Darmowy fragment publikacji:
Wprowadzenie
Niniejsza książka opowiada o grupie filologów z poznańskiego Koła Polonistów.
Prezentuje rozmaite typy ich aktywności – publicznej i prywatnej, instytucjonal-
nej i pozainstytucjonalnej, uniwersyteckiej i pozauniwersyteckiej – podejmowane
w przestrzeni międzywojennego Poznania. W literaturoznawstwie utrwaliła się
jedynie rozwijana w tym mieście koncepcja teoretycznoliteracka Konstantego
Troczyńskiego. Nieosadzona w kontekście poznańskim, pozostaje jednak ledwie
jedną z rozlicznych propozycji metodologicznych formułowanych w dwudziesto-
leciu w ramach „przebudowy podstaw nauk humanistycznych”. Dlatego rów-
noprawnym z tą koncepcją przedmiotem badań uczyniłam Poznań oraz życie
i działalność grupy mieszkających w nim polonistów. Niemniej zasadniczym, choć
niestety wciąż umykającym przedmiotem poznania pozostaje trudna do zdefi-
niowania relacja między miastem, uniwersytetem (czy, ogólniej, akademią) oraz
literaturoznawstwem.
Literaturoznawstwo traktuję tutaj jako konfigurację praktyk kulturowych
związanych ze sprofesjonalizowanymi formami zajmowania się literaturą, nie zaś
tylko jako nazwę osobnej dyscypliny naukowej o dobrze wykrojonym obiekcie, wy-
specjalizowanych metodach badania i zdefiniowanych narzędziach prezentacji ich
wyników. Takie wąskie rozumienie terminu „literaturoznawstwo” (używanego wy-
miennie z „poetyką” i „teorią literatury”) ukształtowało się w Europie Środkowej
i Wschodniej w pierwszych dekadach XX wieku, głównie jednak w deklaracjach
i manifestach. Toteż nie odpowiada ani znacznie szerszemu zakresowi jego zasto-
sowań, ani – co dla mnie najważniejsze – rzeczywistym praktykom badawczym.
W zamyśle rozprawa ta stanowić ma mikronarracyjny1 przyczynek do kultu-
rowej historii2 nauki o literaturze. Mimo więc że nie proponuje żadnego ujęcia
1 Por. E. Domańska, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 2005.
2 Por. P. Burke, Historia kulturowa. Wprowadzenie, przeł. J. Hunia, Wydawnictwo UJ, War-
szawa 2012.
10
Wprowadzenie
systemowego ani komparatystycznego, nastawionego na zestawienie przypadku
poznańskiego z innymi, dobrze już rozpoznanymi3, najważniejszym dla podjętych
w niej studiów punktem odniesienia są narodziny dyscypliny, która zaczęła kształ-
tować się na początku drugiej dekady XX wieku w Europie Środkowej i Wscho-
dniej, a którą dziś nazywamy teorią literatury. Dyscyplina ta dojrzewała w latach
trzydziestych, osiągając na tyle silną pozycję w nowoczesnej nauce o literaturze,
że bywa z nią wręcz utożsamiana. Przyjmuję jej rozumienie za Antoine’em Com-
pagnonem, podkreślającym, że teoria jest, po pierwsze, metakrytyczną dyspozycją
do uprawiania uogólnionej (a więc nowoczesnej) refleksji o literaturze, po drugie
– dyspozycją z konieczności „polemiczną lub opozycyjną”4. Z takiej perspektywy
próbuję właśnie spojrzeć na teoretycznoliteracki potencjał powstałego przy Uni-
wersytecie Poznańskim Koła Polonistów.
