy fragment publikacji:
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Redakcja wydawnicza:
Aleksandra Bylica
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Zielonogórski
ISBN ----
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
- Kraków, ul. Turniejowa /
tel. () --, fax () --
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Wydanie II zmienione, Kraków
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Spis treci
Przedmowa do wydania drugiego ..............................................................................
Wstęp ..............................................................................................................................
Rozdział I
Teoretyczno-metodologiczna koncepcja badań .......................................................
. Wyjaśnienie podstawowych pojęć ...................................................................
. Kultura literacka jako zjawisko wieloaspektowe ...........................................
. Dotychczasowy stan badań nad kulturą literacką ........................................
. Szczegółowa problematyka i procedura badawcza .......................................
. Charakterystyka badanej grupy .......................................................................
Rozdział II
Obraz aktywności literackiej badanych .....................................................................
. Formy i typy aktywności literackiej ................................................................
. Charakter i typ czytelnictwa .............................................................................
. Czytelnictwo a epoka literacka, pochodzenie narodowościowe autora
i rodzaj literacki ...................................................................................................
. Problem dynamiki wyborów i preferencji czytelniczych .............................
. Motywy i funkcje kontaktu z literaturą .........................................................
. Ogólne wnioski i refl eksje ..................................................................................
Rozdział III
Potoczny odbiór współczesnej prozy .........................................................................
. Wprowadzenie .....................................................................................................
. Interpretacja emocjonalna .................................................................................
. Interpretacja elementów semantycznych ........................................................
. Interpretacja składników formalnych ..............................................................
. Typologia i poziom odbioru ..............................................................................
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Spis treci
Rozdział IV
Potoczny odbiór współczesnej poezji .........................................................................
. Wprowadzenie ....................................................................................................
. Interpretacja emocjonalna .................................................................................
. Interpretacja semantyczna ................................................................................
. Interpretacja formalna .......................................................................................
. Typologia i poziom odbioru ..............................................................................
Rozdział V
Wiedza literacka oraz umiejętności teoretycznoliterackie jako podstawowe
elementy kompetencji literackich ...............................................................................
. Wprowadzenie ....................................................................................................
. Zakres wiedzy historycznoliterackiej .............................................................
. Umiejętności teoretycznoliterackie .................................................................
Rozdział VI
Próba kompleksowego ujęcia poziomu kultury literackiej
i kompetencji literackich ..............................................................................................
. Koncepcja syntetycznego wskaźnika poziomu kultury literackiej ............
. Globalny obraz poziomu kultury literackiej ..................................................
. Syntetyczny wskaźnik kompetencji literackich .............................................
. Kompetencje literackie a kultura literacka .....................................................
Ogólne wnioski i propozycje .......................................................................................
. Metodologia badań .............................................................................................
. Problematyka podjęta w książce ......................................................................
. Wnioski i postulaty dotyczące praktyki dydaktycznej
i polityki kulturalnej ...........................................................................................
Bibliografi a ......................................................................................................................
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Spis treci
Załączniki .......................................................................................................................
Załącznik . Ogólny obraz kultury literackiej i kompetencji literackich ......
Załącznik . Dyspozycje do wywiadu z czytelnikami książek .......................
Załącznik . Dyspozycje do interpretacji utworów poetyckich ......................
Załącznik . Indeks poziomu kultury literackiej ..............................................
Załącznik . Indeks poziomu kompetencji literackich .....................................
Zusammenfassung ........................................................................................................
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Przedmowa do wydania drugiego
Niniejsza publikacja stanowi drugie wydanie książki Kultura literacka absol-
wentów szkół średnich, która ukazała się w roku. Usunięto pewne usterki sty-
listyczno-językowe i techniczne, jakie zauważono w wydaniu pierwszym. Ponadto
uzupełniono tytuł książki o określenie „u schyłku XX wieku”. Tego rodzaju „do-
określenie” ma uświadomić Czytelnikowi, że przedstawiona tutaj diagnoza doty-
cząca kultury literackiej absolwentów szkół średnich jest już faktem historycznym
i może być – w sensie poznawczym i metodologicznym – punktem odniesienia dla
współczesnych badaczy, umożliwiając zachowanie ciągu ewolucyjnego wiedzy o tej
sferze rzeczywistości szkolnej i pozaszkolnej. I w tym tkwi zasadność wydania tejże
publikacji.
Kraków, r.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Wstp
Intencją niniejszej książki jest próba określenia drogą badań empirycznych
typu i poziomu kultury literackiej absolwentów szkół średnich. Przedstawia ona in-
formacje niezbędne do postawienia diagnozy na temat tego, czy w wyniku szkolnej
edukacji polonistycznej i pozaszkolnych doświadczeń literackich absolwent szkoły
średniej zostaje wyposażony w kompetencje literackie umożliwiające mu efektywne
i wszechstronne korzystanie z różnych form przekazu literackiego. Publikacja zmie-
rza do sformułowania zasad postępowania dydaktycznego w szkołach, aby skutecz-
nie organizować kształcenie literackie, jak również do konstrukcji systemu wskazań
dla polityki państwa dotyczących uprzystępniania i upowszechniania literatury.
Nie należy jednak celów badań nad kulturą literacką wybranej populacji za-
wężać tylko do wskazania rezultatów szkolnej i pozaszkolnej edukacji literackiej
o charakterze pragmatyczno-instrumentalnym i ograniczyć się do odpowiedzi na
pytania, w jakim stopniu młodzież została przygotowana do odbioru literatury, do
wyboru jej treści i formy, oraz czy zdobyła odpowiednie sprawności i umiejętności
recepcyjne pozwalające na swobodne obcowanie z tekstami literackimi. Warto rów-
nież wiedzieć, jakie są wyniki kształcenia i samokształcenia literackiego w wymiarze
podmiotowym (aksjologicznym), który wiąże się z udziałem literatury w rozwoju
osobowości, jej miejscem w hierarchii innych wartości kulturalnych, w realizacji
określonych potrzeb autotelicznych, gdy już nie istnieje opieka ze strony szkoły,
a kontakt z literaturą ma charakter dobrowolny.
W książce wykorzystano dostępne materiały porównawcze, które pozwoliły
na uogólnienie wniosków, a także na ukazanie pewnej dynamiki uczestnictwa ba-
danych osób w kulturze literackiej. Z tych względów publikacja nabiera charakteru
bardziej ogólnego, o szerszym zasięgu czasowo-przestrzennym.
Podejmując tę problematykę, można mieć wątpliwości co do celowości tego
przedsięwzięcia. Parafrazując słowa Marii Gołaszewskiej, można postawić nastę-
pujące pytania: Czy człowiekowi współczesnemu kultura literacka jest rzeczywiście
potrzebna? Czy nie jest ona anachronizmem w obliczu eksplozji techniki i rozwoju
kultury technicznej, pozwalającej się sprawniej i bezpieczniej poruszać we współ-
czesnym świecie?
