Darmowy fragment publikacji:
ANDRZEJ ZAWADZKI
LITERATURA A MYŒL S£ABA
UNIVERSITAS
LITERATURA A MYŒL S£ABA
79
Komitet redakcyjny:
Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz
Małgorzata Sugiera
(przewodniczący)
,
Seria TAiWPN Universitas Horyzonty nowoczesnoœci: teoria – literatura –
kultura poœwiêcona jest prezentacji studiów nad tymi nurtami w literatu-
rze, teorii, filozofii i historii kultury, których specyfikê okreœlaj¹ horyzonty
nowoczesnoœci. W monografiach oraz zbiorach prac polskich i t³uma-
czonych, sk³adaj¹cych siê na kolejne tomy tej serii, problematyka
nowoczesnoœci stanowi punkt dojœcia, obszar centralny b¹dŸ przedmiot
krytycznych odniesieñ i przewartoœciowañ – pozostaj¹c niezmiennie
w krêgu zasadniczych badawczych zainteresowañ.
W przygotowaniu:
Tom 72: Bruno Latour, Splataj¹c na nowo to, co spo³eczne.
Wprowadzenie do teorii aktora-sieci
Tom 75: Bo¿ena Shallcross, Rzeczy i zag³ada
Tom 77: Jakub Momro, Literatura œwiadomoœci.
Samuel Beckett – podmiot – negatywnoœæ
ANDRZEJ ZAWADZKI
LITERATURA A MYŒL S£ABA
KRAKÓW
Publikacja dofinansowana przez Wydział Polonistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego
© Copyright by Andrzej Zawadzki and Towarzystwo Autorów i Wydawców
Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2009
ISBN 97883–242–1506–5
TAiWPN UNIVERSITAS
Redaktor naukowy
Ryszard Nycz
Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Kościuszko-Dobosz
Projekt okładki i stron tytułowych
Katarzyna Nalepa
www.universitas.com.pl
Przedmowa
Książka Literatura a myśl słaba składa się z czterech czę-
ści. W pierwszej z nich rekonstruuję podstawowe założenia fi-
lozoficzne tak zwanej myśli słabej, ukształtowanej zwłaszcza
przez dwóch myślicieli: Constantina Noikę i Gianniego Vatti-
mo – wciąż raczej słabo w Polsce znanych i rzadko dyskuto-
wanych. Pomimo wszelkich różnic w sposobie filozofowania,
historycznych doświadczeniach, poglądach politycznych, obu
łączy cecha, którą można także, moim zdaniem, uznać za istot-
ny rys współczesnej wrażliwości filozoficznej, artystycznej i li-
terackiej. Jest nią zwrócenie szczególnej uwagi na to wszystko,
co bytowo kruche, ułomne, kalekie, wybrakowane i uczynienie
z tych obszarów doświadczenia punktu wyjścia refleksji filozo-
ficznej oraz kulturowej. Z myśli słabej przejmuję też pomysł, że
sposób manifestowania się bytu słabego, czy też „osłabionego”,
można wyrazić najlepiej za pomocą pojęcia śladu (tak jak w ję-
zyku potocznym mówi się o „śladowych” ilościach na przykład
pewnych substancji).
W części drugiej, teoretycznoliterackiej, proponuję zastoso-
wanie pewnych wątków myśli słabej – a szczególnie właśnie po-
jęcia śladu – do próby reinterpretacji podstawowych pojęć po-
etyki: pojęcia mimesis, tu traktowanego jako naśladowanie, ze
szczególnym akcentem położonym właśnie na śladowość, oraz
pojęcia podmiotu tekstowego jako śladu-rysy, we wszystkich
znaczeniach, które tkwią w tym słowie, a odnoszą między inny-
Przedmowa
mi do podstawowych cech, służących do identyfikacji, odróżnie-
nia kogoś (rysy twarzy), tworzenia na przykład portretu, obrazu
(rysowanie, zarys), a także do uszkodzenia, ułomności, wybrako-
wania (zarysowanie). Poetykę śladu – bo taką nazwą chciałbym
się tu posłużyć – proponuję uznać za istotną tradycję w nurcie
nowoczesnej i zwłaszcza późnonowoczesnej refleksji o statusie
dzieła literackiego, jego formie, języku poetyckim oraz podsta-
wowych kategoriach służących do ich opisu.
Część trzecia książki ma charakter historycznoliteracki. Pró-
buję w niej zrekonstruować i opisać, nie pretendując do perspek-
tywy pełnej i spójnej, te tendencje w literaturze nowoczesnej,
w których najpełniej doszła do głosu – wyrażana na bardzo różne
sposoby i odmiennymi środkami artystycznymi – intuicja „słabe-
go” bytu, rzeczywistości, która – mówiąc najogólniej – utraciła
swą substancjalność i esencjalność. Intuicja ta jest wyrażona naj-
częściej za pomocą motywu śladu, w różnych jego znaczeniach:
jako odcisku, resztki, znaku-przekazu. Stanowi on istotny, choć
nie zawsze łatwy do wytropienia i zanalizowania, wątek myślo-
wy twórczości między innymi Jaworskiego, Leśmiana, Gombro-
wicza, Różewicza, Kantora – by pozostać przy nazwiskach naj-
ważniejszych „bohaterów” tej części mojej rozprawy. Wydaje się
też, że „słaba rzeczywistość” i jej śladowy sposób istnienia zy-
skuje na znaczeniu w literaturze polskiej po 1989, by wspomnieć
choćby twórczość Magdaleny Tulli, Andrzeja Stasiuka, Stefa-
na Chwina, a także na przykład Olgi Tokarczuk i Jacka Podsia-
dły1 (o których nie piszę), co pozwala sformułować wstępną tezę
o istnieniu wyraźnego (i niejako paralelnego do „słabej poetyki”
pojętej jako immanentna refleksja poetologiczna w obrębie no-
woczesnej estetyki) nurtu w literaturze nowoczesnej, skoncen-
trowanego wokół problematyki śladu w różnych jej kontekstach:
ontologicznym, egzystencjalnym, kulturowym.
1 O problematyce śladu u Podsiadły pisała G. Koziołek w niepubliko-
wanej pracy licencjackiej Ślady transcendencji w poezji Jacka Podsiadły,
obronionej na UJ w 2009 r.
Przedmowa
Część ostatnia ma charakter aneksu; analizuję w niej trzy me-
tafory mimesis, które można odnaleźć w nowoczesnej literatu-
rze, a także filozofii: przenośnię tańca, mimiki i ornamentu; sta-
nowią one, moim zdaniem, ważny kontekst interpretacyjny dla
problematyki śladu i naśladowania. Nowoczesny kryzys mime-
tyczności jako imitacji, kopiowania, spowodował, że nowocześni
pisarze próbowali sięgać po starsze, przednowoczesne modele
mimetyczności i odwoływać się do źródłowych sensów mime-
sis, które zostały zapoznane czy zmarginalizowane wskutek do-
minacji modelu imitacyjnego. Wśród tych modeli są dwa, bardzo
częste w nowoczesnej literaturze: taniec i mim, które odnoszą
do mimesis partycypacyjnej, pojętej nie jako kopiowanie, odtwa-
rzanie czy przedstawienie, ale jako żywe, dynamiczne uczest-
nictwo w ruchu świata (taniec) lub też jego bezpośrednie, „na-
turalne” uobecnianie (mim). Obie przenośnie zyskują jednak na
gruncie nowoczesnym dwuznaczny charakter: wyrażają tęskno-
tę za choreicznym ładem oraz jednością świata i człowieka, ale
też podkreślają ich rozpad i utopijność; kuszą nadzieją stwarza-
nia żywej obecności, ale też pokazują jego „kuglarski” – sztucz-
ny, konwencjonalny – charakter. Trzecia z wyróżnionych tu me-
tafor, ornament, obrazuje miejsca splotu, przenikania się różnych
porządków mimetyczności i wskazuje w ten sposób na paradok-
salne czy nawet aporetyczne jej aspekty.
CZĘŚĆ PIERWSZA
MYŚL SŁABA – PODSTAWY
FILOZOFICZNE
Wstęp
Podstawowym celem niniejszej książki jest: 1) uchwycenie
i opisanie podstawowych cech tak zwanej myśli słabej w filo-
zofii współczesnej; 2) w miarę wszechstronne i wyczerpujące
ukazanie jej związków z literaturą nowoczesną oraz 3) wskaza-
nie na możliwe zastosowania jej podstawowych założeń w bada-
niach literaturoznawczych. Jak nietrudno zauważyć, trzy wyróż-
nione tu kręgi problemowe stanowią w znacznej mierze odrębne,
niezależne od siebie obszary dociekań: filozoficzny, historycz-
noliteracki i teoretycznoliteracki. Uchwycenie tytułowej „słabo-
ści” w każdym z nich wymaga więc, rzecz jasna, przyjęcia nieco
odmiennej perspektywy i stosowania nieco odmiennego języka
opisu i odmiennych narzędzi analitycznych. Mimo to uważam,
że łączne potraktowanie zjawisk należących tradycyjnie do do-
meny filozofii i literaturoznawstwa – zarówno w jego odmianie
historyczno-, jak i teoretycznoliterackiej – jest możliwe i uzasad-
nione, z trzech podstawowych powodów.