Trzeba przy tym pamiętać, że teoria literatury to nie tylko fenomen specyficz-
ny dla regionu środkowo- i wschodnioeuropejskiego5 (podobnie jak inteligencja
i szczególnie kulturowo doniosła instytucja uniwersytetu), lecz także fenomen
miast, w których się rodziła – Petersburga (OPOJAZ), Moskwy (Moskiewskie Ko-
ło Lingwistyczne), Pragi (Praskie Koło Lingwistyczne), Warszawy (Warszawskie
Koło Polonistów), Wilna (koło wileńskie, grupa Manfreda Kridla), a także, o czym
rzadko się pamięta, Poznania. To właśnie ukształtowane w tych miastach środo-
wiska nowoczesnej inteligencji humanistycznej i właściwe im postawy – nie tylko
wobec nauki, ale także sztuki, ideologii społecznych, światopoglądów politycznych
– stworzyły teorię literatury jako unikatowy projekt intelektualny.
Nie wdając się w rekonstrukcję zróżnicowanych orientacji, jakie wyłaniały
się od pierwszych, burzliwych lat konstytuowania się literaturoznawstwa, nazy-
wanego też nową „nauką literatury” lub „nauką o literaturze” (jak mawiano
w Poznańskiem6), trzeba podkreślić, że (również) w Polsce podejścia powszechnie
3 Theoretical Schools and Circles in the Twentieth-Century Humanities. Literary Theory, History,
Philosophy, ed. by M. Grishakova and S. Salupere, Routledge, New York 2015.
4 A. Compagnon, Demon teorii. Literatura a zdrowy rozsądek, przeł. T. Stróżyński, słowo/obraz
terytoria, Gdańsk 2010, s. 13–14.
5 G. Tihanov, Dlaczego nowoczesna teoria literatury narodziła się w Europie Środkowo-Wscho-
dniej? (I dlaczego dziś jest martwa?), przeł. M. Adamiak, „Teksty Drugie” 2007, nr 4.
6 W wydanej w 1927 książce Tadeusz Grabowski posługuje się terminem „nauka literatu-
ry” dla określenia „ogólnej teorii badania literackiego”; w tytule ukończonego rok później,
a obronionego w 1929 doktoratu Konstantego Troczyńskiego pojawia się już „nauka o litera-
turze” – jako „nauka specjalna, składająca się z części teoretycznej (poetyki) i historycznej
(historii literatury)”. W obu przypadkach negatywnym punktem odniesienia jest „krytyka
literacka”, odrzucona z uwagi na jej subiektywny, praktyczny, doraźny (Grabowski) lub nor-
matywny i wartościujący (Troczyński) charakter. T. Grabowski, Wstęp do nauki literatury. Ze
szczególnym uwzględnieniem literatury polskiej, nakładem K.S. Jakubowskiego, Lwów 1927, s. 1,
4–5; K. Troczyński, Teoria poetyki. Szkic z zakresu nauk o literaturze, w: Studia i szkice z nauki
o literaturze, oprac. S. Dąbrowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. 77.
Wprowadzenie
11
określane jako „nowe”, tak w odniesieniu do nauki, jak sztuki, były z jednej stro-
ny reakcją na sytuację zewnętrzną, polityczną i społeczną, z drugiej zaś stano-
wiły skutek debat metodologicznych toczących się w gronie humanistów. O ile
jednak dzieje wewnętrzne tych przemian (zazwyczaj przyjmujące kształt studiów
z historii idei teoretycznoliterackich) są już dobrze rozpoznane7, o tyle dzieje ze-
wnętrzne, wymagające rekonstrukcji kontekstów ogólnokulturowych, dopiero od
niedawna stały się przedmiotem zainteresowań badaczy8.
W optyce zewnętrznej, w kontekście wyjaśniania, nauka (o literaturze) mieści
się w obszarze praktyk kulturowych. Toteż tekst naukowy jest tu traktowany nie
jako zobiektywizowana wypowiedź stanowiąca przekaz uniwersalnej wiedzy, lecz
podmiotowe świadectwo aktywności poznawczej, specyficzny zapis doświadczeń
konkretnych ludzi należących do określonych wspólnot myślowych („kolektywów”
rozumianych po Fleckowsku), działających w określonym miejscu i czasie. Dla-
tego właśnie punktem wyjścia do badań nad środowiskiem skupionym wokół
poznańskiego Koła Polonistów stało się dla mnie ich miasto, „laboratorium prze-
kształceń w kulturze”9 – „głęboka jedność nowoczesnego »ja« i nowoczesnego
otoczenia”10.