Problem kultury humanistycznej, w tym też kultury literackiej, w warunkach
współczesnej cywilizacji omawiają i interpretują zarówno publikacje krajowe, jak
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Wstp
i zagraniczne. I choć istnieją kontrowersje w tej kwestii, to jednak opierając się na
założeniu, że człowiekowi potrzebne są zarówno wartości kultury materialnej, jak
i dobra duchowe (symboliczne), czyli wartości wyższego rzędu, takie jak wiedza,
sztuka czy rozwój osobowości, uczeni różnych profesji (pedagodzy, socjolodzy, le-
karze, literaturoznawcy, fi lozofowie, estetycy) są na ogół zgodni, że kulturę literacką
należy traktować jako bardzo ważny i doniosły czynnik osobniczego i społecznego
rozwoju człowieka w dzisiejszym stechnicyzowanym i zmaterializowanym świecie.
Zatem do zajęcia się tą problematyką motywowała również ważność kultury litera-
ckiej w życiu jednostkowym i zbiorowym.
Podstawową a zarazem nadrzędną kategorią teoretyczną leżącą u podstaw
podjętych badań i analiz jest przyjęcie rozumienia kultury (w tym też kultury lite-
rackiej) w perspektywie komunikacyjnej, która – najogólniej rzecz biorąc – zakłada
istnienie wzajemnej relacji między treściami kulturowymi a potrzebami i oczekiwa-
niami odbiorców, co w konsekwencji umożliwia określenie rzeczywistej, jednostko-
wej i społecznej funkcji literatury.
W niniejszych badaniach większy nacisk położono na zróżnicowanie jednost-
kowe, osobnicze, na indywidualne cechy poszczególnych odbiorców niż na aspekt
społeczno-historyczny, który występuje w rozważaniach i badaniach Stefana Żół-
kiewskiego, Krzysztofa Dmitruka i innych badaczy zajmujących się komunikacją
Por. np. publikacje: H. Starzec, Wychowanie literackie, Warszawa ; J. Lalewicz, Literatura w epo-
ce masowej komunikacji [w:] S. Żółkiewski, M. Hopfi nger (red.), Kultura – komunikacja – litera-
tura. Studia nad XX wiekiem, Wrocław ; B. Suchodolski, Rola sztuki w kształtowaniu osobo-
wości i życia duchowego narodu, „Nowe Drogi” , nr ; M. Gołaszewska, Człowiek w zwierciadle
sztuki, Warszawa ; J. Kuczyński, Homo creator. Wstęp do dialektyki człowieka, Warszawa ;
Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy. Część czwarta: Zagadnienie sztuki i jej rola
społeczno-edukacyjna, Wrocław ; E. Cassirer, Esej o człowieku, przeł. A. Staniewska, Warszawa
; A. Przecławska, Funkcja książki w kulturze współczesnej [w:] tejże (red.), Literatura dla dzieci
i młodzieży w procesie wychowania, Warszawa ; S. Siekierski, Miejsce literatury pięknej w systemie
wartości kultury, „Bibliotekarz” , nr –; W. Rüegg, Die kulturelle Funktion des Buches, Bonn ;
R. Escarpit, Succes et Survie litteraire [w:] tenże, Le Litteraire et le social, Paris .
Por. h e Role of the Humanities in Contemporary Culture, UNESCO, Paris ; L. Asheim (red.),
h e Future of the Book. Implications of the Never Developments in Communication, Chicago ;
T. Pfabe, Czy koniec kultury opartej na książce, „Kultura i Społeczeństwo” , nr ; E. Faure i in.,
Uczyć się, aby być, przeł. Z. Zakrzewska, Warszawa , s. ; „Journal of Communication” ,
nr ; A. Mencwel, Świadomość literacka a świadomość społeczna, „Miesięcznik Literacki” , nr ;
S. Bortnowski, Czy książka wychodzi z obiegu?, „Życie Literackie” , nr ; J. Trzynadlowski, Nic
nie wskazuje na zmierzch książki, „Słowo Powszechne” , nr ; J. Davydov, Konec pismennoj litera-
tury, „Innostrannaja literatura” , nr .
Zagadnienie to jest przedmiotem szerszej interpretacji w części teoretyczno-metodologicznej
książki.
S. Żółkiewski, Kultura literacka –, Wrocław ; tenże, Kultura, socjologia, semiotyka litera-
cka, Warszawa ; tenże, Wiedza o kulturze literackiej, Warszawa .
K. Dmitruk, Literatura, społeczeństwo, przestrzeń, Wrocław ; tenże, Funkcje zespołu instytucji
literackich w mieście [w:] S. Żółkiewski, M. Hopfi nger, K. Rudzińska (red.), Społeczne funkcje tekstów
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Wstp
literacką. Badając jednak zachowania literackie jednostek, zmierzano do ukazania
ich powtarzalności, regularności, czyli do określenia pewnych wzorów i norm zacho-
wań charakterystycznych dla zbiorowości, jaką tworzą absolwenci szkół średnich.
Książka w swych założeniach metodologicznych sytuuje się w kręgu badań
socjologiczno-literackich. Literatura, która – zgodnie z określeniem Stanisława
Ossowskiego – jest korelatem zachowań wobec treści i wartości literackich, została
tutaj potraktowana jako proces komunikowania treści (komunikatu) przez auto-
ra (nadawcę) odbiorcy (czytelnikowi, słuchaczowi, widzowi). Skoncentrowano się
przede wszystkim na relacjach, jakie zachodzą między odbiorcą a komunikatem.
Kulturę omówiono wieloaspektowo, mianowicie: jako pewne działanie (czynność),
jako wartość i jako komunikat. Metody i techniki zastosowane w badaniach pozo-
stają w przeważającej mierze w obrębie socjologii kultury, jednak z racji przedmiotu
badań, który dotyczy zachowań wobec tekstów literackich oraz czynników je wa-
runkujących, terminologia zaproponowana w książce oraz sposoby rozwiązywania
podstawowych problemów i prezentowania materiału wchodzą w zakres różnych
nauk społeczno-humanistycznych: psychologii odbioru, pedagogiki, teorii literatu-
ry i kultury, teorii komunikacji. W sumie należałoby mówić o interdyscyplinarnym
podejściu w badaniach.
Publikacja pod względem kompozycyjnym składa się z sześciu rozdziałów oraz
z zakończenia w formie wniosków i refl eksji. Przedmiotem rozdziału pierwszego są
teoretyczno-metodologiczne zagadnienia związane z problematyką badań. Określo-
no w nim podstawowe pojęcia i kategorie teoretyczne potrzebne do analizy i inter-
pretacji materiału empirycznego, sprecyzowano ogólne założenia, problemy i tech-
niki badawcze oraz scharakteryzowano badaną zbiorowość. W rozdziale drugim
przedstawiono obraz kontaktów literackich młodzieży, ich zakres i częstotliwość,
koncentrując się na czytelnictwie jako podstawowej formie aktywności literackiej.