Po pierwsze dlatego, że sama myśl słaba przyznaje doświad-
czeniu estetycznemu – a w jego obrębie także literackiemu –
istotną, nawet podstawową, uprzywilejowaną w stosunku do in-
nych dyskursów i praktyk rolę w interpretacji doświadczenia
bytu, podmiotowości, kultury, znamiennych dla późnej zwłasz-
cza nowoczesności. To właśnie literatura i sztuka nowoczesna
uchwyciły i ukazały, w artystycznej intuicji, wiele tych zjawisk
i problemów, które myśl słaba opisuje językiem dyskursu filozo-
12
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
ficznego, nieraz zresztą odważnie sięgającego po bliższe litera-
turze środki wyrazu czy formy ekspresji, takie jak metafora bądź
gatunkowa forma eseju. Po drugie dlatego, że nowoczesność i po-
nowoczesność przyniosły zdecydowane zmiany w rozumieniu
relacji filozofii i literatury, zbliżając je znacznie do siebie zarów-
no pod względem tematycznym, jak i pod względem stosowa-
nych środków wyrazu oraz sposobów budowania i kształtowania
wypowiedzi, i osłabiając w ten sposób – czy nawet w niektórych
wypadkach zacierając – tradycyjnie przyjmowane i utrwalone
kulturowo różnice pomiędzy nimi. Po trzecie wreszcie dlatego,
że koncepcja myśli słabej, choć wywodzi się źródłowo z filozo-
fii i stosowana jest przede wszystkim do analizy problemów filo-
zoficznych, ma jednak znaczenie szersze i może z powodzeniem
być odnoszona do badania i interpretowania wielu innych zja-
wisk kultury nowoczesnej i późnonowoczesnej. Niektóre z pod-
stawowych pojęć i kategorii, którymi posługuje się ta koncepcja,
a szczególnie pojęcie śladu, chcę więc potraktować podwójnie:
zarówno wydobyć i podkreślić ich filozoficzny potencjał, jak
też posłużyć się nimi do próby zbudowania poetyki, która była-
by zdolna do uchwycenia i opisania pewnych istotnych, według
mnie, cech literatury nowoczesnej. Zabieg taki może, jak sądzę,
przynieść podwójną korzyść, bo pozwala zarówno osadzić lite-
raturę w istotnych dla modernizmu kontekstach myślowych, jak
i zachować, przynajmniej w pewnych granicach, jej specyfikę
i autonomię, gwarantowaną przez ramy poetologii, nawet jeśli
ma ona, zgodnie z duchem prezentowanej tu koncepcji, charakter
nieco „osłabiony” (co tu znaczy – bardziej otwarty na inspiracje
pochodzące spoza literaturoznawstwa i na inne języki humani-
styczne) w porównaniu z głównymi nowoczesnymi dyskursami
teoretycznoliterackimi.
Samo określenie „myśl słaba” ma – przynajmniej dotychczas
– charakter raczej luźnej metafory niż precyzyjnie i jednoznacz-
nie określonego pojęcia; na tym zresztą polega zarówno jego sła-
bość, jak i siła. Słabość, gdyż brak ściśle zarysowanych granic
konceptualnych sprawia, że niełatwo jest określić istotę, charak-
ter, zakres problemowy, status etc. myśli słabej we współczesnej
panoramie intelektualnej. Czy mamy tu do czynienia z w mia-
Wstęp
13
rę przynajmniej określonym kierunkiem, czy nurtem filozoficz-
nym, stylem myślenia bądź metodą analizy kultury, w przybli-
żeniu choćby porównywalną z na przykład strukturalizmem,
hermeneutyką, dekonstrukcją czy neopragmatyzmem? Czy też
raczej z pewną ogólną tendencją myślową, której nie sposób zre-
dukować do żadnej konkretnej „szkoły” i która raczej próbuje
nazywać i wyrażać ogólny intelektualny i duchowy klimat epo-
ki późnej nowoczesności, opisywać znamienny dla niej sposób
doświadczania bytu, wykorzystując i zbierając czy nawet nieja-
ko syntetyzując osiągnięcia i rozpoznania myśli humanistycznej
drugiej połowy XX wieku? Ta druga charakterystyka wydaje się
wprawdzie lepiej opisywać charakter myśli słabej, która preten-
duje raczej – by odwołać się do tytułu znanego szkicu Vattimo
o hermeneutyce – do roli swoistej koine współczesnej myśli, lecz
na postawione tu pytanie niełatwo jest dać jednoznaczną i peł-
ną odpowiedź. Sami przedstawiciele myśli słabej zresztą często
podkreślają jej charakter tymczasowy, niedookreślony, pozba-
wiony wyrazistego statusu teoretycznego i pojęciowego, jak też
pewności co do własnych podstaw i założeń, który ma wyrażać
niepewność poznawczą współczesnej myśli i kondycję współ-
czesnej filozofii:
Jest więc coś przejściowego i tymczasowego w wyrażeniu „myśl słaba”.
Sytuuje się ona prowizorycznie pomiędzy mocnym rozumem tego, kto
mówi prawdę a symetryczną niemożnością tego, kto kontempluje własną
nicość. Dzięki tej pośredniości może służyć nam jako wskaźnik1;
Pojęcie słabości wskazuje na kruchą konstytucję dzisiejszego dyskursu
filozoficznego, na jego oscylowanie pomiędzy rozpoznaniem i akcepta-
cją procesu spełnienia metafizyki jako Dziejów Bycia – rzecz normalna
w przypadku nihilizmu – a przekroczeniem tej kondycji, z konieczności
dwuznacznym, pełnym trudności i potknięć2.
1 Zob. P.A. Rovatti, Transformazioni nel corso dell’experienza, w: Il
pensiero debole, a cura di G. Vattimo e P.A. Rovatti, Milano 1998, s. 51.
Książkę tę można uznać za manifest myśli słabej.
2 A. Dal Lago, L’etica della debolezza. Simone Weil e il nihilismo, w: Il
pensiero debole, dz. cyt., s. 117–118.
14
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
Myśl słaba nie jawi się więc jako fenomen jednoznaczny, usy-
tuowany w pełni i bez reszty po stronie nihilistycznych tenden-
cji myśli współczesnej, odrzucających wszelkie postaci funda-
mentalizmu, esencjalizmu, filozofii obecności. „Pośredniość”,
akcentowana w obu przytoczonych wyżej cytatach, wskazuje na
biegun przeciwny, na możliwość wykroczenia poza własną sła-
bą, niepewną kondycję, na próbę zagospodarowania tych rejo-
nów myślenia, które mieszczą się pomiędzy dychotomicznymi
porządkami i wymykają się myśleniu w kategoriach mocnych
opozycji. Ten „antydualistyczny” aspekt myśli słabej, choć nie
zawsze wydobywany i rozwijany przez jej reprezentantów czy
komentatorów, wydaje się istotny i obiecujący.
Siłą płynącą z owej metaforyczności jest natomiast z całą
pewnością duża elastyczność i – co za tym idzie – nośność okre-
ślenia myśl słaba. Efektowna przenośnia słabości, celowo, jak
można sądzić, nie do końca określona ani nieskrępowana rygo-
rem precyzyjnej i „mocnej” definicji, właśnie dzięki swej stosun-
kowo dużej wieloznaczności pozwala się stosować w wielu róż-
nych dziedzinach i kontekstach i dość swobodnie rozszerzać na
różne obszary poznania i doświadczenia.