Że poznawanie nauki zogniskowane na przestrzeni powstawania faktów
naukowych prowadzi do ciekawych rezultatów, przekonują prace, które do analizy
7 M.in.: H. Markiewicz, Polska nauka o literaturze. Zarys rozwoju, PWN, Warszawa 1985;
R. Nycz, Literaturologia. Spojrzenie wstecz na dzieje nowoczesnej myśli teoretycznoliterackiej w Polsce,
w: tegoż, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro-
cławskiego, Wrocław 1997; M. Gorczyński, Prace u podstaw. Polska teoria literatury w latach
1913–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
8 Taką perspektywę prezentują niektóre z tekstów zebranych w tomie Tradycje polskiej
nauki o literaturze. Warszawskie Koło Polonistów po 70 latach, pod red. D. Ulickiej i M. Adamiaka,
Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008 oraz ostatnia książka Da-
nuty Ulickiej – D. Ulicka, Słowa i ludzie. 10 szkiców z antropologii filologicznej, Fundacja Akademia
Humanistyczna, IBL PAN, Warszawa 2013. Coraz częściej kontekstami kulturowymi kształto-
wania się teorii literatury zajmują się młodzi badacze – M. Adamiak, Grupa warszawsko-wileńska.
Dialektyka nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego (rozprawa doktorska napisana pod kierun-
kiem Danuty Ulickiej i obroniona na Wydziale Polonistyki UW w 2011 r., maszynopis udostęp-
niony przez autora); A.F. Kola, Powstanie i rozwój szkoły badawczej Manfreda Kridla. Rola aktorów
poza-ludzkich, w: Strukturalizm w Europie Środkowej i Wschodniej. Wizje i rewizje, pod red. D. Ulickiej
i W. Boleckiego, Fundacja Akademia Humanistyczna, IBL PAN, Warszawa 2012; A. Skwarska,
Spory Zygmunta Łempickiego z projektodawcami niemieckiej myśli o literaturze (1918–1939) (rozpra-
wa doktorska napisana pod kierunkiem Danuty Ulickiej i obroniona na Wydziale Polonisty-
ki UW w 2015 r., praca dostępna w repozytorium UW: http://depotuw.ceon.pl/bitstream/
handle/item/1003/Anna 20Staszewska 20doktorat.pdf?sequence=1).
9 Określenie Elżbiety Rybickiej. Tejże, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współ-
czesnych teoriach i praktykach kulturowych), w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy,
red. R. Nycz, M.P. Markowski, Universitas, Kraków 2006, s. 472.
10 M. Berman, „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”. Rzecz o doświadczeniu nowoczes-
ności, tłum. M. Szuster, Universitas, Kraków 2006, s. 172. Zob. też s. 15 i dalej.
12
Wprowadzenie
tekstów naukowych i intelektualnych biografii ich autorów włączają lekturę
„tekstu miasta”11. Do kanonicznych rozpraw tematyzujących naukę i miasto ja-
ko jedno zagadnienie poznawcze należą: klasyczna w kulturowej historii miast
książka Carla Schorskego o Wiedniu jako rozsadniku charakterystycznych idei
politycznych i kulturalnych12; Wittgenstein’s Vienna Allana Janika i Stephena
Toulmina13, którzy w specyfice stylu życia społecznego i kulturalnego w Wiedniu
u schyłku cesarstwa austro-węgierskiego upatrują źródeł problemów filozoficz-
nych poruszanych w Traktacie logiczno-filozoficznym; Dialectical Imagination Martina
Jaya14 – książka analizująca koncepcje szkoły frankfurckiej w kontekście miejskich
losów Instytutu Badań Społecznych oraz monografia The Metaphysical Club Louisa
Menanda, który w trybie rekonstrukcji historii powstałego w Cambridge niefor-
malnego klubu (jego członkami byli m.in. William James, Charles S. Peirce i Oliver
W. Holmes Jr.) opowiada o narodzinach najważniejszych amerykańskich idei
intelektualnych pierwszej połowy XX wieku15. Miasto jako przestrzeń, w której
krzyżują się różne interferujące ze sobą zjawiska (intelektualne, artystyczne, spo-
łeczne, polityczne), prezentuje też esej Jamesa Clifforda O surrealizmie etnograficz-
nym16, w którym opis Paryża lat międzywojennych daje asumpt do wydobycia
związków nieokrzepłej jeszcze wtedy etnografii z działaniami podejmowanymi
przez awangardę artystyczną surrealistów. Spośród wymienionych prac najciekaw-
szą z kulturoznawczego punktu widzenia jest rekonstrukcja miasta dokonana przez
Janika i Toulmina. Ich Wiedeń to równoprawny bohater monografii poświęconej
Wittgensteinowi. Chciałam, by podobnie było w przypadku mojej pracy. Opis
Poznania miał stać się integralnym elementem charakterystyki środowiska Koła
Polonistów i jego działań, w tym uprawianej przez Konstantego Troczyńskiego
teorii literatury.