Rozdział trzeci w całości poświęcono procesowi recepcji (odbioru) prozy. Na przy-
kładzie powieści Proces Franza Kafki i Plaża nad Styksem Wojciecha Żukrowskiego
przeanalizowano typ i poziom odbioru dwóch utworów o różnych konwencjach
literackich. Czwarty rozdział dotyczy recepcji współczesnej poezji, a piąty kon-
centruje się na wiedzy literackiej jako głównym składniku kompetencji literackich
oraz na niektórych umiejętnościach teoretycznoliterackich. W rozdziale szóstym
dokonano próby kompleksowego ujęcia poziomu kultury literackiej i kompetencji
literackich oraz globalnej konfrontacji tych dwóch aspektów zachowań literackich
literackich i paraliterackich, Wrocław ; tenże, Aktualne problemy badań nad życiem literackim,
„Teksty” , nr .
Por. np. M. Inglot, Szkoła w kulturze literackiej XIX i XX wieku. Projekt programu badań [w:] te-
goż (red.), Kształtowanie świadomości literackiej uczniów, Wrocław ; W. Dynak, A. W. Labuda,
Z problemów uczniowskiej publiczności literackiej w Polsce pozaborowej [w:] S. Żółkiewski, M. Hopfi n-
ger (red.), Publiczność literacka, Wrocław .
S. Ossowski, Więź społeczna a dziedzictwo krwi [w:] tegoż, Dzieła, t. , Warszawa .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Wstp
w celu ukazania ewentualnego związku między nimi. Zakończenie pracy uzupeł-
nia rejestr różnych implikacji natury dydaktycznej i ogólnokulturowej wynikających
z przeprowadzonych badań.
Autor składa najserdeczniejsze podziękowania recenzentom I wydania – Panu
Profesorowi Mieczysławowi Inglotowi, Pani Profesor Marii Walentynowicz oraz
Panu Profesorowi Zenonowi Urydze, których cenne uwagi przyczyniły się do usu-
nięcia wielu usterek i wpłynęły na ostateczny kształt książki.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział I
Teoretyczno-metodologiczna
koncepcja bada
. Wyjanienie podstawowych poj
Wstępnym i podstawowym warunkiem zrozumienia zagadnień, które są
przedmiotem niniejszych badań i analiz, jest sprecyzowanie pojęcia kultury litera-
ckiej, a także jej typu i poziomu. Na początku trzeba sobie jednak uświadomić, jak
wiele trudności pojawia się na tym polu.
Pierwszą z nich jest powszechnie obserwowana wieloznaczność samego pojęcia
„kultura”, używanego w wielu dyscyplinach naukowych, języku potocznym oraz
w publicystyce w różnych kontekstach i zakresach. To pluralistyczne i relatywi-
styczne podejście do kultury, które datuje się od wystąpienia Johanna Gottfrieda
Herdera, pomimo dążności do jego uniwersalizacji, trwa do dziś, a sam termin
nadal pozostaje wieloznaczny (nawet w obrębie tej samej dyscypliny wiedzy). Wie-
loznaczność obserwujemy również w odniesieniu do pojęcia „kultura literacka”.
W nauce pojawiło się ono w wyniku przesunięcia, do jakiego doszło w badaniach li-
teraturoznawczych, z orientacji ergocentrycznych (skupienie uwagi na samym dzie-
le) na kontekst społeczny dzieła literackiego, czyli na tzw. orientację komunikacyjną
skupiającą się na problematyce odbioru dzieł literackich w kategoriach pojęciowych
semiologii i teorii komunikacji literackiej. W schemacie komunikacji językowej
Por. rozumienie i klasyfi kacje pojęcia „kultura” w publikacjach: A. L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture:
A Critical Review of Concepts and Defi nitions, Cambridge ; A. Kłoskowska, Kultura masowa.
Krytyka i obrona, Warszawa ; taż, Socjologia kultury, Warszawa ; S. Czarnkowski, Dzieła,
t. , Warszawa , s. ; J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa , s. –;
J. Kmita, Kultura symboliczna, Warszawa ; tenże, Słowo wstępne [w:] tegoż (red.), Studia z teorii
i metodologii badań nad kulturą, Warszawa – Poznań ; Z. Kuderowicz, Problematyka teorii kul-
tury w fi lozofi i współczesnej, „Człowiek i Światopogląd” , nr /, s. –; W. Wnuk-Lipiński,
Rozumienie kultury, Warszawa ; H. Kublińska, Wybór tekstów omawiających defi nicje kultury, To-
ruń ; M. Czerwiński, Profi le kultury, Warszawa ; K. Zamiara (red.), O kulturze i jej badaniu,
Warszawa .
J. C. Herder, Myśli o fi lozofi i dziejów, przeł. J. Gałecki, Warszawa (dzieło było pisane w latach
–).
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
(nadawca, przedmiot semiotyczny, sytuacja komunikacyjna, odbiorca) ważne miej-
sce zajmuje ostatni element – odbiorca, który ujmuje dzieło zgodnie z własnymi
doświadczeniami literackimi, a zarazem jest jego współtwórcą, dopełniając je i na-
dając mu indywidualną interpretację. Przesuwanie się badań literaturoznawczych
z ergocentryzmu w kierunku perspektywy komunikacyjnej umożliwiło penetrację,
jak twierdzi Stefan Żółkiewski, rzeczywistych, społecznych i osobniczych funkcji
literatury, a tym samym odpowiedź na centralne pytanie wiedzy o kulturze lite-
rackiej: co ludzie robią z literaturą?. Nauki, które obrały taką orientację i wpro-
wadziły do swych rozważań termin „kultura literacka” (zamiennie lub obok siebie
funkcjonują również takie pojęcia, jak „komunikacja literacka”, „życie literackie”), nie
mają jeszcze jasno i jednoznacznie wyodrębnionego przedmiotu badań ani nie dys-
ponują sensowną próbą zdefi niowanych pojęć i kategorii; brakuje nawet precyzyjnie
ustalonej nazwy dla tego zakresu wiedzy. Często używa się synonimicznie takich
określeń, jak: „socjologia literatury”, „historia życia literackiego”, „wiedza o komu-
nikacji literackiej”, „wiedza o kulturze literackiej”. Niezwykle cenne są publikacje
Literatura przedmiotu, zarówno polska, jak i zagraniczna, jest bardzo bogata, m.in.: S. Żółkiewski,
Kultura, socjologia, semiotyka literacka, Warszawa ; tenże, Wiedza o kulturze literackiej, Warszawa
; T. Bujnicki, J. Sławiński (red.), Problemy odbioru i odbiorcy. Studia, Wrocław ; R. Handke,
Utwór fabularny w perspektywie odbiorcy, Wrocław ; U. Eco, Pejzaż semiotyczny, przeł. A. Wein-
sberg, Warszawa ; tenże, Dzieło otwarte, przeł. J. Gałuszka i in., Warszawa ; M. C. Albrecht,
J. H. Barnett, M. Griff (red.), h e Sociology of Art and Literature, London ; h e Art in Soci-
ety, „International Social Sciences Journal” , t. XX, nr ; R. Escarpit, Socjologie de la literature,
Paris ; W. Haubrichs (oprac.), Erzählforschung. Modelle und Methoden der Narrativik, Göttingen
–; H. R. Jauss, Literaturgeschichte als Provokation, Frankfurt am Main ; H. Markiewicz
(oprac.), Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. : Metody stylistyki literackiej.