„Słabość”, o której tu mowa, można interpretować na kilka
sposobów. Rozważana na płaszczyźnie ontologicznej odnosiłaby
się ona do samego bytu czy też bycia i jego podstawowych cha-
rakterystyk, byłaby wydarzeniem, które „przydarza się” samemu
bytowi. Byt słaby więc to byt, który utracił swoją esencjalność,
substancjalność, „powagę”, „sztywność”, funkcję podstawy, fun-
damentu, tego, co pierwsze, co istnieje prawdziwie i w sposób
właściwy, istotny, jako różne – i odróżnialne – od tego, co nie
w pełni istniejące, pozorne, przypadłościowe, przygodne, ufun-
dowane i mające poza sobą istotę swej bytowości. Ontologiczną
interpretację słabości można odnaleźć przede wszystkim u Con-
stantina Noiki, który konsekwentnie mówi o bycie słabym czy też
osłabionym (fiinţa slabă, fiinţa slabită), przy czym to osłabienie
ma u niego wymiar zasadniczo pozytywny, oznacza uwolnienie
od nadmiernego „ciężaru” tradycyjnej, metafizycznej koncepcji
bytu jako absolutu, radykalnie transcendentnego w stosunku do
świata empirycznego czy rzeczywistości ludzkiej, historycznej,
Wstęp
15
kulturowej. Wątek słabości bytu pojawia się też, okazjonalnie,
u Lévinasa oraz, w nieco bardziej rozwiniętej postaci, u najbar-
dziej znanego przedstawiciela myśli słabej, Gianniego Vattimo,
zwłaszcza w jego interpretacji Nietzscheańskiego i Heidegge-
rowskiego pojęcia nihilizmu oraz koncepcji śladu jako tego, co
z bytu – i po bycie – pozostaje. U Vattimo jednak, przeciwnie niż
u Noiki, rozstanie z „mocną” postacią bytu, zwłaszcza w książ-
kach z lat 80. i 90., odbywa się w nastroju melancholijno-nostal-
gicznym; możliwość rozumienia słabości bytu jako „ulżenia”,
dosłownego i metaforycznego wyzwolenia od materialnego cię-
żaru rzeczy zarysuje się wyraźniej dopiero w ostatnich książkach
filozofa, poświęconych religii. Ta ontologiczna interpretacja po-
jęcia słabości, czy też, innymi słowy, ontologia słaba, wydaje się
szczególnie istotna, gdyż świadczy o ważnej zmianie wrażliwo-
ści filozoficznej, charakterystycznej, jak się wydaje, dla późnej
nowoczesności. Odwróceniu ulega tu tradycyjna perspektywa
metafizyczna, w której uprzywilejowana rola przypadała temu,
co trwałe, niezmienne, doskonałe, a do rangi tego, co pierwsze,
podstawowe, tego, co stanowi punkt wyjścia i wyróżniony ob-
szar filozoficznej refleksji urastają te obszary istnienia i te typy
doświadczenia, które charakteryzuje słabość, ułomność, kru-
chość. Mówiąc najkrócej, rangę filozofii pierwszej zyskują onto-
logia słaba i ontologia słabości, przy czym to pierwsze określenie
(ontologia słaba) charakteryzuje sam status myśli i dyskursu filo-
zoficznego, jego metod i narzędzi, to drugie zaś (ontologia słabo-
ści) wskazuje na jego przedmiot, obszar zainteresowań.
Ukute i spopularyzowane przez Vattimo pojęcie myśl słaba
(pensiero debole) pozwala też jednak na inną nieco, epistemo-
logiczną wykładnię omawianego tu pojęcia słabości, które, co
należy przyznać, stosunkowo najrzadziej pojawia się u przed-
stawicieli szeroko pojętego nurtu słabej myśli. Słabość dotyczy-
łaby, z tej perspektywy patrząc, już nie samego bytu, lecz ludz-
kiego poznania i jego podstawowych narzędzi konceptualnych,
odnosiłaby się do sytuacji niepewności poznawczej, wskazywa-
łaby na niezdolność myśli i języka do pełnego uchwycenia bytu,
utratę przez myśl jej mocy przed-stawieniowej jako zdolności
do kontroli, panowania, zawłaszczenia bytu, czy też, w wersji
16
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
mniej radykalnej, jako możliwości dania wyczerpującego opisu
rzeczywistości. Epistemologiczny wymiar myśli słabej podkre-
śla najmocniej Pier Aldo Rovatti w artykule Transformazioni nel
corso dell’experienza:
W sensie ścisłym „myśl słaba” to pewna postawa poznawcza. W grę wcho-
dzą sposoby czy też kategorie poznania, pewien typ wiedzy. [...] „Myśl
słaba” rości sobie prawo do tego, by całkowicie podważyć akt poznania,
zarówno od strony tego, kto poznaje, jak i tego, co jest poznawane. Oczy-
wiście, podmiot i przedmiot to już teraz pojęcia zużyte, ale czy dysponu-
jemy lepszymi? „Myśl słaba” domaga się zmiany zarówno przedmiotu po-
znania, jak i podmiotu procesu poznawczego. Do podjęcia tego zadania
skłania nas nihilistyczna destrukturyzacja kategorii fundamentalnych, pró-
ba podważenia władzy czy też, innymi słowy, „mocy” jedności3.
Myśl słabą można też potraktować jako próbę opisu czy dia-
gnozy współczesnej kultury, i byłby to trzeci, obok ontologicz-
nego i epistemologicznego – obszar zastosowania tego pojęcia.
Opisywałoby ono więc nowoczesne i ponowoczesne doświad-
czenie, a zwłaszcza znamienną dla niego przygodność, rozpad
trwałych struktur, na których oparta była egzystencja w społe-
czeństwach tradycyjnych, i wypieranie ich przez pozbawione
stabilności i zakorzenienia w niezmiennych wartościach formy
życia, zanik różnicy pomiędzy realnym a wyobrażonym, rzeczą
a jej obrazem, zapośredniczenie poznania i doświadczenia sie-
bie i świata przez „ja” i kres „mocnej” podmiotowości. Ten właś-
nie dziejowy i kulturowy wymiar osłabienia najdobitniej akcen-
tuje Vattimo.
Często podejmowany jest też aspekt etyczny myśli słabej.
U Vattimo został on rozwinięty zwłaszcza w Etica dell’inter-
pretazione oraz w Oltre l’interpretazione i jest związany bardzo
silnie z problematyką nihilizmu oraz interpretacji, dlatego zo-
stanie omówiony w rozdziale poświęconym tym właśnie zagad-
nieniom. W tym miejscu wspomnę tylko o koncepcji Alessandro
3 Zob. P.A. Rovatti, Transformazioni nel corso dell’experienza, w: Il
pensiero debole, dz. cyt., s. 42.
Wstęp
17
Dal Lago zawartej w cytowanym już szkicu L’etica della debo-
lezza. Simone Weil e il nihilismo. Podstawowymi pojęciami sła-
bej etyki są, w interpretacji Dal Lago, takie pojęcia jak umiarko-
wanie, samoograniczenie, bierność, poddanie się konieczności.
Te tradycyjne wyznaczniki klasycznej postawy mądrościowej,
które włoski filozof, za Weil, znajduje zwłaszcza w myśli grec-
kiej i hinduskiej, są zestawione z kondycją podmiotu ponowo-
czesnego, z dążeniem do przezwyciężenia racjonalności instru-
mentalnej, osłabienia podmiotu, jego dekonstrukcji i poddania
go rytmowi realnego4. Drugim, obok myśli Simone Weil i przy-
woływanych przez nią tradycji – których język i terminologia są,
jak wyznaje sam Dal Lago, nieco już obce współczesnej kultu-
rze filozoficznej – źródłem inspiracji dla etyki słabej jest filozo-
fia Heideggera, stanowiąca zresztą wspólne, nawet jeśli różnie
rozumiane i interpretowane, dziedzictwo filozofów rozwijają-
cych myśl słabą w różnych jej aspektach i wariantach. Tym, co
łączy obie te, na pierwszy rzut oka trudne do pogodzenia, inspi-
racje: filozofię religii Weil i współczesny nihilizm, jest krytyka
nowożytności, „mocnego” podmiotu jako podstawy i metafizy-
ki pojętej jako przemoc. Etyka słaba nie polega na odrzuceniu
tradycyjnych wartości czy też prostym zanegowaniu etyki deon-
tycznej, normatywnej. Jest ona raczej pewną postawą egzysten-
cjalną, dla której najważniejszym pojęciem jest odpowiedzial-
ność jako odpowiedź na podstawowe dla późnej nowoczesności
wydarzenie nihilizmu rozumianego w znaczeniu zmierzchu by-
cia i jego „mocnych” postaci. Etyka słaba jest więc pochodną
słabej ontologii, faktu zapomnienia o byciu i różnicy ontyczno-
-ontologicznej oraz spełnienia się metafizyki w świecie racjo-
nalności naukowo-technicznej, które wymagają od podmiotu
4 Zob. A. Dal Lago, L’etica della debolezza. Simone Weil e il nihilismo,
w: Il pensiero debole, dz. cyt., s. 109. Jest rzeczą charakterystyczną, że za-
równo Dal Lago (dz. cyt., s. 98), jak i Rovatti (dz. cyt., s. 30) oraz Vattimo
(Dialogo con Nietzsche. Saggi 1961–2000, Milano 2000, s. 190) powołują
się w swych rozważaniach etycznych na wydany pośmiertnie fragment Nie-
tzschego, mówiący, że najsilniejsi są ci, którzy są najbardziej umiarkowani
i nie potrzebują skrajnych zasad.
18
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
postawy rezygnacji, pasywności, słabości. Ten etyczny wymiar
słabości jest, w interpretacji Dal Lago, ważniejszy od wymiaru
poznawczego:
Każda etyka, o tyle, o ile jest myślana w kategoriach słabych, zwyczaj-
nie operacyjnych, jako minimalny punkt orientacyjny dla ludzkich dzia-
łań, kształtuje się w reakcji na utratę fundamentu, choćby nawet działo się
to w kondycji zapomnienia, które każe drwić z fundamentu źródłowego,
metafizycznego.
Lecz pojęcie słabości może być na różne sposoby łączone z etyką, może
być etyką. Może przywoływać, analogicznie, Heideggerowskie pojęcie
różnicy ontologicznej, refleksję, która sytuuje się w warunkach nieroz-
strzygalności (indecidibilità), która ogranicza się do bycia obecną w pro-
cesie narzucania, nie udając, że likwiduje jego przyczynę. Słabość jawi się
tu nie tylko jako warunek logiczny, określone ukształtowanie myśli, lecz
także odsyła do sytuacji, którą można określić jako patologiczną, do słabo-
ści jako horyzontu egzystencjalnego. Opisuje ona zresztą, nawet jeśli czy-
ni to tylko w perspektywie empirycznej, istotę kondycji ludzkiej w świecie
techniki (nie tylko jako imaginarium natury, lecz także człowieka i społe-
czeństwa). Słaba jest więc, tak jak w enigmatycznej refleksji późnego Hei-
deggera, kondycja człowieka, który uznaje, że poddany jest konieczności.