11 Warto zwrócić uwagę, jak często nazwy kół, szkół i formacji zawierają w sobie bezpo-
średnie odniesienie do miast, w których przestrzeni działały – i są to zarówno miana nadawa-
ne ex post, jak i autookreślenia (przykładem niech będą choćby szkoła lwowsko-warszawska
czy Koło Wiedeńskie).
12 C.E. Schorske, Fin-de-siècle Vienna. Politics and culture, Alfred A. Knopf, New York 1980.
13 A. Janik, S.E. Toulmin, Wittgenstein’s Vienna, Simon and Schuster, New York 1973.
14 M. Jay, The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of Social
Research, 1923–1950, Little-Brown, Boston 1973. Po polsku dostępny jest inny tekst autora
dotyczący frankfurtczyków w okresie amerykańskim: M. Jay, Szkoła frankfurcka na wygnaniu,
przeł. W. Marzec, w: Migracje modernizmu. Nowoczesność i uchodźcy, red. T. Majewski, A. Rejniak-
-Majewska, W. Marzec, Łódzkie Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich Topografie, NCK, Łódź–
Warszawa 2014.
15 L. Menand, The Metaphysical Club. A Story of Ideas in America, Farrar, Straus and Giroux,
New York 2002.
Ostatni z wymienionych członków klubu, Oliver W. Holmes Jr., był prawnikiem, sędzią
Sądu Najwyższego USA. Koncepcje Holmesa wpłynęły na powstanie w Stanach Zjednoczonych
nurtu tzw. realizmu prawniczego.
16 J. Clifford, O surrealizmie etnograficznym, w: tegoż, Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etno-
grafia, literatura i sztuka, przeł. E. Dżurak i in., KR, Warszawa 2000.
Wprowadzenie
13
Rzecz, oczywiście, nie w ustalaniu determinant, wpływów, zależności i prze-
pływów między tym, co wewnątrztekstowe, i tym, co tradycyjnie uznaje się wobec
tekstu za zewnętrzne, kontekstualne. Nie chodzi też o uregulowanie możliwych,
rozpoznanych dotąd przełożeń między obiema sferami ani, tym bardziej, o wy-
pracowanie propozycji własnej. Próby stworzenia modelu ogólnego ujmującego
relację wewnętrzne – zewnętrzne (notabene jedną z najważniejszych i najbardziej
problematycznych w nowoczesnym literaturoznawstwie i, szerzej, humanistyce)
lub znoszącego rozziew między nimi – modelu, który uwzględniałby wszystkie
wchodzące w grę komplikacje, są z góry skazane na niepowodzenie; z historycz-
nej konieczności model taki byłby naiwnie upraszczający, nieuprawniony, nie do
obrony. Niemniej można podjąć próbę ukierunkowanej na tę właśnie relację re-
konstrukcji i opisu konkretnego, empirycznego materiału. Tak zorientowane uję-
cie faktyczności pozwoli już zasadnie wydobyć niektóre przynajmniej punkty
wspólne tekstu i kontekstu, daje asumpt do myślenia o homologiach między więk-
szymi jednostkami, do których tekst i kontekst należą. Jedynie asumpt właśnie.
