Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00366 007472 15355651 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Międzynarodowe prawo środowiska - ebook/pdf
Międzynarodowe prawo środowiska - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 674
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-1900-3 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> międzynarodowe
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Wybór dokumentów z zakresu międzynarodowego prawa środowiska zawiera teksty najważniejszych wielostronnych umów międzynarodowych oraz teksty kilku aktów tzw. soft law w tej dziedzinie. Wybrane dokumenty zostały poprzedzone wprowadzeniem do międzynarodowego prawa środowiska i rozważaniami dotyczącymi tendencji rozwoju tej gałęzi prawa międzynarodowego. Zamierzeniem towarzyszącym wyborowi dokumentów było zebranie w jednej publikacji aktów prawnych, które są najczęściej przedmiotem analizy i rozważań prowadzonych w ramach zajęć akademickich, nie tylko z zakresu powszechnego prawa międzynarodowego czy międzynarodowego prawa środowiska, ale też z zakresu polskiego prawa ochrony środowiska prowadzonych na różnych kierunkach studiów akademickich.

Adresaci:

Podstawowa grupa odbiorców to pracownicy naukowi i studenci studiów prawniczych, administracyjnych, nauk politycznych oraz wyspecjalizowanych studiów ochrony środowiska, takich, jak np. Międzywydziałowe Studia Ochrony Środowiska na Uniwersytecie Warszawskim. Adresatami publikacji są również pracownicy administracji państwowej i samorządowej, jak też prawnicy praktykujący w dziedzinie prawa środowiska, ponieważ Polska jest stroną umów międzynarodowych zawartych w zbiorze.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Międzynarodowe prawo środowiska Międzynarodowe prawo środowiska wybór i wprowadzenie Maria M. Kenig-Witkowska przepisy z wprowadzeniem Warszawa 2009 Wydawca: Anna Hara Redaktor prowadzący: Anna Hara Sk³ad, ³amanie: Sławomir Sobczyk © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009 ISBN: 978-83-7601-443-2 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści Przedmowa ...........................................................................................................9 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska. Uwagi z perspektywy powszechnego prawa międzynarodowego .........11 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje ................................................11 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska ................................................................................................16 3. Źródła i akty prawa środowiska ...........................................................23 4. Zasady ........................................................................................................29 5. Zagadnienia przestrzegania prawa, rozstrzygania sporów i odpowiedzialności za środowisko.......................................................41 6. Prawo człowieka do środowiska ...........................................................46 7. Konkluzje ...................................................................................................49 Rozdział I. Zasady ogólne międzynarodowego obrotu prawnego w dziedzinie środowiska .................................................................................51 Deklaracja sztokholmska z 1972 r. w sprawie środowiska człowieka .........................................................................................53 Konwencja z 1972 r. w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego ..............................................59 Deklaracja z Rio de Janeiro z 1992 r. w sprawie środowiska i rozwoju ....77 Rozdział II. Dostęp do informacji i ocena oddziaływania na środowisko ....................................................................................................85 Konwencja z Espoo z 1991 r. o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście trangranicznym .....................................87 Konwencja z Aarhus z 1998 r. o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska .............110 5 Spis treści Rozdział III. Ochrona atmosfery ................................................................143 Konwencja genewska