Kierunki ergocentryczne, Kraków ; t. : Strukturalno-semiotyczne badania literackie. Literaturo-
znawstwo porównawcze. W kręgu psychologii głębi i mitologii, Kraków ; t. : Socjologia literatury.
Marksizm w badaniach literackich i jego promieniowanie, Kraków .
S. Żółkiewski, Wiedza o kulturze literackiej, dz. cyt., s. –.
Por. np. referat S. Żółkiewskiego, Pole zainteresowań współczesnej socjologii literatury [w:] H. Mar-
kiewicz, J. Sławiński (red.), Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, Kraków
oraz dyskusję dotyczącą referatu M. Straszewskiej, Problematyka badań nad życiem literackim [w:]
H. Markiewicz, J. Sławiński (red.), Problemy metodologiczne..., dz. cyt.; S. Frybes, Koncepcja badań
nad życiem literackim [w:] H. Markiewicz, J. Sławiński (red.), Problemy metodologiczne..., dz. cyt.;
R. Zimand, Pułapki socjologii literatury [w:] J. Sławiński (red.), Problemy socjologii literatury, Wrocław
; K. Dmitruk, Wstęp [w:] tegoż, Literatura, społeczeństwo, przestrzeń, Wrocław ; R. Lesnák,
Problemy badawcze komunikacji literackiej [w:] S. Żółkiewski, M. Hopfi nger (red.), O współczesnej
kulturze literackiej, t. , Wrocław ; S. Żółkiewski, Przedmowa [w:] E. Janus, M. R. Mayenowa
(red.), Semiotyka kultury, Warszawa ; tenże, O badaniu dynamiki kultury literackiej [w:] M. Czer-
wińska (red.), Konteksty nauki o literaturze, Wrocław ; A. Bereza, Polskie badania nad komu-
nikacją literacką –, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego , seria A,
dodatek , Wrocław .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
. Wyjanienie podstawowych poj
S. Żółkiewskiego, niewątpliwie przyczyniają się one do porządkowania chaotycz-
nej wiedzy z kręgu badań nad zjawiskami kultury literackiej, do podnoszenia na
wyższy poziom (wykorzystując osiągnięcia semiologii) świadomości metodologicz-
nej tej dyscypliny. Jednak w dalszym ciągu pojęcia z tej dziedziny, w tym termin
„kultura literacka”, są płynne, co oznacza trudności natury terminologicznej.
Trzecia trudność metodologiczna wynika z charakteru podjętych tu badań –
badań empirycznych, w których pojęcie kultury literackiej musi być sformułowane
w kategoriach możliwie dostępnych, dających się wykorzystać do praktycznych
celów badawczych, a jego poszczególne komponenty muszą się przekładać na język
konkretnych wskaźników.
Mimo wskazanych wyżej ograniczeń i trudności, istnieje potrzeba określenia
pojęcia kultury literackiej na użytek niniejszych badań. Najpierw warto prześle-
dzić, jak wyglądały dotychczasowe próby jego defi niowania. Ze względu na to, że
defi nicji nie ma zbyt wiele, przytoczono je w dosłownym brzmieniu. Trzeba jed-
nak podkreślić, że nie konfrontowano tego pojęcia z często zamiennie używanym
terminem „życie literackie”. Zagadnienie to omówił Krzysztof Dmitruk, wskazując
pewne relacje, jakie zachodzą między zakresami tych pojęć. W książce przedmiot
zainteresowania stanowi tylko termin „kultura literacka”.
Okazuje się, że pojęcie kultury literackiej bardzo często funkcjonuje zarówno
w mowie potocznej, jak i w publicystyce oraz w niektórych opracowaniach nauko -
wych lub popularnonaukowych bez prób jego defi niowania. Ogarnia się nim
wszystko to, co jest związane z literaturą – jej powstaniem, upowszechnieniem,
oddziaływaniem i wszelkimi uwarunkowaniami towarzyszącymi tym procesom.
Wyznacznikiem w potocznym użyciu tego pojęcia jest stopień wtajemniczenia w li-
teraturę przez jej poznanie i osobiste z nią obcowanie, wzbogacone często spraw-
nością twórczą.
W badaniach naukowych oraz w słownikach literackich pojęcie to jest bardziej
skonkretyzowane i formułowane z pozycji określonego typu myślenia teoretycznego.
W Słowniku terminów literackich Stanisława Sierotwińskiego pod hasłem „kultura
literacka” znajduje się następująca defi nicja:
W sensie społecznym: całość historycznego dorobku literackiego (narodu,
środowiska) oraz wszystkie istniejące w danym czasie instytucje służące życiu lite-
rackiemu, poziom ich działalności, stan czytelnictwa itp.; w odniesieniu do osoby:
znajomość literatury i wyrobienie smaku, znawstwo.
S. Żółkiewski przedstawił program badań nad kulturą literacką głównie w swoich dwóch ostat-
nich książkach (zob. S. Żółkiewski, Wiedza o kulturze literackiej, dz. cyt.; tenże, Kultura, socjologia...,
dz. cyt.).
K. Dmitruk, Literatura, społeczeństwo..., dz. cyt., s. –.
Zob. interpretację tego zagadnienia w książce: H. Starzec, Kultura literacka – wychowanie literackie,
Warszawa , s. –.
S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich, Wrocław , s. .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
Z kolei za Słownikiem terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego
można przytoczyć taką defi nicję:
Kultura literacka [...] – zespół przeświadczeń dotyczących literatury, jej istoty,
wyznaczników i podziałów, charakterystyczny dla danej grupy społecznej, epoki
lub – w ujęciu najszerszym kręgu kulturalnego.
Autor powyższej defi nicji, Michał Głowiński, gdzie indziej pisze, że przez
kulturę literacką należy rozumieć panujące w danym środowisku gusty, opinie na
temat wartości literackich, świadomość rozróżnień gatunkowych, zainteresowanie
problemami estetycznymi, określony stosunek do norm językowych i do tradycji
oraz sposób rozumienia zadań literatury i roli twórcy.
Według Marii Straszewskiej, na kulturę literacką składają się:
– pewne dyspozycje człowieka, które czynią go bardziej wrażliwym na wartości
literackie,
– wiedza o sztuce słowa,
– sztuka czytania,
– emanowanie kultury przez postawę człowieka.
Dla publiczności literackiej, zróżnicowanej pod względem społecznym, two-
rzonej przez jednostki pełniące odrębne role twórców i odbiorców, zasadniczy,
jak twierdzi J. Sławiński, jest „system orientacyjny umożliwiający jej uczestnikom
efektywne porozumiewanie się poprzez dzieła”. System taki nazywa on kulturą
literacką. Dotyczy on, jego zdaniem, rozumienia tekstu. W skład tego systemu
wchodzą:
– ogół nabytych w drodze obcowania z literaturą umiejętności właściwego ro-
zumienia i wartościowania przekazów uznawanych przez daną zbiorowość za
wzorcowe czy też w ogóle doniosłe z jakiś powodów (w szczególności utworów
klasycznych);
– ogół upodobań do przekazów określonego typu;
– ogół zdolności pozwalających się posługiwać zdobytym doświadczeniem lub
odrzucić taką możliwość komunikowania, której to doświadczenie w sobie nie
zawiera.
J. Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wrocław , s. .
M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa ,
s. – .
M. Straszewska, Problemy kultury literackiej. Kurs wychowania estetycznego w w Sopocie, Sopot
.
J. Sławiński, Socjologia literatury i poetyka historyczna [w:] tegoż (red.), Problemy socjologii literatury,
dz. cyt., s. –.
Tamże.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
. Wyjanienie podstawowych poj
S. Żółkiewski zaś pisze:
Na kulturę literacką składają się wzory, procesy, instytucje społecznej komu-
nikacji literackiej, składają się wzory zachowań i zachowania pisarskie twórców
oraz czytelnicze odbiorców.
Dokonując krytycznego przeglądu określeń kultury literackiej, można dojść do
następujących stwierdzeń:
– Pojęcie kultury literackiej jest różnie defi niowane, zarówno od strony formalnej,
jak i merytorycznej.
– Unika się w zasadzie defi nicji sensu stricto, zastępując ją najczęściej wyliczeniem
jej elementów, i tworzy się tzw. defi nicje opisowo-wyliczające. Są one znane w teo-
rii kultury, jednak, jak słusznie podkreśla K. Dmitruk, nie cieszą się dobrą sławą,
ponieważ wyliczanie jako metoda identyfi kacji powoduje, że sam przedmiot wy-
myka się poznaniu, staje się widmowy i nieuchwytny.
– Niektóre defi nicje kultury literackiej uwzględniają kontekst społeczno-histo-
ryczny, inne natomiast są nastawione na jednostkę obcującą z faktem literackim
w warunkach współczesnych. Przykładem pierwszego ujęcia jest początkowy
człon defi nicji S. Sierotwińskiego traktujący kulturę literacką w sposób antropo-
logiczno-historyczny, a zatem globalny, jako ogół historycznego dorobku litera-
ckiego narodu, środowiska, a także infrastrukturę literacką oraz czytelnictwo.
S. Żółkiewski, opierając się na komunikacyjno-semiologicznej teorii kultury,
traktuje kulturę literacką jako wytwór publiczności literackiej, zbiorowy. Jest ona,
jego zdaniem, podsystemem całości procesów komunikacyjnych danego społeczeń-
stwa. Autora nie interesuje tajemnica narodzin dzieł literackich, ale zagadka ich
społecznego funkcjonowania. Nie to, jak teksty się tworzą w świadomości pisarzy,
ale to, czym się stają ostatecznie, co z nimi naprawdę robią ludzie. Innymi słowy,
S. Żółkiewskiego interesuje społeczny kontekst faktu literackiego, jego związek ze
stosunkami społecznymi, świadomością społeczną, instytucjami uczestnictwa i po-
lityki literackiej, zarówno w ujęciu diachronicznym, jak i synchronicznym.
Odmienne ujęcie kultury literackiej, prezentowane przez J. Sławińskiego,
M. Głowińskiego i M. Straszewską, podkreśla nastawienie na odbiorcę treści li-
terackich, a konkretnie na stan gotowości do tego kontaktu warunkowany odpo-
wiednimi kompetencjami. Według J. Sławińskiego, będzie to „system orientacyjny”,
u M. Głowińskiego „zespół przeświadczeń”, u M. Straszewskiej i S. Sierotwińskiego
(drugi człon jego defi nicji) są to konkretne predyspozycje jednostki umożliwiające
jej efektywne obcowanie z literaturą. Włodzimierz Bolecki, uwzględniając dwu-
S. Żółkiewski, Kultura literacka –, Wrocław , s. .
K. Dmitruk, Literatura, społeczeństwo..., dz. cyt., s. .
Por. program badawczy m.in. w książkach: S. Żółkiewski, Wiedza o kulturze literackiej..., dz. cyt.;
tenże, Kultura, socjologia..., dz. cyt.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
dziestowieczne wątki pokantowskiej epistomologii, uważa, że kultura literacka jest
elementem pośredniczącym między podmiotem (czytelnikiem) a przedmiotem
(dziełem).
Defi nicje tego typu mają charakter funkcjonalny, określają one rolę, jaką kultu-
ra literacka odgrywa w życiu człowieka – konkretnej jednostki lub grupy społecz-
nej, żyjącej w danym środowisku oraz w określonej sytuacji społeczno-kulturowej.
Z pozoru wydawałoby się, że najbardziej przydatne do przeprowadzenia
i prezentowania badań jest rozumienie kultury literackiej zaproponowane przez
J. Sławińskiego. Podana przez niego defi nicja jest operatywna, pozwala za pomocą
metod socjologiczno-psychologicznych na empiryczne zweryfi kowanie statystycz-
nych wyznaczników kultury literackiej, takich jak: wiedza (o utworach literackich),
gust, ogół upodobań czytelniczych oraz kompetencja literacka (zdolność do rozu-
mienia utworów niestandardowych). Z defi nicji tej jednak nie skorzystano w pełni
z kilku powodów. Po pierwsze, jej zasadniczy człon – „system orientacyjny” – jest
mało komunikatywny, a tym samym trudny do przełożenia na język empirycznych
wskaźników. Natomiast wymienione przez autora trzy wyznaczniki kultury litera-
ckiej w niniejszych badaniach potraktowano nie jako jej elementy składowe, ale jako
czynniki niezbędne do pojawienia się kultury literackiej, same w sobie niebędące
jednak kulturą literacką, która według określenia S. Żółkiewskiego, jest czynnym
lub biernym zachowaniem się wobec treści literackich. Uwzględniając zatem obecne
w literaturze przedmiotu ustalenia teoretyczne i terminologiczne dotyczące pojęcia
„kultura literacka”, a także świadomie nawiązując do defi nicji z innych dziedzin
sztuki (plastyka, fi lm), przyjęto rozumienie kultury literackiej jako pewnego typu
i poziomu uczestnictwa jednostki lub grupy społecznej w systemie tekstów litera-
ckich społecznie zobiektywizowanych i funkcjonujących w określonej zbiorowości.
Czynnikiem umożliwiającym wszechstronny i efektywny kontakt z tekstami litera-
ckimi jest posiadanie przez jednostkę określonych kompetencji literackich.
Jeśli pojęcie kultury literackiej ma się stać terminem operatywnym, umożliwia-
jącym dalsze analizy i interpretacje, wymaga ono bliższego sprecyzowania i okre-
ślenia wyznaczników empirycznych. Podstawowym trzonem przyjętej w książce
defi nicji jest uczestnictwo w systemie tekstów literackich. Udział w kulturze określa
się w kategoriach ogólnych jako proces interakcji symbolicznych, czyli takich zacho-
wań, które umożliwiają tworzenie znaków i symboli. Antonina Kłoskowska pisze,
że na uczestnictwo w kulturze składają się czynności formułowania oraz odbierania
i interpretowania symbolicznych przekazów, a więc procesy twórczości i recepcji.
W. Bolecki, Społeczne ramy lektury, „Teksty” , nr .
J. Sławiński, Socjologia literatury..., dz. cyt., s. –.
Por. np. M. Gołaszewska, Kultura plastyczna, Warszawa ; H. Depta, Elementy kultury fi lmowej
odbiorcy [w:] J. Rulka (red.), Problemy kultury fi lmowej. Materiały z konferencji naukowej, Bydgoszcz
; J. Kmita, Słowo wstępne, dz. cyt.