W swojej rozprawie poprzestaję na mikroopisach i mikroanalizach, przyjmu-
jąc zasadę opisu gęstego17 – jako jedyną możliwość, gdy celem jest uchwycenie
siatki znaczeń lokalnych. Pozwala ona wszakże ująć różnodziedzinowe wypowie-
dzi jako zakorzenione w tym samym podmiotowym doświadczeniu18, związanym
z określoną przestrzenią fizykalną i społeczną. Inaczej mówiąc, pozwala potrakto-
wać je jako rezultat swoiście rozumianych aktów przekładu. Z pomocą przychodzą
tu założenia podzielane zarówno w kulturoznawstwie, socjologii i antropologii,
jak i semantyce (Charlesa J. Fillmore’a19) i semiotyce (Jurija Łotmana20). Bada-
jąc zróżnicowane pod względem gatunkowym, dziedzinowym i funkcjonalnym
(bo będące wytworami odmiennych praktyk) teksty członków Koła Polonistów,
próbuję spojrzeć na nie jak na serię międzydziedzinowych translacji (w rozumie-
niu Itamara Evena-Zohara, inicjatora teorii polisystemowej, która z translatologii
17 C. Geertz, Opis gęsty. W poszukiwaniu interpretatywnej historii kultury, w: tegoż, Interpre-
tacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M.M. Piechaczek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2005.
18 A. Zeidler-Janiszewska, Progi i granice doświadczenia (w) nowoczesności, w: Nowoczesność jako
doświadczenie, red. R. Nycz, A. Zeidler-Janiszewska, Universitas, Kraków 2006. Por. R. Nycz,
Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, IBL PAN, Warszawa 2012 oraz G. God-
lewski, Victor Turner: ku antropologii doświadczenia, „Przegląd Kulturoznawczy” 2009, nr 2.
19 Zob. M. Zawisławska, Rama interpretacyjna jako narzędzie analizy tekstu, w: Tekst, analizy
i interpretacje, red. J. Bartmiński, B. Boniecka, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998 i K. Wasza-
kowa, O nowych zjawiskach leksykalnych w świetle semantyki rozumienia, w: Semantyczna struktura
słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Wydawnictwa Uniwersytetu War-
szawskiego, Warszawa 1997.
20 J. Łotman, O znaczeniach we wtórnych systemach modelujących, w: Studia z teorii literatury.
Archiwum przekładów „Pamiętnika Literackiego”, t. II, pod red. K. Bartoszyńskiego, M. Głowińskiego,
H. Markiewicza, Ossolineum, Wrocław 1988.
14
Wprowadzenie
przechodzi do badań kulturowych21), a w praktyce – podjąć próbę swego rodzaju
przekładu wypowiedzi naukowych na publicystyczne, autobiograficzne, biograficz-
ne – i odwrotnie.
Tak zaprojektowana analiza środowiska poznańskiego Koła Polonistów po-
zwala także rozeznać się w funkcjonowaniu jednej z lokalnych inteligencji (sic!)
polskich w okresie ich dynamicznej modernizacji, przechodzenia od wzorów przed-
nowoczesnych do sposobu działania typowego dla nowoczesnej warstwy ludzi
wykształconych. Środowisko Koła Polonistów to właśnie przedstawiciele takiej
grupy, jej kulturotwórcza elita – nowocześni intelektualiści. Idę tu za Jakiem
Le Goffem, który pisze: „Zyskanie świadomości postępu, często współczesne de-
mokratyzacji życia społecznego i politycznego, sprawia, że nowoczesność, w każ-
dym razie na poziomie jej kształtowania, staje się sprawą »elity«, grupy, koterii.
Nawet kiedy nowoczesność, jak dzisiaj, wrasta w kulturę masową – jak pokazuje
Edgar Morin – ci, którzy wytwarzają tę kulturę, w telewizji, poprzez plakaty, wzor-
nictwo, komiks itd., formują wąskie środowisko intelektualistów”22.