z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości ...........................145 Konwencja wiedeńska z 1985 r. o ochronie warstwy ozonowej .........156 Protokół montrealski z 1987 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową ..................................................................................177 Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych z 1992 r. w sprawie zmian klimatu ......................................................................210 Protokół z Kioto z 1997 r. do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu.......................240 Rozdział IV. Ochrona środowiska morskiego ...........................................267 Układ z 1971 r. o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu ...........................................................269 Konwencja z 1972 r. o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji .................................275 Konwencja z 1973 r. o zapobieganiu zanieczyszczenia morza przez statki ..............................................................................................293 Konwencja z 1982 r. o prawie morza .......................................................308 Rozdział V. Ochrona różnorodności biologicznej ....................................363 Konwencja z Ramsar z 1971 r. o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego .............................................365 Konwencja bońska z 1979 r. o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt .....................................................................................373 Konwencja z 1992 r. o różnorodności biologicznej ................................400 Protokół kartageński z 2000 r. o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji z 1992 r. o różnorodności biologicznej ......................434 Rozdział VI. Niebezpieczne odpady/awarie przemysłowe ....................467 Konwencja bazylejska z 1989 r. o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych ..............469 Konwencja z 1992 r. w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych ..........................................................................509 Rozdział VII. Działania zbrojne i środowisko ..........................................549 Konwencja z 1977 r. o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich ..........................................551 6 Spis treści Protokół I dodatkowy z 1977 r. do Konwencji genewskich dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych .................................................................................................558 Konwencja z 1980 r. o zakazie lub ograniczaniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki ...................................................560 Rozdział VIII. Handel międzynarodowy i środowisko ..........................561 Konwencja z 1973 r. o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem ......563 Układ ogólny w sprawie ceł i handlu (GATT) z 1947/94 r.....................584 Porozumienie z 1994 r. ustanawiające światową organizację handlu (WTO) ........................................................................................591 Porozumienie z 1994 r. w sprawie barier technicznych w handlu .....593 Porozumienie z 1994 r. w sprawie stosowania środków sanitarnych i fitosanitarnych ......................................................................................598 Rozdział IX. Odpowiedzialność za szkody w środowisku .....................617 Konwencja wiedeńska z 1963 r. o odpowiedzialności cywilnej za szkodę jądrową ..................................................................................619 Konwencja z 1972 r. o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne .......................................................................635 Międzynarodowa konwencja z 1992 r. o odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami ......646 Chronologiczny spis dokumentów ............................................................665 Wybrana literatura ..........................................................................................667 Przedmowa Wybór dokumentów z dziedziny międzynarodowego prawa środo- wiska obejmuje przepisy najważniejszych aktów prawnych dotyczących tej dziedziny