A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury, Warszawa , s. .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
. Wyjanienie podstawowych poj
Pojęcie twórczości będzie w książce rozumiane zarówno jako wytwarzanie tekstów
(pisanie różnego rodzaju wypowiedzi literackich i paraliterackich), które uzyskują
wartość symboliczną, jak i nadawanie osobistych znaczeń tekstom już wytworzo-
nym (np. recytacja utworu poetyckiego, inscenizacja). Są to czynności o charakterze
ekspresyjnym. Drugim elementem uczestnictwa w kulturze jest jej recepcja (odbiór),
która polega na rozumieniu i przyjęciu określonych tekstów i ich wartości. Zagad-
nienia te stanowią przedmiot szczegółowej analizy i interpretacji w dalszej części
książki. Podobnie do A. Kłoskowskiej pojmuje uczestnictwo w kulturze Andrzej
Tyszka, który defi niuje je jako
[...] indywidualny udział w kulturze, przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr,
podlegnie obowiązującym jej normom i wzorcom, ale także tworzenie nowych jej
wartości i przetwarzanie istniejących.
W książce analogicznie traktuje się uczestnictwo w systemie tekstów litera-
ckich – jako kontakt (zetknięcie się jednostki lub grupy społecznej) o charakterze
recepcyjno-ekspresyjnym z określonymi tekstami literackimi. Wyznacza on zara-
zem sposoby podejścia do literatury. Od strony formalnej tekst, jak pisze Janusz
Lalewicz, to układ znaków. Ale układ, który czegoś dotyczy, o czymś mówi. Pro-
wadzi to do rozróżnienia dwóch wymiarów zajmowania się tekstami – formalnego
i tematycznego. Zajmować się tekstem oznacza po pierwsze rozpoznawać znaki
i kombinacje znaków oraz je interpretować, po drugie – zgłębiać temat tekstu, śle-
dzić opowiadaną historię, omawiane sprawy, rozważane problemy.
J. Lalewicz wyróżnił pięć form zajmowania się tekstem literackim. Dwie pod-
stawowe to pisanie i czytanie (w niniejszej książce – ekspresja i recepcja). Trzeci
dotyczy komunikowania się na temat tekstów, tzn. wymiany opinii, komentowania,
krytyki, które mogą się odbywać bądź w postaci potocznej, nieformalnej, towarzy-
skiej konwersacji, bądź w ramach instytucjonalnej, profesjonalnej produkcji i roz-
powszechniania opinii literackiej, mianowicie przez krytykę, publikacje naukowe
czy podręczniki. Ze względu na to, że tworzeniem i rozpowszechnianiem wiedzy
i opinii o literaturze zajmują się literaturoznawcy i krytycy, jedynie dla tej grupy
jest to forma uczestniczenia w wymianie opinii, natomiast dla ogółu publiczności
instytucjonalna, fachowa opinia, podobnie jak literatura, funkcjonuje wyłącznie,
jak twierdzi J. Lalewicz, na zasadzie odbioru. Dlatego instytucjonalna, publiczna
komunikacja na temat literatury wymaga wyodrębnienia, pisze wspomniany autor,
jako piąta forma zajmowania się literaturą – odbiór owej opinii instytucjonalnej.
A. Tyszka, Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia, Warszawa , s. .
J. Lalewicz, Społeczny kontekst faktu literackiego i funkcje literatury, „Pamiętnik Literacki” , z. ,
s. .
Tamże, s. .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
Robert Escarpit mówi także o rozmaitych pośrednich formach kontaktu z teks-
tami literackimi, takich jak: adaptacje fi lmowe, radiowe, telewizyjne, komiksowe. We
współczesnej kulturze literatura funkcjonuje w licznych przekładach intersemiotycz-
nych, np. poezja śpiewana, estrada poetycka, teatr wyobraźni (radiowy). Całokształt
różnych, dostępnych form przekazu literatury nazwano w tej książce systemem teks-
tów literackich, z tym że słowa „system” użyto w potocznym znaczeniu.
Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia sprawa typu i poziomu kontaktu literackiego.
Mówiąc o typie uczestnictwa, należy mieć na uwadze wybór określonych tekstów li-
terackich ze względu na: formę przekazu (np. książka, środki masowego przekazu),
formę kontaktu (np. czytanie, pisanie, udział w amatorskim zespole teatralnym),
tematykę (np. treści historyczne, psychologiczne, społeczno-obyczajowe), konwencję
literacką (tradycja, współczesność), pochodzenie narodowościowe nadawcy treści
(polskie, obce), czas powstania tekstu (określona epoka literacka), formę artystyczną
(proza, poezja, dramat) oraz ze względu na rodzaj odbioru (recepcji) określonych
pozycji literackich. W zasadzie jako typowe uznano fakty powtarzające się i zwią-
zane w sposób istotny z samą naturą badanych zjawisk.
Sformułowanie „poziom kultury literackiej” będzie w niniejszej książce ro-
zumiane jako określony zakres, rodzaj (typ) i częstotliwość kontaktów literackich,
a także pewien typ odbioru tekstów literackich. Jest to swego rodzaju dojrzałość
w obcowaniu z literaturą. O poziomie kultury literackiej mówi się w odniesieniu do
pewnej skali przez porównywanie dających się w niej wyróżnić elementów, wystę-
pujących w konkretnych sytuacjach, w rozmaitym stopniu nasilenia.
Na poziom i typ kultury literackiej składa się wiele czynników. Do podstawo-
wych należy zaliczyć kompetencję literacką. Jak można ją scharakteryzować?
Ogólną krytyczną analizę kompetencji kulturowej, wraz z próbą wskazania kie-
runków jej badań, przeprowadził Leszek Korporowicz. Zgodnie z jego propozycją,
przez kompetencję kulturową należy rozumieć całokształt zdolności określających
zachowania kulturowe człowieka. Z takim podejściem korespondują również po-
glądy Jana Kubika i Zdzisława Macha, którzy uważają kompetencję za syntetyczny
opis cech danej osoby odnośnie do odbioru przez nią określonej dziedziny kultury.
Szerokie rozumienie kompetencji kulturowej stwarza możliwość interdyscyplinar-
nych analiz, które pozwalają na ujawnienie zasad integracji poszczególnych zdol-
R. Escarpit, Literatura a społeczeństwo [w:] H. Markiewicz (red.), Współczesna teoria badań literac-
kich za granicą, t. , Kraków .
Przez analogię do rozumienia poziomu kultury estetycznej. Zob. M. Gołaszewska, Sztuka nowa
w kształtowaniu kultury estetycznej, „Studia Pedagogiczne” , t. XXXIV.
L. Korporowicz, Kompetencja kulturowa jako problem badawczy, „Kultura i Społeczeństwo” ,
nr .
Tamże.