Pojęcie „intelektualista”, związane z zachodnią, przede wszystkim francuską
tradycją, jest używane na określenie konkretnego podzbioru warstwy wykształco-
nej. W studiach nad nią odnosi się do pisarzy, artystów, dziennikarzy, profesorów
uniwersyteckich23. Wybieram je celowo. W znaczeniu, które przyjmuję, nie doty-
czy ono inteligencji w jej środkowo- i wschodnioeuropejskim rozumieniu (w tej
tradycji warstwa inteligencka obejmuje także lekarzy, prawników, inżynierów
etc.24), lecz jej specyficzną podgrupę, inteligencję działającą w sposób profesjo-
nalny na polu literatury, sztuki, nauki, edukacji, mediów. Figura intelektualisty
rodzi się wtedy, kiedy interwencji politycznej można już dokonać, odwołując się
wyłącznie do autonomicznych wartości intelektualnych lub artystycznych, tzn.
kiedy można wypowiadać się o istotnych sprawach z pozycji pisarza, badacza czy
publicysty, nie zaś patrioty, społecznika czy polityka25. Ta autonomizacja nie ozna-
cza oddzielenia od życia społecznego. Wręcz przeciwnie – mozolnie budowane
21 I. Even-Zohar, Teoria polisystemów, przeł. K. Lukas, „Przestrzenie Teorii” 2007, nr 7. Zob.
też T. Bilczewski, Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec transla-
tologii, Universitas, Kraków 2010, s. 144–174.
22 J. Le Goff, Historia i pamięć, przeł. A. Gronowska, J. Stryjczyk, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 98.
23 O różnicach narodowych w nazywaniu tej warstwy: D. Sdvižkov, Epoka inteligencji. Histo-
ria porównawcza warstwy wykształconej w Europie, przeł. J. Górny, red. nauk. A. Kożuchowski,
Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2011, zwłaszcza rozdział 1.
24 J. Jedlicki, Historia inteligencji polskiej w kontekście europejskim, „Kultura i Społeczeństwo”
2000, nr 2, s. 150.
25 P. Bourdieu, Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, tłum. A. Zawadzki, Universi-
tas, Kraków 2001, s. 202.
Wprowadzenie
15
abstrakcyjne systemy służyć mogą (i wielu przypadkach służyć miały) określonym
projektom społecznym lub stanowić ich integralny składnik.
W realiach polskich warstwa nowoczesnych intelektualistów mogła wy-
kształcić się dopiero w okresie międzywojennym. Jest to okres, który pokrywa się
z narodzinami nowoczesnego sposobu badania dzieła literackiego. Pytanie o to,
jak określić związki między tak odległymi z pozoru przemianami, pobrzmiewa cały
czas w tle moich rozważań. Nie roszczę sobie jednak w żadnym razie prawa do
udzielenia w tej kwestii miarodajnej odpowiedzi, zdając sobie sprawę z tego,
że wymagałoby to uwzględnienia więcej niż jednego przypadku i przeprowadze-
nia wnikliwej analizy porównawczej.
W rezultacie powrotów owego pytania trzema najważniejszymi zagadnienia-
mi organizującymi moje myślenie o poznańskim Kole Polonistów stały się miasto,
uniwersytet i literaturoznawstwo. I tak zmiany, które zachodzą w Poznaniu na po-
czątku XX wieku, odsyłają do kwestii związanych z przemianami charakterystycz-
nymi dla nowoczesnego miasta wraz ze wszystkimi jego typowymi instytucjami
i miejskimi praktykami. Dzieje pierwszych dwóch dekad funkcjonowania uniwer-
sytetu w Poznaniu, procesy kształtujące międzywojenną poznańską humanistykę
wywołują z kolei problematykę związaną z krystalizowaniem się tego, co można
by nazwać nowoczesną kulturą naukową26. Wreszcie zainteresowanie poznańskim
literaturoznawstwem uruchamia cały kompleks zagadnień związanych z narodzi-
nami nowoczesnej nauki o literaturze.