Akceptuje on, jak u Weil, własny zmierzch razem ze zmierzchem świata,
ograniczając, na tyle, na ile leży to w ludzkich możliwościach, swój udział
w czynieniu niesprawiedliwości. Ograniczenie, słabość, jako etyka, może
być formą, którą dziś przybiera odpowiedzialność. Czy ów zmierzch znaj-
dzie swój odpowiednik w jakimś stanie ponownej równowagi, sprawiedli-
wości – tego myśl dzisiejsza nie może rozstrzygnąć5.
Osłabienie jako wydarzenie bytu, myśli i kultury to, jak się
wydaje, trzy podstawowe wymiary słabości jako filozoficznego
pojęcia, czy może raczej metafory. Ich wydzielenie nie oznacza,
że stanowią one różne i niezależne od siebie obszary, wręcz prze-
ciwnie – najczęściej przenikają się one i łączą w próbie zbudo-
wania – na różne sposoby i różnymi środkami, językami – swo-
istej ontologii aktualności; w dążeniu do rozpoznania kształtu
nowoczesnego, a zwłaszcza późnonowoczesnego doświadczenia
bytu, egzystencji, kultury, i nazwania tego, co je charakteryzuje
5 A. Dal Lago, dz. cyt., s. 119.
Wstęp
19
i wyróżnia, nawet tam, gdzie, jak u Noiki, historyczno-kulturowy
kontekst akcentowany jest najsłabiej.
Impulsem dla ukształtowania się słabej ontologii była bez wąt-
pienia filozofia Nietzschego i Heideggera, zwłaszcza koncepcja
nihilizmu ontologicznego i koncepcja ontologicznej hermeneu-
tyki, z jej głównym założeniem o interpretacyjnym charakterze
bytu. Ten patronat sprawia, że myśl słabą w jej rozumieniu naj-
szerszym można zaliczyć do anty- czy też postmetafizycznych
tendencji we współczesnej filozofii czy humanistyce w ogóle,
a nawet wręcz z nimi utożsamić, jako próbę skonstruowania ta-
kich najogólniejszych pojęć (kategorii, metafor, narracji, języka)
służących do opisu bytu i sposobów jego doświadczania, które
miałyby inny charakter niż tradycyjne narzędzia dyskursu filo-
zoficznego.
W takim właśnie, antymetafizycznym kontekście: krytyki
transcendentalizmu jako filozofii przedstawienia, doświadczenia
jako źródła sensu, prymatu Tego Samego (Même) oraz bytu po-
jętego istotowo (w scholastycznym sensie bycia in actu), meta-
fory słabości – bodaj jako pierwszy – użył Lévinas w Humani-
sme de l’autre homme:
Jakby jakaś osobliwa słabość [faiblesse] niczym drgawki wstrząsnęła i za-
chwiała obecnością czy też bytem aktualnym [en acte]. Bierność bardziej
bierna niż ta, która jest związana z aktem, która dąży jeszcze do tego, co
aktualne ze wszystkich sił [...]
Częściej i bardziej konsekwentnie stosują metaforykę słabo-
ści Constantin Noica (1909–1987) i Gianni Vattimo (ur. 1936).
Pierwszy z nich jest przedstawicielem znakomitej generacji
rumuńskich myślicieli i artystów urodzonych na początku XX
wieku. Jego twórczość można umieścić w szerokim obszarze
współczesnej hermeneutyki, mimo że Noica na tę orientację fi-
lozoficzną bezpośrednio się nie powoływał. Wpływ Heidegge-
ra, na którego seminaria rumuński filozof uczęszczał w latach
czterdziestych, pracując w Rumuńskim Instytucie Kulturalnym
Zob. E. Lévinas, Humanisme de l’autre homme, Paris 1977, s. 11.
20
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
w Berlinie, jest wyraźnie widoczny między innymi w koncepcji
koła, wykorzystywanej przez Noikę w rozważaniach ontologicz-
nych, epistemologicznych i estetycznych, zawartych zwłaszcza
w głównym dziele rumuńskiego filozofa, obszernym, dwuto-
mowym traktacie Devenirea întru fiinţa (1981), czy w przyjęciu
prymatu pytania nad odpowiedzią w rozważaniach ontologicz-
nych. Wpływ ten można także dostrzec w akcentowaniu znacze-
nia czasowości, stawania się, zdarzeniowości w opisie kondycji
człowieka, czy wreszcie, może najwyraźniej, w traktowaniu ję-
zyka jako horyzontu, w którym dane jest rozumienie bytu i po-
przez który na byt ten otwiera się podmiot. Z takiej koncepcji
języka wyrastają prace Noiki poświęcone filozofii rumuńskiej –
czy raczej filozofowaniu w rumuńskim języku – zwłaszcza dwa
piękne i oryginalne eseje: Rostirea filozofică românească (1970)
i Creaţie si frumos in rostirea românească (1973).
Filozofowanie Noiki i jego recepcja myśli Heideggera zajmu-
je osobne miejsce na mapie poheideggerowskiej ontologii her-
meneutycznej i szeroko pojętej myśli postmetafizycznej; stanowi
jej oryginalny, wschodnioeuropejski – patrząc na rzecz „geogra-
ficznie” – wariant, posiadający swoją specyfikę, zakorzeniony
w lokalnej kulturze i duchowości, lecz pod pewnymi względami
bliski głównemu, zachodniemu nurtowi tej tradycji – tak przy-
najmniej ja chciałbym jego myśl interpretować. Wydaje się ona
niekiedy zamkniętym uniwersum intelektualnym, trudnym do
przeniknięcia i niełatwym do zestawienia z innymi koncepcja-
mi, choćby właśnie ze względu na mocno akcentowaną rumuń-
skość, uniwersum, w którym jednak pobrzmiewają myśli i intu-
icje niekiedy zdumiewająco – zwłaszcza biorąc pod uwagę czas
i warunki, w jakich Noice przyszło żyć i tworzyć – przenikliwe,
uniwersalne i bliskie współczesnej problematyce filozoficznej,
a nieraz ją wyprzedzające, nawet jeśli język pism filozofa wy-
daje się czasem odległy od żargonu współczesnej kultury. Moż-
na pewnie czytać Noikę albo jako filozofa rumuńskiego, albo
też filozofa uniwersalnego, nie akcentując rumuńskich korze-
ni jego myśli; mnie najbliższa jest interpretacja łącząca obie te
perspektywy i pokazująca, że nie ma konieczności przyjmowa-
nia takiej alternatywy, a uniwersalność myśli Noiki wyrasta wła-
Wstęp
21
śnie z jego lokalności, dogłębnie przemyślanej i twórczo wyko-
rzystanej.
Pomimo niewątpliwego wpływu Heideggera na Noikę, roz-
wój filozoficzny autora Devenirea întru fiinţa przebiegał jed-
nak niejako odwrotnie niż myślowa droga autora Bycia i czasu,
mianowicie od prac swobodniejszych, w których problematyka
filozoficzna łączyła się często z refleksją nad językiem, kultu-
rą, sztuką, literaturą, folklorem, i bliskich niekiedy formie eseju
czy innym gatunkom z pogranicza filozofii i literatury (wymie-
nić tu można zwłaszcza dwa dzienniki filozoficzne: Jurnal filo-
sofic i Jurnal de idei oraz tom esejów Eseuri de dumenica), aż
po swoistą summę poglądów rumuńskiego filozofa i zwieńcze-
nie jego myślowej drogi, czyli obszerny traktat Devenirea întru
fiinţa, który ma charakter systemowego wykładu z zakresu on-
tologii i stanowi ostatnie chyba, zakrojone na tak szeroką skalę,
całościowe przedsięwzięcie z zakresu filozofii pierwszej w XX
wieku.
Drugi z wymienionych myślicieli, Gianni Vattimo, to jeden
z najbardziej znanych obecnie przedstawicieli filozofii herme-
neutycznej, wybitny znawca i komentator Nietzschego i Heideg-
gera, którym poświęcił kilka ważnych książek (między innymi
Essere storia e linguagio in Heidegger 1963, Il soggetto e la ma-
schera. Nietzsche e il problema della liberazione 1974, Dialo-
go con Nietzsche. Saggi 1961–2000, 2000, a także popularne In-
troduzione a Nietzsche i Introduzione a Heidegger, obie prace
wydane w 1994 r.). Filozofia Nietzschego i Heideggera – a tak-
że, w nieco mniejszym stopniu, również Gadamera – jest też
głównym źródłem inspiracji dla Vattimo w innych jego dziełach,
w których porusza podstawowe problemy wszystkich właściwie
obszarów filozofii; zainteresowania włoskiego myśliciela obej-
mują bowiem filozofię społeczną (La società trasparente 1989,
przekład polski, dokonany przez Magdalenę Kamińską, ukazał
się w roku 1996 we Wrocławiu), filozofię religii (Credere di cre-
dere 1996; Dopo la cristianità 2002), ontologię i epistemolo-
gię, estetykę antyczną i awangardową (Il concetto di fare in Ari-
stotele 1961; Poesia e ontologia 1967), etykę, historię filozofii,
zwłaszcza jej nurtu hermeneutycznego (Schleiermacher, filoso-
22
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
fo dell’interpretazione 1968). W Końcu nowoczesności (1985)
czy Oltre l’interpretazione. Il significato dell’hermeneutica per
la filosofia (1994) Vattimo – wykorzystując w oryginalny sposób
„radykalną” hermeneutykę Nietzschego i Heideggera – opisuje
nowoczesność, a także ponowoczesność, i charakteryzujący je
sposób doświadczania bycia, myślenia o podmiotowości, status,
jaki przyznawała nauce oraz sztuce. Tym dwóm patronom Vatti-
mo pozostaje wierny od początku swej drogi myślowej aż do jej
najnowszych etapów, choć wierność ta miała, by tak rzec, dość
burzliwą historię, różne oblicza i różne etapy.