J. Kubik, Z. Mach, Teatr studencki i jego publiczność, „Kultura i Społeczeństwo” , nr –.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
. Wyjanienie podstawowych poj
ności w ramach szerzej pojętej całości. Na metodologiczny aspekt tak pojmowanej
kompetencji zwrócił uwagę E. S. Markarian.
Wąskie rozumienie kompetencji, jak słusznie podkreśla L. Korporowicz, jest
niewystarczające. Jerzy Kmita ogranicza ją tylko do zespołu reguł, dzięki którym
człowiek koduje i dekoduje przekazy w procesie komunikowania kulturowego.
Noam Chomsky, opierając się na teorii generatywnej, skupia się na kompetencji
w dziedzinie lingwistyki i określa ją jako zdolność tworzenia, generowania zdań
w procesie komunikacji językowej. Z kolei Janusz Sławiński, uznając rolę zdolności
generatywnych w dziedzinie literatury, kompetencję literacką ujmuje dość niekon-
sekwentnie. Traktuje ją jako jeden z trzech składników kultury literackiej:
Pierwszy składnik to wiedza o cenionych dokonaniach literackich. Drugi –
gust. Trzeci nazwiemy kompetencją literacką [...]. Byłaby to znajomość zbioru re-
guł wywiedzionych z wypowiedzi już zaistniałych umożliwiająca nosicielom danej
kultury literackiej produkowanie i rozumienie wypowiedzi nowych.
Nieco wcześniej składnik ten J. Sławiński defi niuje jako
[...] ogół zdolności pozwalających posługiwać się zdobytym doświadczeniem lite-
rackim w sytuacjach, gdy trzeba rozumiejąco przyjąć lub odrzucić taką możliwość
komunikowania, której owo doświadczenie w sobie nie zawiera.
Leszek Korporowicz komentuje powyższe ustalenia następująco:
Zacytowane fragmenty określające kompetencję literacką nie mają, wbrew
pozorom, tej samej wymowy i dotykają nieco innych zdolności generatywnych.
Fragment pierwszy, ujmujący kompetencję literacką jako znajomość zbioru reguł –
sugerowałby, że chodzi tu o produkowanie i rozumienie wypowiedzi – według
owych reguł, czyli zgodnie z określoną konwencją – kodem. Fragment drugi oraz
inne zawarte w cytowanej pracy J. Sławińskiego wskazują, że przez kompetencję
rozumie autor również zdolności pozwalające na wyjście poza ograniczony zasób
doświadczeń, a więc pokonanie dotychczasowych konwencji – kodów.
Pewne obiekcje budzą również, jak pisze L. Korporowicz, różnice między
wiedzą, rozumianą przez J. Sławińskiego jako ogół nabytych w drodze obcowania
z literaturą umiejętności właściwego rozumienia i wartościowania przekazu, a kom-
E. S. Markarjan, Integrativnye tendencii vo vzaimodejstvii obščestvennych i estestvennych nauk, Erevan
.
J. Kmita, Z metodologicznych problemów interpretacji humanistycznej, Warszawa , s. –.
N. Chomsky, Language and Mind, New York , s. .
J. Sójka, Metodologiczne implikacje teorii generatywnych, „Przegląd Humanistyczny” , nr .
J. Sławiński, Socjologia literatury..., dz. cyt., s. .
Tamże.
L. Korporowicz, Kompetencja kulturowa..., dz. cyt., s. –.
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
petencją, traktowaną jako „znajomość zbioru reguł wywiedzionych z wypowiedzi
już zaistniałych”.
Te i inne wątpliwości oraz dyskusyjne kwestie pojawiające się w trakcie inter-
pretacji ujęcia kompetencji literackiej (czytelniczej) zaproponowanego przez J. Sła-
wińskiego zmuszają do przyjęcia w niniejszej publikacji nieco innego rozumienia
omawianego pojęcia. Najbliższe intencji książki wydaje się podejście Andrzeja Ro-
berta Zielińskiego. Według niego, kompetencje czytelnicze to zespół umiejętności,
które umożliwiają określony kontakt z dziełem. W ich skład wchodzą następujące
komponenty: horyzont czytelniczy, preferencje czytelnicze i kwalifi kacje czytelni-
cze. Horyzont czytelniczy jest rozumiany jako wiedza z dziedziny literatury, czyli
znajomość twórców i dzieł. Preferencje czytelnicze to ogół upodobań lekturowych,
natomiast kwalifi kacje czytelnicze odnoszą się do wiedzy na temat reguł rządzących
literaturą, umiejętności dostrzeżenia jej cech dystynktywnych.
Podobne rozumienie przyjęto w niniejszej publikacji – kompetencję literacką
potraktowano jako zintegrowany zespół czynników – gustu, wiedzy oraz zdolności
(umiejętności) recepcyjno-interpretacyjno-ekspresyjnych – umożliwiających wszech-
stronny kontakt z treściami literackimi występującymi w różnych przekładach
intersemiotycznych. Innymi słowy, kompetencja literacka to posiadane przez jed-
nostkę możliwości, czyli zespół powiązanych ze sobą predyspozycji do zajmowania
się literaturą, zarówno jej tworzeniem, jak i odbiorem. Te predyspozycje, nazwane
kompetencjami literackimi, mają charakter potencjalny, są warunkiem koniecznym
do uczestniczenia jednostki w systemie treści literackich (odbioru i ekspresji), ale
niewystarczającym. Musza one być zobiektywizowane. Warto pokrótce scharakte-
ryzować poszczególne składniki kompetencji literackiej. W przytoczonej defi nicji
można wyróżnić w sensie teoretycznym trzy podstawowe składniki. Pierwszym jest
gust rozumiany jako zespół upodobań, zamiłowań do praktycznego zajmowania
się treściami literackimi. Gusty literackie wynikają z emocjonalnego stosunku do
konkretnych tytułów książkowych, autorów czy stylu pisania i stanowią swoiste
kryterium wyboru treści literackich. Mają na nie wpływ z jednej strony dotych-
czasowe doświadczenia literackie, a z drugiej – ukształtowane już, dojrzałe gusty
kierują doborem określonych treści, wyznaczają typ i poziom kultury literackiej.
Gusty literackie wyrażają się w postaci, jak już wyżej wspomniano, praktycznych
kontaktów z preferowanymi przez jednostkę formami i typami literackimi. Drugim
z wyróżnionych składników kompetencji jest wiedza – potrzebna do oceny treści
literackich, ich wartości ideowych i artystycznych. Powinna ona dotyczyć histo-
rii i teorii literatury, epok, w których powstawały dzieła, biografi i twórców oraz
procesu tworzenia. Trzeci składnik kompetencji to pewne sprawności recepcyjne
J. Sławiński, Socjologia literatury..., dz. cyt., s. .
A. R. Zieliński, Problematyka kompetencji czytelniczych – typologia publiczności czytającej [w:]
W. Adamiec (red.), Książka i biblioteka w społeczeństwie, Warszawa – Radziejowice .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
. Kultura literacka jako zjawisko wieloaspektowe
niezbędne do rozkodowania utworu literackiego, do zrozumienia zarówno jego
warstwy fabularnej, jak i symbolicznej, do ukształtowania tzw. świadomości litera-
ckiej, a więc określonego zespołu mniemań na temat statusu i odrębności literatury.