Trzeba od razu zastrzec: pojęcia „nowoczesne miasto”, „nowoczesna kultura
naukowa”, „nowoczesne literaturoznawstwo” są tutaj używane w sposób zoperacjo-
nalizowany – służą zaakcentowaniu przemiany zachodzącej w konkretnej, podda-
wanej badaniu rzeczywistości. Określenia „nowoczesne”, „nowoczesna” roboczo
uznane są za słowa kluczowe, które otwierają określone sfery problemów i po-
magają zarysować szersze tło bez wchodzenia w historyczne rekonstrukcje ich
semantyki i bez metodycznego przeglądu prac, w których były proponowane, uży-
wane i transformowane27. Stojące za aplikacjami propozycje mają tworzyć układ
26 Terminu „kultura naukowa” używam dla nazwania ogółu zjawisk związanych ze zbio-
rowymi przeświadczeniami na temat nauki, jej specyfiki (także językowej) i funkcji, roli uczo-
nego oraz z modelami komunikacji naukowej, jej instytucjami, obiegami, technologiami itd.
– analogicznie do tego, w jaki sposób Stefan Żółkiewski definiował kulturę literacką. Por.
S. Żółkiewski, Wiedza o kulturze literackiej. Główne pojęcia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
Wykorzystanie tu koncepcji Żółkiewskiego wynika nie tylko z próby teoretycznego podbudo-
wania wprowadzonego pojęcia, ale także z tego, że – podobnie jak mnie – Żółkiewskiego in-
teresowały procesy modernizacji, profesjonalizacji i instytucjonalizacji. Zob. S. Żółkiewski,
Społeczne konteksty kultury literackiej na ziemiach polskich (1890–1939), przygotowali do druku
A. Brodzka, O.S. Czarnik, M. Hopfinger, IBL PAN, Warszawa 1995; S. Żółkiewski, Kultura lite-
racka 1918–1932, Ossolineum, Wrocław 1973.
27 Krótką analizę pojęcia „nowoczesny” proponuje Jacques Le Goff w: tegoż, Historia i pa-
mięć, dz. cyt., rozdz. II.
16
Wprowadzenie
odniesienia, który pozwoli uruchomić maszynerię poznawczą; nie stanowią zbio-
ru gotowych schematów interpretacyjnych.
W rozprawie przyjęłam, że równie ważnymi co działalność naukowa obszara-
mi aktywności wywodzących się z Koła Polonistów „profesjonalistów od literatu-
ry” były różnego rodzaju formy animacji życia literackiego i, szerzej, kulturalnego.
Wiązały się one z pracą zawodową na uniwersytecie i w szkole, w redakcji pra-
sowej lub radiowej, z działalnością w towarzystwach naukowych, grupach i kaba-
retach literackich oraz wydawanych przez te środowiska czasopismach, a także
w stowarzyszeniach, takich jak Klub Literacki, Związek Zawodowy Literatów
Polskich oraz Zrzeszenie Związków Artystycznych. Praktyki te, nie inaczej niż
praktyki życia towarzyskiego, łączył podzielany przez członków Koła Polonistów
kolektywny styl myślowy (w rozumieniu Flecka). Notabene to iunctim jako nad-
rzędną więź intelektualną i światopoglądową wskazuje się także dla innych kół
powstałych zarówno w międzywojniu, jak po wojnie (Warszawskiego Koła Polo-
nistów, kół Bachtinowskich), a nawet szkół naukowych (szkoły Twardowskiego,
warszawskiej szkoły historyków idei). O „kolektywie” i właściwym mu „stylu”
decydowały w znacznej mierze więzi powstałe podczas wspólnych studiów uni-
wersyteckich i innych powiązanych z nimi typów aktywności charakterystycznych
dla życia miejskiego.