obrotu prawnomiędzynarodowego. Jest on przeznaczony dla wszystkich zainteresowanych prawem środowiska, studiujących i stosują- cych prawo międzynarodowe w praktyce, w szczególności międzynarodo- we prawo środowiska i generalnie prawo środowiska, ponieważ zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej umowy międzynarodowe są źród- łem prawa obowiązującego na jej terytorium. Zamierzeniem przyświecającym dokonanemu wyborowi było zgro- madzenie w jednej publikacji aktów prawnych, które są zazwyczaj anali- zowane przy okazji studiowania i stosowania norm międzynarodowego prawa środowiska. Rzecz oczywista, dokonany wybór nie ma charakteru wyczerpującego, zważywszy m.in. na fakt, że liczba wielostronnych umów międzynarodowych w dziedzinie środowiska już dawno przekroczyła pięć- set. Przy wyborze dokumentów kierowano się przede wszystkim kryterium reprezentatywności i znaczenia wybranych dokumentów dla praktyki mię- dzynarodowej oraz tym, iż zawarte w nim umowy wielostronne zostały ratyfikowane przez Polskę i w ten sposób znalazły się w katalogu źródeł prawa obowiązującego w Rzeczpospolitej Polskiej. Podział na działy chronione normami międzynarodowego prawa śro- dowiska wynika z praktyki obrotu prawnomiędzynarodowego uwzględnia- jącej możliwie najbardziej powszechny charakter tych norm. Ze względu na obszerność niektórych umów międzynarodowych w zbiorze znalazły się jedynie wyciągi z cytowanych przepisów, które miały znaczenie dla do- konanego podziału rzeczowego. Z tego też powodu pominięto te załączni- ki do traktatów międzynarodowych, które ze względu na zawarte w nich standardy techniczne mają niewielkie znaczenie dla analizy prawniczej cytowanych dokumentów. 9 Przedmowa Wybrane dokumenty zostały poprzedzone wprowadzeniem oma- wiającym tendencje w rozwoju systemu norm międzynarodowego prawa środowiska. Przy wyborze analizowanych problemów międzynarodowe- go prawa środowiska kierowano się z jednej strony katalogiem zagadnień systemowych powszechnego prawa międzynarodowego, z drugiej zaś od- powiednio długim okresem występowania tych tendencji w praktyce mię- dzynarodowego prawa środowiska oraz poglądami doktryny. Stając przed wyborem między umieszczeniem w zbiorze możliwie dużej liczby reprezentatywnych dokumentów międzynarodowych a ogra- niczeniem zbioru na rzecz omówienia zawartości rzeczowej regulacji do- tyczących poszczególnych działów, wybrano pierwszy wariant. Teksty cytowanych w zbiorze umów międzynarodowych pocho- dzą z Dziennika Ustaw, jako formalnego źródła prawa obowiązującego w Rzeczpospolitej Polskiej i nie zostały poddane żadnemu procesowi korek- ty gramatycznej, semantycznej czy innej. Teksty pozostałych dokumentów zawartych w zbiorze pochodzą ze źródeł w nich wskazanych. W spisie treści i chronologicznym wykazie dokumentów podano ich zwyczajowo używane nazwy. Warszawa, luty 2009 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska Uwagi z perspektywy powszechnego prawa międzynarodowego 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i defi nicje W 1991 r. w nocie redakcyjnej do specjalnego wydania Harvard Law Review redaktorzy napisali, że pod koniec lat osiemdziesiątych między- narodowe prawo środowiska pojawiło się jako odrębna dyscyplina aka- demicka, tym samym rozpoczynając w doktrynie dyskusję o jej charak- terze w porządku prawnomiędzynarodowym1. Z przebiegu tej dyskusji wynika, że pogląd o odrębności międzynarodowego prawa środowiska, jako dyscypliny akademickiej, nie jest generalnie podzielany w piśmien- nictwie prawnomiędzynarodowym. Doktryna ostrożnie podchodzi do takich zdecydowanych kwalifikacji, pozostając przy koncepcji jednoś- ci prawa międzynarodowego, jako dyscypliny naukowej, równocześnie wskazując na elementy szczególnej podstawy metodologicznej badania obrotu prawnomiędzynarodowego związanego z materią prawa środo- wiska. Stanowisko takie potwierdza praktyka, posługująca się partyku- larnymi metodami i środkami regulacji oraz mechanizmami przestrzega- nia prawa ze względu na zazwyczaj bardzo techniczny charakter norm prawa środowiska. W doktrynie prawa międzynarodowego powszechnie uważa się, że międzynarodowe prawo środowiska jest gałęzią prawa międzynarodowe- go dającą się wyodrębnić ze względu na kryterium przedmiotowe, którym jest dość ogólnie zdefiniowane „środowisko”, oraz ze względu na metodę 1 Harvard Law Review Editors, Developments in the Law: International Environmental Law, Har- vard Law Review 1991. 