Trudno jest, oczywiście, spojrzeć już w chwili obecnej na fi-
lozofię Vattimo jako na całość zamkniętą i skończoną. Można już
chyba jednak wyróżnić w niej pewne wątki podstawowe, a tak-
że zasadnicze etapy jej ewolucji. Z tego punktu widzenia Ko-
niec nowoczesności (La fine della modernità) – książka wydana
w roku 1985 i przetłumaczona na wiele języków, między innymi
angielski, niemiecki, francuski, rumuński, portugalski – ma zna-
czenie przełomowe w rozwoju filozoficznym Vattimo. Jeszcze
w pochodzących z roku 1980 Le avventure della differenza Vatti-
mo dość wyraźnie wahał się między – by przywołać tytuł jedne-
go z rozdziałów tej książki – rozumem dialektycznym (ragione
dialettica) a rozumem hermeneutycznym (ragione ermeneutica),
zaznaczając swój dystans wobec współczesnej, czyli poheideg-
gerowskiej myśli hermeneutycznej, a także poststrukturalizmu,
i próbując łączyć inspiracje pochodzące z filozofii Nietzschego
i Heideggera – z wątkami przejętymi między innymi z filozofii
Sartre’a.
Już w Al di là del soggetto (1981) można zauważyć przeja-
wy „zwrotu hermeneutycznego” w myśli Vattimo, czego wyra-
zem jest wyraźne przeniesienie się ciężaru zainteresowań filo-
zofa ku nihilistycznej ontologii Nietzschego i Heideggera, która
będzie odtąd stanowić główne źródło jego inspiracji. W Końcu
nowoczesności i w książkach późniejszych inspiracja egzysten-
cjalizmem, czy szerzej, myślą dialektyczną, wyraźnie słabnie,
a przynajmniej ulega znacznym przewartościowaniom i prze-
kształceniom, choć pewne pozostałości myślenia dialektycznego
wciąż, jak się zdaje, można u Vattimo zauważyć. W Końcu no-
Wstęp
23
woczesności filozof porzuca jednak lub przynajmniej margina-
lizuje te wątki myśli Nietzschego i Heideggera, które mogłyby
zbliżać ich do filozofii egzystencjalnej i dialektycznej, akcentu-
je natomiast te, które pozwalają zobaczyć w nich myślicieli koń-
ca nowoczesności i początku ponowoczesności, te więc, których
potrzebował do własnej interpretacji kultury zwanej przez niego
późnonowoczesną.
Koncepcje zawarte w Końcu nowoczesności są jednym z naj-
ważniejszych głosów w szerokiej dyskusji na temat nowoczes-
ności i ponowoczesności, która ze szczególną intensywnością to-
czyła się w latach 70. i 80. ubiegłego wieku w filozofii, naukach
społecznych, literaturoznawstwie, a w której uczestniczyli mię-
dzy innymi Habermas, Lyotard i Rorty. W poglądach Vattimo
można z pewnością znaleźć wiele loci communes tych dyskusji,
ale też wiele rozwiązań własnych i oryginalnych interpretacji.
Książka ta nie ma charakteru całościowego, systematycznego
wykładu, lecz raczej zbioru szkiców i esejów, które powstawały
na przestrzeni kilku lat i były w większości publikowane osobno,
w różnych czasopismach i książkach zbiorowych. Stąd też wyni-
ka ta jej cecha, która może utrudniać nieco lekturę, a także pełną,
dokładną rekonstrukcję poglądów filozofa: Vattimo często po-
wtarza wiele wątków, wraca do tych samych czy też podobnych
problemów, traktując je jednak za każdym razem trochę inaczej,
patrząc na nie z nieco odmiennej perspektywy. Nie znajdziemy
też w Końcu nowoczesności jakiejś całościowej, systematycz-
nej, szczegółowej teorii nowoczesności jako formacji filozoficz-
nej, społecznej czy kulturowej, ani też rozważań dotyczących jej
początku, powstania, rozwoju. Zamiast tego Vattimo daje raczej
szereg „wglądów”, „przybliżeń”, „rzutów myślowych”, poprzez
które naświetla i przybliża różne aspekty nowoczesności i pono-
woczesności. Ten sposób prowadzenia wywodu jest zresztą cha-
rakterystyczny dla całej filozoficznej twórczości autora Społe-
czeństwa przejrzystego.
Książki opublikowane przez Vattimo po Końcu nowoczesno-
ści natomiast – między innymi Etica dell’interpretazione, Ol-
tre l’interpretazione, a także głośny szkic Dialektyka, różnica,
myśl słaba, przedstawiający ogólne założenia tak zwanego sła-
24
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
bego myślenia, koncepcji najmocniej bodaj kojarzonej obecnie
z nazwiskiem włoskiego filozofa – w znacznym stopniu rozwi-
jają, dopełniają i pogłębiają poruszone w niej zagadnienia. Do-
piero koniec lat 90. XX wieku przynosi pewne novum w zainte-
resowaniach Vattimo, czego wyrazem są dwie znane i szeroko
dziś dyskutowane książki poświęcone religii: Credere di credere
(1996) i Dopo la cristianità (2002). Trudno jednak w przypadku
Vattimo mówić o tym „zwrocie religijnym” jako o jakimś rady-
kalnym przełomie, gdyż także w refleksji nad zjawiskiem wia-
ry podstawową rolę odgrywają problemy, którymi zajmował się
wcześniej, takie jak nowoczesność czy interpretacja. Myśl Vatti-
mo rozwija się raczej w trybie ewolucji niż rewolucji, w trybie,
który może najlepiej opisuje, bliska też myśleniu Noiki, metafora
spirali: krąży ona wciąż wokół pewnych zagadnień centralnych,
podstawowych, lecz pogłębia je, reinterpretuje, rekontekstuali-
zuje, zataczając coraz to nowe i szersze kręgi, zahaczając o coraz
to nowe obszary problemowe.
Wspólnym rysem refleksji filozoficznej Vattimo i Noiki jest
próba uchwycenia i opisania takich sposobów doświadczania
bytu, które wymykają się tradycyjnym kategoriom metafizyki,
zwłaszcza w jej wersji nowoczesnej. Obaj w swych pracach sta-
wiają sobie wspólne cele, a w swych diagnozach i analizach do-
chodzą do podobnych rezultatów: do podważenia i zakwestiono-
wania nowoczesności, czy raczej pewnej jej wersji, uznanej za
dominującą, oraz jej podstawowych kategorii. Należą do nich:
wyróżniona pozycja podmiotu poznającego; epistemologia jako
narzędzie przed-stawiania, zapewniającego podmiotowi domi-
nację nad bytem traktowanym jako w pełni obecny i dostępny
operacjom poznawczym; dialektyka jako instrument scalania, to-
talizacji, służący zniesieniu alienacji jednostki; projekt czy też
projektowość pojmowana zarówno jako ruch myśli nakładają-
cej na rzeczywistość całościowe, porządkujące kategorie, czy też
siatki pojęciowo-interpretacyjne, nadając jej sens, jak i zdolność
do tworzenia emancypacyjnych, utopijnych projektów społecz-
nych, wreszcie – nowoczesna nauka i technika, jako narzędzia
panowania człowieka nad światem, dające mu nadzieję na prze-
kroczenie wielu krępujących go ograniczeń, które były uznawa-
Wstęp
25
ne za naturalne w tradycyjnych, przednowoczesnych definicjach
człowieczeństwa i jego istoty rozumianej jako stabilna, nie-
zmienna esencja.