Interesowało mnie przede wszystkim to, co składa się na szeroko rozumianą
„kulturę naukową”, nie zaś nauka sprowadzona do aktywności czysto poznaw-
czej. Ten jej – mimo że bodaj najistotniejszy – komponent wpisuję w szerzej rozu-
mianą działalność intelektualną, którą definiuję jako pole praktyk kulturowych
osadzonych nie tylko w kontekście rozwoju doktryn i teorii, lecz także (a może
nawet przede wszystkim) w przestrzeniach lokalnych tradycji, formalnych i niefor-
malnych relacji społecznych oraz praktyk życia codziennego. Dopiero uwzględnie-
nie wszystkich tych aspektów pozwala zrozumieć zarówno systemowe przemiany
dokonujące się w nauce, jak też wyjaśnić stałe w niej zmiany paradygmatów, i – co
dla mnie ważniejsze – jej dynamikę jako jednej z instytucji kultury.
Ambicją mojej rozprawy było wypróbowanie tak zakreślonego projektu kul-
turowej historii nauki na konkretnym, jednostkowym przypadku. W tym teście
szczególnie istotne stało się zniesienie wciąż aktywnego podziału na tzw. historię
(nauki) wewnętrzną i zewnętrzną. Jest on – jak dowodzi np. Historia fizyki Andrze-
ja Kajetana Wróblewskiego28 – w gruncie rzeczy pozorny, ponieważ dzieje od-
kryć i teorii naukowych są zawsze dziejami tworzących je ludzi. Izolowanie od
siebie porządków, którym tradycyjnie odpowiadałyby takie dyscypliny, jak nauko-
znawstwo, filozofia nauki, socjologia wiedzy, psychologia procesu twórczego, bio-
grafistyka, zubaża, a nierzadko poważnie deformuje obraz tego, czym jest nauka.
28 A.K. Wróblewski, Od czasów najdawniejszych do współczesności, WN PWN, Warszawa 2006.
Wprowadzenie
17
Przede wszystkim zamazuje jej kulturowy charakter. Tymczasem, jak wszystkie
inne zjawiska kulturowe, fenomeny z obszaru praktyk naukowych domagają się
od badacza każdorazowo umiejscowienia ich w konkretnym czasie i przestrzeni
oraz uwzględnienia lokalnych uwarunkowań ich funkcjonowania. Gdyby strawe-
stować i zmienić nieco wydźwięk oryginalnego sformułowania Roberta Escarpi-
ta, jedno z pytań, na które próbowałam odpowiedzieć w swojej pracy, mogłoby
brzmieć: „Co ludzie robią z nauką?”, w zajmującym mnie przypadku – z nauką
o literaturze. Dlatego właśnie zjawiska zachodzące w dziedzinie literaturoznaw-
stwa uprawianego przez członków poznańskiego Koła Polonistów potraktowane
zostały w niniejszej rozprawie jako integralna część dynamicznego układu lokal-
nych instytucji i praktyk kulturowych, reprezentujących je dyskursów, a także
indywidualnych praktyk życia codziennego odwzorowanych w biografiach i za-
piskach prywatnych.
***
Niniejsza książka jest nieco zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronio-
nej w 2013 roku na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Sam
pomysł, a także niektóre jej fragmenty były prezentowane i omawiane na semi-
nariach doktoranckich profesorów Danuty Ulickiej, Andrzeja Mencwela i Rocha
Sulimy (których inspiracji zawdzięczam bardzo wiele) oraz na zebraniach Zakładu
Kultury Współczesnej Instytutu Kultury Polskiej UW. Wszystkim uczestnikom
tamtych dyskusji, podobnie jak recenzentom gotowej już rozprawy – prof. dr hab.
Annie Zeidler-Janiszewskiej i prof. dr. hab. Rochowi Sulimie – serdecznie dziękuję
za podpowiedzi i uwagi krytyczne. Jeśli nie wszystkie zostały wyzyskane, kładę to
na karb własnej nieumiejętności i młodzieńczej buńczuczności. Długu wdzięcz-
ności wobec mojego Męża oraz promotor pracy, prof. dr hab. Danuty Ulickiej, bez
których nieustającego wsparcia nie powstałaby ani sama rozprawa, ani niniejsza
książka, spłacić nie zdołam nigdy...
Pobierz darmowy fragment (pdf)