Ogólnie mówiąc, kompetencje literackie to potencjalny wskaźnik kultury literackiej
jednostki.
Zaprezentowane w tym podrozdziale pojęcia, które stanowią w niniejszym
opracowaniu podstawowe kategorie badawcze, skonkretyzowano w dalszej części
książki, ustalając odpowiednie wskaźniki empiryczne.
. Kultura literacka jako zjawisko wieloaspektowe
Ambicją podjętych w niniejszej książce badań i rozważań nad kulturą literacką
była próba spojrzenia na to zagadnienie całościowo, wieloaspektowo. Niezwykle
inspirujące w tym względzie okazały się refl eksje i propozycje teoretyczno-metodo-
logiczne Ryszarda Mierzejewskiego.
Autor, analizując literaturę przedmiotu dotyczącą rozwoju naukowej teorii
kultury, wysuwa hipotezę, że w jej dotychczasowej historii można wyróżnić trzy
grupy problemów: prakseologiczne, aksjologiczne i semiologiczne. Wyznaczają one,
jak pisze dalej, systemy pojęć i kategorii, tworząc jak gdyby paradygmaty (aspekty),
w obrębie których można stawiać sensowne pytania, a po dokonaniu badań teo-
retyczno-empirycznych – udzielać odpowiedzi. Wyróżnienie w historii naukowej
teorii kultury trzech paradygmatów, prakseologicznego, aksjologicznego i semio-
logicznego, umożliwia, zdaniem R. Mierzejewskiego, badanie każdego zjawiska
kultury równocześnie w kontekście aktywności, wartości oraz znaczenia, traktowa-
nych jako swoiste podsystemy kultury.
Nadrzędną kategorią teoretyczną, stanowiącą integralną płaszczyznę metodo-
logiczną dla tak kompleksowego podejścia do badań nad kulturą, powinna być, jak
sugeruje R. Mierzejewski, teoria komunikowania ludzkiego lub społecznego (hu-
man of social communication theory). Wybór takiej orientacji badawczej w niniejszej
książce uzasadniono na przykładzie kultury literackiej.
W przyjętej defi nicji kultury literackiej, a także w innych bez trudu da się wy-
różnić aspekt prakseologiczny, za R. Mierzejewskim rozumiany jako przedmiotowa
i celowa aktywność (działanie) człowieka, przejawiająca się w konkretnych prakty-
kach kulturowych. Traktowanie kultury jako sfery praxis (choć nie zawsze jednako-
wo rozumianej) akceptuje wielu wybitnych, zarówno dawnych, jak i współczesnych
R. Mierzejewski, Komunikowanie społeczne wobec podstawowych kategorii kultury, „Przekazy i Opi-
nie” , nr ; zob. także S. Pietraszko, O sferze aksjosemiotycznej [w:] A. Siciński (red.), Problemy
teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, Warszawa .
M. Sinica, Kultura literacka absolwentów szkół (cid:286)rednich u schyłku XX wieku, Kraków 2010
ISBN: 978-83-7587-228-6, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Rozdział . Teoretyczno-metodologiczna koncepcja bada
badaczy. Aspekt prakseologiczny kultury literackiej manifestuje się w różnorod-
nych zachowaniach wobec treści literackich. Będzie to zatem wszystko to, co ludzie
robią z literaturą i co w wyniku tej działalności powstaje, czyli takie czynności i ich
rezultaty, jak: czytanie, pisanie, recytowanie, napisany wiersz, opowiadanie, scena-
riusz. Ujęcie kultury literackiej w kategoriach ludzkich zachowań odnosi się bezpo-
średnio do sfery wartości, ponieważ każde zachowanie kulturowe jest nastawione na
osiągnięcie określonych celów (instrumentalnych lub autotelicznych). Jest ono zde-
terminowane (motywowane) istniejącymi potrzebami, zarówno ekstrawertywnymi,
jak i introwertywnymi, które mogą być zrealizowane w wyniku kontaktu z określo-
nym komunikatem kulturowym. Oznacza to, że literatura, posiadając immanentne
(potencjalne, autonomiczne) właściwości, zdolna jest przy spełnieniu odpowiednich
warunków zaspokoić określone potrzeby odbiorcy. Zatem kultura literacka musi
być również rozpatrywana w kategoriach potrzeby, motywacji, postawy, dobra,
wartości, a więc w kategoriach aksjologii. Innymi słowy – badając kulturę literacką,
poszukuje się odpowiedzi na pytania, dlaczego ktoś czyta daną książkę, pisze wiersz
czy scenariusz. Chodzi tu o określenie tzw. wartości gratyfi kacyjnych literatury,
a więc pewnego zakresu oczekiwań odbiorcy tekstów literackich, tego, czego się
spodziewa po kontakcie z nimi, z jakim nastawieniem do nich podchodzi.
Aby całościowo spojrzeć na kulturę literacką, konieczne jest odwołanie się do
semiotycznej teorii kultury, która traktuje kulturę jako system znaków, znaczeń.
Upowszechniła ona takie pojęcia, jak: „komunikat”, „symbol”, „tekst”, „funkcja teks-
tu”, „kod”, „przedmiot semiotyczny”, „sytuacja komunikacyjna”, „sytuacja znako-
wa”. Teoria ta pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych
XX wieku rościła sobie pretensje do roli jedynej, całościowej, a zarazem integrują-
cej teorii kultury. Semiologia kultury miała być niejako królową nauk o kulturze.
S. Żółkiewski proponuje, aby w systemowej analizie semiotycznej odróżnić trzy
aspekty analityczne: syntaktyczny, semantyczny i pragmatyczny. Aspekt syntak-
tyczny w analizie semiotycznej dotyczy wskazywania reguł, które rządzą stosunka-
mi między znakami, semantyka zaś to zbiór reguł wiążących znaki z przedmiotami
F. Znaniecki, Nauka o kulturze. Narodziny i rozwój, Warszawa , s. i nast.; T. Parsons, h e
Structure of Social Action, New York ; M. Pacholski, Florian Znaniecki. Społeczna dynamika
kultury, Warszawa ; G. Rocher, Talcott Parsons and American Sociology, London ; T. M. Ja-
roszewski, Rozważania o praktyce. Wokół interpretacji Karola Marksa, Warszawa ; J. Kuczyński,
Homo creator. Wstęp do dialektyki człowieka, Warszawa ; Z. Cackowski, Człowiek jako podmiot
działania praktycznego, Warszawa ; J. Lalewicz, Społeczny kontekst faktu literackiego..., dz. cyt.;
A. Bereza, Polskie badania..., dz. cyt., s. .
Zob. U. Eco, Pejzaż semiotyczny, dz. cyt.; R. Barthes, Mit i znak. Eseje, przeł. W. Błońska, Warsza-
wa ; C. Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna, przeł. K. Pomian, Warszawa ; E. Janus,
M. R. Mayenowa (red.), Semiotyka kultury, dz. cyt.; S. Żółkiewski, Kultura, socjologia..., dz. cyt.
S. Żółkiewski, Kultura literacka..., dz. cyt., s. .
Pobierz darmowy fragment (pdf)