Do podobnych pod wieloma względami wniosków na temat
natury nowoczesności i jej ograniczeń Vattimo i Noica docho-
dzą jednak różnymi drogami. Vattimo patrzy na nowoczesność
z perspektywy jej końca, schyłku, czyli z perspektywy po- lub
też ultranowoczesności, z której możliwa jest już jej krytyka czy
też swoista genealogia (mówiąc po nietzscheańsku) bądź arche-
ologia (używając terminu Foucaulta), ujawniająca jej głębokie
podstawy i uwarunkowania. Próbuje mierzyć się bezpośrednio
z podstawowymi, centralnymi założeniami dyskursu nowoczes-
ności, z głównymi wątkami tej tradycji, w której jednak mocno
tkwi, którą ogląda, by tak rzec, od środka. Jego krytyka nowo-
czesności to niepozbawiona pewnej elegijnej nuty kronika im-
manentnej ewolucji i przekształceń, jakim podlegała, prowadzą-
cych nieuchronnie do rozkładu jej twardego rdzenia, zmierzchu
jej dominującej, heroicznej wersji. Vattimo krytycznie i jedno-
cześnie nostalgicznie spogląda na dziedzictwo nowoczesności,
które przypadło mu w udziale, jest jednak tego dziedzictwa pra-
wowitym spadkobiercą. Dla włoskiego myśliciela koncepcja my-
śli słabej to przede wszystkim próba diagnozy stanu współczes-
nej kultury zachodnioeuropejskiej, określonego, historycznego
momentu, w którym znalazła się ta kultura i wytworzone przez
nią struktury. Opozycja myśli mocnej i myśli słabej ma u Vattimo
charakter przede wszystkim temporalny jako opozycja pomiędzy
filozoficznym projektem nowoczesności a nowoczesnością póź-
ną, a samo osłabienie (bytu, myśli) jest dziejowym zdarzeniem
(w znaczeniu Heideggerowskiego terminu Ereignis).
Inaczej Noica. W swej krytyce nowoczesności sięga do źródeł
i tradycji przednowoczesnych, zwłaszcza rodzimych, takich jak
filozoficzne czy raczej mądrościowe traktaty Neagoe Basaraba
(początek XVI w.) lub Dimitrie Cantemira (początek XVIII w.).
Ten gest powrotu do źródeł, odzyskiwania ich, przybiera, obok
postaci konkretnej, także nieco zmityzowaną postać rekonstruk-
cji jakiejś etniczno-archaicznej ontologii i zawartego w niej spe-
cyficznego, uwarunkowanego językowo i kulturowo oglądu rze-
26
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
czywistości i doświadczenia bytu, czy też, by przywołać tytuł
książki współczesnego Noice myśliciela, Mircei Vulcănescu,
„rumuńskiego wymiaru egzystencji”. Noica patrzy na nowoczes-
ność z perspektywy tego wszystkiego, co wobec niej marginal-
ne i peryferyjne, próbuje uzasadnić odrębność i wartość kultury,
która w orbitę nowoczesności weszła późno i która mocno tkwi-
ła jeszcze w przednowoczesnych strukturach myślenia. Oprócz
inspiracji heideggerowskiej więc, widocznej najpełniej w trak-
towaniu mowy jako horyzontu, w którym bycie „daje się” do-
świadczeniu, w myśli Noiki zaznacza się też inspiracja roman-
tyczna, widoczna w traktowaniu języka jako wyrazu duchowości
narodu i jego charakteru, mentalności. Z tego punktu widzenia
myślenie Noiki można zestawić z różnymi projektami zdefinio-
wania istoty rumuńskości i właściwej jej wizji świata, człowie-
ka, kultury, takimi jak „przestrzeń pasterska” Luciana Blagi czy
koncepcja etnicul românesc (etniczności rumuńskiej) Constan-
tina Rădulescu-Motru8. U Noiki więc opozycja myśli mocnej
i myśli słabej przybiera raczej postać „przestrzenną”, jako opo-
zycja zachodniej i rumuńskiej wizji bytu. Wymiar dziejowy my-
ślenia, tak istotny u Vattimo, jest słabiej u Noiki akcentowany,
jednak krytyka nowoczesności i jej podstawowych założeń jest
ukrytym wymiarem jego filozofii.
Zarówno jednak Noica, jak i Vattimo wykorzystują, choć na
różne sposoby, w różnych znaczeniach i różnych celach, meta-
forykę „słabości” – z takimi pojęciami jak słaba ontologia, sła-
ba myśl, słaby byt, słabe pojęcie bytu, osłabienie kategorii bycia
– by opisać taki typ doświadczenia ontologicznego i epistemolo-
gicznego, który pozostaje w wyraźnej opozycji względem jego
postaci „mocnej”, utożsamionej z nowoczesnością i wypracowa-
nymi przez nią kategoriami. „Etniczna” ontologia Noiki, odczy-
tana w kontekście Vattimowskiej myśli słabej, ukazuje więc nieco
Zob. M. Vulcănescu, Dimensiunea românească a existenţei, Bucure-
şti 1991.
8 Zob. L. Blaga, Przestrzeń pasterska, tłum. I. Kania, „Literatura na
Świecie” 1998, nr 9; C. Rădulescu-Motru, Etnicul românesc, Bucureşti
1996.
Wstęp
27
inne oblicze i może być interpretowana jako istotny i w znacz-
nym stopniu antycypujący wiele współczesnych kierunków my-
ślenia etap dwudziestowiecznej refleksji ontologicznej. Z tego
punktu widzenia dwie sprawy zasługują na szczególne podkre-
ślenie. Po pierwsze, pojęcie słabości służy u Noiki krytyce meta-
fizycznej koncepcji bytu jako obecności, o charakterze absolut-
nym i solennym. Po drugie, jest ono nie tylko punktem wyjścia
refleksji filozoficznej, lecz także prawdziwą philosophia prima,
w której jednak miejsce bytu jako podstawy, gruntu, ufundowa-
nia zajmuje byt kruchy, wybrakowany, osłabiony: „Tylko wy-
chodząc od bytu osłabionego można pojąć, czym jest byt”9.
9 C. Noica, Devenirea întru fiinţă. Încercare asupra filozofiei tradi-
zionale. Tratat de ontologie. Scrisori despre logica lui Hermes, Bucureşti
1998, s. 276.
Noica: rumuńska kruchość bytu
Filozofia Noiki zasługuje z pewnością na całościową analizę
i gruntowne, głębokie omówienie wszystkich jej wątków, na któ-
re jednak nie ma tu miejsca1. Z konieczności więc tematem tego
szkicu czynię jedynie pojęcie słabości, czy osłabienia, w tych
znaczeniach i kontekstach, w których występuje ono w pismach
rumuńskiego filozofa. O innych zagadnieniach wspominać będę
tylko o tyle, o ile związane są one z problemem ontologii sła-
bej, nawet jeśli są to sprawy o znaczeniu podstawowym dla całej
koncepcji autora Devenirea întru fiinţă. W książkach Noiki re-
1 W moim omówieniu filozofii Noiki korzystałem z następujących prac:
I. Dur, Noica – între dandism şi mitul şcolii, Bucureşti 1994; M. Grădine-
anu, Noica. Modelul ontologic, Iaşi 1994; E. Guliciuc, Constantin Noica
sau revolta întru spirit, Bucureşti 1999 (zwłaszcza rozdz. Structura spiritu-
lui românesc, s. 104–116); L. Pamfil, Noica neconoscut. De la uitarea fiin
ţei la reamintirea ei, Bucureşti 2003. Polityczne konteksty ontologii No-
iki omawia książka A. Laignel-Lavastine, Filozofie şi naţionalism. Parado-
xul Noica, trad. E. Marcu, Bucureşti 1998 oraz S. Lavric, Noica şi mişcarea
legionară, Bucureşti 2007. Polska recepcja Noiki: I. Kania, wstęp w: C.
Noica, Sześć chorób ducha współczesnego, tłum. I. Kania, Kraków 1997;
P. Nowak, Zespół Noiki, „Literatura na Świecie” 2004, nr 9/10 (rec. Sześciu
chorób ducha współczesnego); D. Sieroń-Gałusek, Dar ciągłości: idee i in-
stytucje w Europie ŚrodkowoWschodniej z perspektywy długiego trwania,
„Edukacja Humanistyczna” 2007, nr 2; B. Błesznowski, Źródła paidei Con-
stantina Noiki, „Po lekcjach” 2009, z. 34.
30
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
fleksje na temat „słabości” bycia nie mają charakteru rozwinię-
tej, całościowej koncepcji, tak jak będzie to u Vattimo, lecz funk-
cjonują raczej jako pewne intuicje, uwagi, rozrzucone w różnych
książkach i nie zawsze ze sobą powiązane, co powoduje pewną
trudność w ich rekonstrukcji i interpretacji. Samo zagadnienie
jednak – na różne sposoby problematyzowane – interesowało fi-
lozofa już od lat 40. (Pagini despre sufletul românesc 1944) aż
po lata 70. (Rostirea filozofică românească 1970) i 80. (Deveni-
rea întru fiinţa).
Inaczej niż Vattimo, Noica używał sformułowania słabość
i osłabienie niemal wyłącznie w kontekście ontologicznym,
w celu opisania pewnych właściwości bytu. Proponuję wyróż-
nić trzy podstawowe etapy w rozwoju koncepcji słabej ontologii
u Noiki. W pierwszym z nich dominuje ton religijnej medytacji
nad światem i człowiekiem, charakterystyczny między innymi
dla wczesnych esejów z tomu Pagini despre sufletul românesc.
Słabość, czy też miękkość, jest w nich ukazana jako znamien-
ny rys kategorii poznawczych, wypracowanych przez tradycyjną
kulturę rumuńską i jej wizję świata. To
nie człowiek myśli świat, lecz świat myśli w człowieku. Człowiek nie jest
podmiotem, lecz częścią. Intelekt [spiritul, też duch, umysł] nie sytuuje się
przed [in faţa] światem, ten zaś nie chce być zobaczony czy też zrozumia-
ny, lecz dopełniony. Istnieje w tej rumuńskiej wizji łagodna ciągłość mię-
dzy naturą a duchem. Istnieje u nas osobliwe i w jakimś sensie niefilozo-
ficzne pragnienie harmonii,
pisze filozof w szkicu Cum gândeşte poporul român2. Człowiek
i świat, myśl i rzeczywistość więc to nie dwie istotowo różne,
przeciwstawione sobie substancje, lecz raczej dwie strony tego
samego procesu, jakim jest istnienie. Nie ma tu miejsca na du-
alizm podmiotu i przedmiotu ani na relację poznawczą, pojętą
jako przed-stawianie rzeczy, jako konstruowanie i proste nakła-
danie na rzeczy ludzkich projektów lub siatek kategorialnych,
jako ujmowanie rzeczy w kategoriach sensów, jakie mają dla
2 Zob. C. Noica, Pagini despre sufletul românesc, Bucureşti 2000, s. 84.
Noica: rumuńska kruchość bytu
31
świadomości. Zastanawiając się nad semantyką takich, mniej
więcej synonimicznych, wyrażeń jak sens, tâlc, rost, înţeles, no-
ima (to ostatnie wyrażenie pochodzi od greckiego noema), które
znaczą mniej więcej sens, pojęcie, wyjaśnienie, Noica konstatu-
je ich osobliwe „osłabienie”. Terminy te nie odsyłają do wiedzy
pełnej ani pewnej bądź do aktu jej uzyskiwania, lecz do zrozu-
mienia częściowego, połowicznego, będącego także niezrozu-
mieniem, a więc takiego, przed którym byt jednocześnie odkry-
wa się i zakrywa, któremu „daje” się i wymyka. Pojęcia czy zna-
czenia nie są pojęciami czy znaczeniami rzeczy (al lucrului), ani
narzuconymi na nie z zewnątrz kategoriami (despre lucru), lecz
tkwią w rzeczach samych (în lucru), myśl zaś schodzi do rzeczy,
przesuwa się ku nim (către lucru)3.
Komentując starorumuński traktat Învăţăturile lui Neagoe
Basarb către filiul său Theodosie, Noica wskazuje na brak w nim
problematyki epistemicznej, tak ważnej dla „faustycznego” czło-
wieka zachodu. Świadomość poznająca nie jest narzędziem po-
zwalającym uzyskać harmonię i pojednanie ze światem – a to
jest właśnie celem, który stawia przed sobą autor Învăţăturile.
Nie jest nim jednak także dyskurs etyczny, pojęty jako akt moral-
ny, rozpatrywany w kategoriach etyki racjonalnej i imperatyw-
nej, które zakładają istnienie podmiotu aktywnego, biorącego
świadomą odpowiedzialność, dokonującego ocen i wyborów. Na
miejsce epistemologii i zracjonalizowanej etyki Noica proponu-
je pojęcie milă jako wyznacznik postawy człowieka wobec rze-
czywistości. Pojęcie to słownikowo znaczy litość, miłosierdzie,
sympatia w znaczeniu współodczuwania, ale można też je chyba
przetłumaczyć jako zmiłowanie. Zakłada ono, że człowiek jest
istotą ułomną, która potrzebuje odniesienia do tego, co od niej
większe – o zmiłowanie prosi się Boga – ale też określa charak-
ter relacji człowieka ze światem: „nasze stosunki ze światem nie
są oparte na dobru racjonalnym, lecz na zmiłowaniu”4. Człowiek
nie stara się za wszelką cenę poznać świata i odczarować go,
3 Tamże, s. 80–81.
4 Tamże, s. 4.
32
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
nie buduje na jego temat teorii czy projektów ani nie poszukuje
w nim nadających mu jednolitość pierwszych zasad i fundamen-
tów, nie nakłada nań sensów, nie narzuca mu też własnych norm
ani wartości, lecz „schodzi” ku światu, współodczuwa z nim,
sam ułomny – pochyla się nad jego ułomnością.
Drugą fazę w rozwoju słabej ontologii Noiki ulokowałbym na
początku lat siedemdziesiątych, gdy filozof zaczął rozwijać po-
jęcie słabości bytowej w sposób bardziej złożony i całościowy,
a religijna medytacja nad światem i człowiekiem ustąpiła miej-
sca rozważaniom nad językiem rumuńskim i wpisaną weń wizją
rzeczywistości, przypominającym nieco refleksje późnego Hei-
deggera nad wielkimi pojęciami metafizyki. Reprezentatywne
dla tej fazy myślenia Noiki o ontologicznej słabości są zwłasz-
cza książki Rostirea filozofică românească oraz Sentimentul ro-
mânesc al fiinţei.
Ta przedostatnia z wymienionych tu prac jest świadomą i bar-
dzo konsekwentnie przeprowadzoną próbą przemyślenia podsta-
wowych kategorii filozoficznych, takich jak byt, stawanie się,
„ja”, natura etc. w świetle filologii – próbą tyleż fascynującą, co
nader trudną do oddania w przekładzie. Noica poddaje reflek-
sji własny język, nie tylko ukazuje jego bogactwo, ale też odsła-
nia wiele zapoznanych wątków semantycznych, ujawniających
źródłowe intencje znaczeniowe tkwiące w pewnych terminach –
od „wielkich”, uniwersalnych kategorii, takich jak te wymienio-
ne wyżej, po pozornie mało znaczący, a bardzo nośny myślowo
przysłówek întru (znaczący „w”, ale też „ku”, „do”), na którym
w poważnym stopniu będzie oparta jego ontologia (zwłaszcza
pojęcie stawania się „w” byt, lecz także „ku”, „do” bytowi, deve-
nirea întru fiinţă). Filozoficzne sensy tkwiące w tym przysłów-
ku Noica omawiał w kilku swych książkach, za każdym razem
wzbogacając i pogłębiając ich charakterystykę, a wreszcie awan-
sował słówko întru do roli podstawowej kategorii ontologicznej
w Devenirea întru fiinţa5.
5 Przysłówek întru (dalej tłumaczę go jako „w”/„ku”, by wydobyć jego
znaczeniowy potencjał, który Noica wykorzystuje filozoficznie) ma podsta-
Noica: rumuńska kruchość bytu
33
wowe znaczenie w całej filozofii autora Devenirea întru fiinţa i jego cha-
rakterystyka wymagałaby odrębnego, obszernego omówienia. Tu mogę
ograniczyć się tylko do najbardziej podstawowych informacji. Wspomnia-
ny przysłówek, pochodzący od łacińskiego czasownika intrare, wchodzić,
wkraczać, znaczy zarówno „w”, jak i „ku”, obrazuje więc sytuację zarów-
no statyczną (bycie w czymś, w jakimś stanie lub sytuacji), jak i dynamicz-
ną (stawanie się, wkraczanie w jakiś stan bądź wykraczanie ku niemu). Jako
jedyny więc wskazuje nie na wyłącznie przestrzenne, lecz także na czaso-
we relacje między rzeczami (typu część: całość a nie podmiot: przedmiot)
i związany jest bardziej ze zmysłem dotyku niż wzroku. Pozostałe rumuń-
skie przysłówki, zdaniem Noiki, zawierają się w întru lub stanowią jego
momenty. Podstawowa różnica zachodzi pomiędzy sytuacją „bycia w” (a fi
în) oraz „bycia w/ku” (a fi întru). Ta pierwsza wyraża sytuację zamknię-
cia, ograniczenia, ta druga też odnosi do pewnego osadzenia w jakimś sta-
nie, takiego jednak, które ma potencjał rozwoju, wykraczania poza siebie,
otwarcia na nowe horyzonty bycia. „Bycie w” jest więc związane z typem
prawdy jako pewności, dokładności, właściwym nowoczesnej myśli scjen-
tystycznej, podczas gdy „bycie w/ku” funduje typ prawdziwości właściwy
naukom humanistycznym (bliższy więc, jak można sądzić, rozumieniu, in-
terpretacji, choć sam Noica nie używa owych sformułowań w tym kontek-
ście), zajmującym się sprawami ducha, które są w/ku wartościom, a nie po
prostu w nich. Sytuacja „bycia w” ukazuje rzeczy jako w pełni tożsame ze
sobą, bez żadnej, jak powiada Noica, resztki; tymczasem „bycie w/ku” to
sytuacja, w której rzeczy są sobą, lecz i poza siebie wykraczają, pozosta-
wiając więc pewną ontologiczną resztkę (niewykluczone, że można byłoby
ją określić też jako różnicę, co pozwoliłoby jeszcze mocniej powiązać No-
ikę z nurtem antydialektycznym we współczesnej filozofii), niedającą się
w pełni wyczerpać i wyjaśnić w ramach jakiegoś statycznego porządku czy
modelu, który „bycie w/ku” wprawia w ruch. Innymi słowy, jakaś rzecz,
„będąc w” jakiejś sytuacji, traci swą jednostkowość, jest całkowicie podpo-
rządkowana całości, natomiast „będąc w/ku” stanowi jej organiczną część,
nieredukowalną i zachowującą indywidualny charakter.
Przysłówek întru posłużył też Noice do rozróżnienia dwóch typów sta-
wania się (devenire): stawania się w/ku stawaniu się (devenire întru deveni-
re) i stawanie się w/ku bytowi (devenire întru fiinţa), jako dwóch podstawo-
wych aspektów bytowania świata i człowieka. W największym skrócie: to
pierwsze to stawanie się „czyste”, przeciwstawione idei bytu i, w przypadku
człowieka, odnoszące do animalnego, biologicznego wymiaru egzystencji,
nieprzerwalnego, wciąż powtarzającego się łańcucha życia i rytmu natury.
Stawanie się w/ku bytowi to sytuacja, która pozwala wyjść z opozycji sta-
34
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
Jak, według Noiki, przejawia się osłabienie (slăbirea) czy też
słabość (slăbiciunea) pojęcia bytu, widoczne w intuicjach zna-
czeniowych jego rodzimego języka i kultury? Przede wszystkim,
pojęcie bytu (fiinţă) nie ma charakteru mocnego ontologicznie,
nie jest myślane jako trwała, ponadczasowa i niezmienna esencja
silnie przeciwstawiona egzystencji, sferze przygodności i zda-
rzeniowości. „U nas byt nie wyraża wcale esencji [esenţa], czy-
li zasady bycia, lecz egzystencję, to jest akt bycia; wyraża raczej
aktualność niż potencjalność, życie niż prawo, to, co naturalne
niż to, co być powinno, stawanie się niż trwanie”. To intuicyjne
doświadczenie bytu znajduje potwierdzenie w etymologii; sło-
wo byt nie wywodzi się bowiem od słowa być (a fi), od którego
derywowana jest na przykład natura (fire), lecz od łacińskiego
fieri, stawać się, bliższego rumuńskiemu devenire. Pojęcie bytu
czy też bycia nie przeciwstawia się (opune) takim terminom jak
możliwość, pozór, przejawianie się, egzystencja, przygodność,
stawanie się, lecz raczej zestawia, współbrzmi z nimi, kompo-
nuje (compune)8, zbliża się więc do tej sfery, od której tradycyj-
na myśl metafizyczna oddzielała go wyraźną, nieprzekraczalną
granicą. W swoją językową czy nawet gramatyczną strukturę ma
także wpisany element dynamiki, stawania się, zmienności, nie
sposób więc rozumieć go na podobieństwo na przykład platoń-
skiego świata czystych idei, zastygłych w bezczasowości form.
tycznego, esencjalistycznego bytu i prostego stawania się. Stawanie się nie
wyczerpuje się tu w samym sobie, lecz zyskuje sens jako wykraczanie ku
nowym, szerszym (lecz także nieskończonym, zawsze otwartym) horyzon-
tom bycia, które jest jednak możliwe dzięki „byciu w”, osadzeniu w bycie,
jego materialności i nawet „ciężarze”, jak pokazuje to Noica na przykładzie
Nieskończonej kolumny Brâncuşiego (Sentimentul românesc al fiinţei, Bu-
cureşti 1996, s. 178–183). Wydaje się, że byłoby rzeczą interesującą porów-
nać te dwie sytuacje ontologiczne i dwa typy stawania się z Heideggerow-
skim rozróżnieniem na to, co w dziele sztuki ziemskie i światowe.
Zob. C. Noica, Cuvânt împreună despre rostirea filozofică românească,
Bucureşti 1996, s. 50 (w tym wydaniu, pod wspólnym tytułem umieszczono
dwie książki Noiki, Rostirea filozofică românească i Creaţie si frumos in ro-
stirea românească; cytaty lokalizuję za tym właśnie wydaniem).
Tamże, s. 49.
8 Tamże, s. 57.
Noica: rumuńska kruchość bytu
35
W Creaţie si frumos natomiast Noica dowodzi, że ta słabość
bytu, wpisana czy też zapisana w doświadczeniu języka rumuń-
skiego, polega na tym, że byt ten wciąż się ukrywa, wycofuje, nie
pozwala w pełni uchwycić. „Bytowość” jest kategorią stopnio-
walną, jeśli można tak powiedzieć – ma różne poziomy natęże-
nia, wykracza poza proste opozycje bycia i niebycia, obecności
i nieobecności: „Byt ma poziomy prawdy, nie zaś prostą praw-
dę obecności lub nieobecności”9. Ta drabina, czy też, jak mówi
Noica, „kaskada” bytu, znajduje swój wyraz w bogactwie na-
der trudnych do oddania w przekładzie form warunkowych ru-
muńszczyzny, sięgających od „prostej” rzeczywistości „jest” aż
po różne poziomy możliwości, możliwości możliwości, przy-
godność etc.10
Kolejnym ważnym krokiem Noiki na drodze budowania on-
tologii słabej jest książka Sentimentul românesc al fiinţei, wpro-
wadzająca istotne nowe wątki do wcześniejszych koncepcji ru-
muńskiego filozofa, ale też rozwijająca te, które akcydentalnie
pojawiły się w Creaţie si frumos, takie jak koncepcja sześciu on-
tologicznych sytuacji, oparta na sześciu modalnościach rumuń-
skiego czasownika „być” (a fi) oraz utożsamienie osłabienia
bycia z jego ukryciem się czy też wycofaniem (retragere, ascun-
dere). Sentimentul românesc al fiinţei można określić jako praw-
dziwy traktat o słabym bycie w kontekście ontologicznego do-
świadczenia wpisanego w język rumuński, gdyż problematyka
ontologicznej słabości jest w tej książce potraktowana chyba naj-
obszerniej ze wszystkich prac Noiki, a pole semantyczne związa-
ne z interesującym nas tu pojęciem jest bardzo bogate i obejmu-
je takie terminy jak seninitatea fiinţei, uşuratatea fiinţei, fiinţa
neîmplinita, fiinţa plurala, fiinţa multiplicata, fiinţa corupta (ła-
godność bytu, zniszczalność bytu, byt niespełniony, byt mnogi,
9 Tamże, s. 292.
10 Noica więc próbuje stworzyć język, który opisywałby „stopniowal-
ność” rzeczywistości, jakby odpowiadając na stwierdzenie narratora Ulicy
Krokodyli Schulza, iż „Język nasz nie posiada określeń, które by dozowały
niejako stopień realności, definiowały jej gęstość”, zob. B. Schulz, Sklepy
cynamonowe. Sanatorium pod Klepsydrą, Kraków 1985, s. 97.
36
Część pierwsza: Myśl słaba – podstawy filozoficzne
byt pomnożony, byt zepsuty)11. W sposobach, w jakich Noica
charakteryzuje osłabienie bytu, można wyróżnić dwa podstawo-
we kierunki interpretacji, nieco od siebie odmienne, choć jed-
nocześnie blisko ze sobą związane. W pierwszym z nich osła-
bienie znaczy uwolnienie od ciężaru i powagi bytu absolutnego,
zamkniętego, pełnego w imię większej swobody, otwarcia ku ta-
kim możliwościom bytowania, które nie są ograniczone do czy-
stej obecności i do „jest”. Choć Noikę interesował poziom onto-
logiczny, nie egzystencjalny, jego myślenie wydaje się tu dość
bliskie Heideggerowskiej koncepcji projektu jako otwarcia na
możliwości bycia, dzięki czemu jestestwo (u Noiki byłby to byt)
jest czymś więcej niż tym, czym jest faktualnie, czyli prostą
obecnością12.
Autor Sentimentul românesc al fiinţei wyróżnia sześć ontolo-
gicznych funkcji pytania i sześć trudnych do wiernego oddania
w całym ich zniuansowaniu modalności rumuńskiego czasowni-
ka „być” (a fi), którym odpowiada sześć podstawowych sytuacji
ontologicznych. Przemyślenie bytu w kategoriach pytania, a nie
odpowiedzi pełni w myśli Noiki doniosłą funkcję ontologiczną,
a nie tylko poznawczą, gdyż, choć pytanie objawia coś istotne-
go w porządku zdań czy twierdzeń, to przede wszystkim pro-
wadzi do otwarcia horyzontu dla rzeczy, do ich „rozświetlenia”,
dzięki czemu same rzeczy mogą się pojawić, uobecnić, choć
niekoniecznie w pełni swej obecności i przejrzystości13. Dzię-
ki pytaniom i ich właściwościom można uzyskać wgląd w istot-
ne aspekty rzeczy, w bogactwo ich różnorodnych stanów i niu-
ansów. Przeciwnie, odpowiedź jest zamknięciem horyzontu dla
rzeczy i potwierdzeniem dominacji człowieka nad bytem, ponie-
waż udzielenie odpowiedzi powoduje, że to nie same rzeczy się
11 Sentimentul românesc al fiinţei, dz. cyt., cytaty ze stron 30, 39, 66,
12 Zob. M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 2004,
72.
s. 187.
13 W Devenirea întru fiinţa (s. 198) Noica, idąc śladem Heideg
Pobierz darmowy fragment (pdf)