11 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska regulacji. W stosunku do pojęcia powszechnego prawa międzynarodowe- go pozostaje ono w podobnym związku, jak np. międzynarodowe prawo handlowe, międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka czy między- narodowe prawo morza. W prawie międzynarodowym nie ma normy, która generalnie defi- niowałaby pojęcie środowiska. Dzieje się tak zapewne dlatego, że terminu tego można by użyć dla określenia szerokiego spektrum zagadnień – od biosfery po najmniejszy organizm. Wśród definicji słownikowych znajduje- my takie określenia, jak np. „coś co nas otacza”, czy bardziej rozbudowane „cały kompleks czynników glebowych, klimatycznych i biologicznych, które wpływają na organizm lub ekosystem i ostatecznie decydują o ich formie i przetrwaniu”, czy też „całość społecznych i kulturowych uwarunkowań wpływających na życie jednostki lub wspólnoty”2. Albo po prostu „otocze- nie”3. W opublikowanym w 1969 r. tzw. Raporcie U’Thanta w sprawie środo- wiska człowieka czytamy, że środowisko to fizyczne i biologiczne otoczenie człowieka, bez względu na to, czy chodzi o środowisko naturalne, czy też środowisko będące wynikiem działalności ludzkiej4. Deklaracja Sztokholm- ska z 1972 r. definiuje środowisko człowieka, jako dające mu fizyczne utrzy- manie i dostarczające możliwości intelektualnego, duchowego, moralnego i społecznego rozwoju, dodając, że obydwa aspekty środowiska, naturalne i stworzone przez człowieka, są istotne dla jego dobrobytu oraz korzystania z jego podstawowych praw5. Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju zaproponowała jeszcze bardziej ogólne podejście do definicji środowiska, określając je jako to, gdzie wszyscy żyjemy6. Brak ogólnej definicji normatywnej środowiska sprawia, że niektóre akty prawa międzynarodowego definiują to pojęcie na użytek przepisów danego aktu prawnego, co prowadzi do konstruowania definicji wymie- niających poszczególne elementy środowiska. Na przykład Konwencja z 1988 r. dotycząca korzystania z zasobów naturalnych Antarktydy, definiu- jąc szkodę w środowisku Antarktydy, określa ją jako każde oddziaływanie na ożywione lub nieożywione składniki tego środowiska lub ekosystem, 2 Zob. Webster’s New World Dictionary, 3th College Ed., 1984. 3 Zob. Concise Dictionary, 7 th. ed. 4 Zob. Raport U’Thanta, UN-CES-XLVII, E/4667. Szerzej na ten temat K. Kocot, Prawnomię- dzynarodowe zasady sozologii, Warszawa–Wrocław 1977, s. 55 i nast. 5 Zob. Report of the United Nations Conference on the Human Environment 1972, doc. A/Conf. 48/14 rev. 1. 6 Zob. Raport WCED, Our Common Future, Oxford 1987. 12 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje łącznie ze szkodą dla atmosfery lub życia w morzu albo na lądzie. Warto zauważyć, że nawet takie wielostronne traktaty międzynarodowe, jak Kon- wencja z 1982 r. o prawie morza, nie definiują tego pojęcia w stosunku do mórz i oceanów, chociaż wydaje się, że powszechne rozumienie środowi- ska morskiego w doktrynie i praktyce jest dość jednoznaczne i obejmuje atmosferę nad morzem i samo morze. Innym przykładem tego rodzaju de- finicji wynikających z partykularnych regulacji przedmiotowych jest defi- nicja zawarta w art. 1 Konwencji wiedeńskiej z 1985 r. o ochronie warstwy ozonowej, definiująca pojęcie szkodliwego wpływu na środowisko, jako zmiany w fizycznym środowisku lub biocie, łącznie ze zmianami klimatu, które mają szkodliwy wpływ na życie i zdrowie człowieka, lub na ekosy- stemy i materiały użyteczne dla ludzkości. W literaturze prawnomiędzynarodowej wyróżnia się na ogół trzy okresy rozwoju międzynarodowego prawa środowiska, którym towarzy- szy rozwój aksjologii tej gałęzi prawa: pierwszy – okres rozwoju norm pra- wa międzynarodowego regulujących materie związane ze środowiskiem, określany jako okres „tradycyjnych” norm prawa międzynarodowego, po- przedzający Konferencję Narodów Zjednoczonych w sprawie środowi- ska człowieka (Sztokholm 1972 r.); drugi – okres „nowoczesnych” norm, które kształtowały prawo środowiska w okresie od 1972 r. do 1992 r., tj. do Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska i rozwoju (Rio de Janeiro); trzeci – okres po Konferencji w Rio de Janeiro, który ujaw- nia kolejne nowe trendy i tendencje w rozwoju międzynarodowego pra- wa środowiska7. W związku z proponowanym w doktrynie podziałem na okresy roz- woju norm międzynarodowego prawa środowiska nasuwa się kilka uwag. Otóż nie wydaje się, żeby podział ten oznaczał, iż istnieją daty przełomowe powodujące dyskontynuację procesów rozwoju norm tego prawa podję- tych w kolejnych okresach, a normy prawa międzynarodowego, których nie nazywano wcześniej normami prawa środowiska, a które regulowa- ły obrót prawny w tej dziedzinie, pozostawały poza zespołem norm tego prawa tylko dlatego, że powstały wcześniej, jak to się niekiedy sugeruje8. Nawet jeżeli uznać, że przyjęte daty stanowią cezurę czasową dla etapów 7 Nieco inaczej, bo dwa okresy rozwoju międzynarodowego prawa środowiska (okres pierw- szy – po 1972 r., drugi – po 1992 r.), wyróżnia np. J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony śro- dowiska, Warszawa 1999, s. 13. 8 Zob. np. komentarze dotyczące wyroku arbitrażowego w sprawie Trail Smelter Arbitration, American Journal of International Law, vol. 33. 13 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska rozwoju norm międzynarodowego prawa środowiska, to wydaje się, że okres określany jako okres rozwoju tradycyjnych norm tego prawa zakoń- czył się w 1969 r. Raportem w sprawie środowiska człowieka, w którym zaprezentowano nowe podejście aksjologiczne do spraw środowiska jako dobra wspólnego, którego ochrona jest obowiązkiem społeczności między- narodowej i każdego człowieka9. Wynikiem dynamicznego rozwoju międzynarodowego prawa środo- wiska w ostatnim dwudziestoleciu jest ogromna liczba aktów prawnych o różnym charakterze, co wiąże się z zachodzącymi w tym okresie zmia- nami w podejściu do przedmiotu regulacji. Poglądy doktryny, co do tego, czy mamy już do czynienia z niezależną dziedziną prawa, czy nową gałę- zią prawa międzynarodowego publicznego, dziedziną prawa międzyna- rodowego czy podsystemem, a może samodzielną dyscypliną akademicką są podzielone zarówno gdy chodzi o system prawa międzynarodowego, jak też wewnętrznego10. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewątpliwie brak systemowej jedności tych norm, niepodejmowanie prób ich kodyfikacji, wreszcie nie do końca określony przedmiot regulacji, czego przykładem w nauce pol- skiej jest operowanie niemal wyłącznie terminem międzynarodowego pra- wa ochrony środowiska, co wydaje się być nie do końca uzasadnione, bo- wiem normy tego prawa dotyczą w ogóle obrotu prawnego związanego ze środowiskiem, którego zasadą generalną jest wprawdzie ochrona śro- dowiska, ale które regulują wiele innych zagadnień prawnomiędzynaro- dowych, takich jak np. szerokie spektrum zagadnień rozwoju społecznego i gospodarczego11. Należy również zauważyć, że międzynarodowe prawo środowiska nie jest jedynie domeną prawa międzynarodowego publicz- nego, ale też prawa prywatnego międzynarodowego. Można więc powie- dzieć, że międzynarodowe prawo środowiska, tak jak je można obecnie określić, to zespół norm, na które składają się regulacje międzynarodowe 9 Raport U’Thanta, j.w. 10 Zob. np. S. Bell, D. McGillivray, Environmental Law, Oxford 2006; P.W. Birnie, A.E. Boyle, In- ternational Law and the Environment, Oxford 2002; D. Hunter, J. Salzman, D. Zaelke, International En- vironmental Law and Policy, New York 2002; A.C. Kiss, J.P. Beurier, Droit International de L’Environment, Paris 2001; A. Kiss, D. Shelton, Manual of European Environmental Law, Cambridge 1999; P. Sands, Principles of International Environmental Law, Cambridge 2003; J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska...; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004; M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa 2000. 11 Zob. np. J. Ciechanowicz, Międzynarodowe prawo ochrony środowiska..., s. 12 i nast.; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne..., s. 618 i nast. 14 1. Zagadnienia ogólne, pojęcia i definicje publicznoprawne i prywatnoprawne mające za przedmiot obrót prawny w dziedzinie środowiska12. W kontekście rozważań o skomplikowanej i wielowątkowej strukturze norm prawa środowiska należy też zwrócić uwagę na wpływ krajowych systemów prawa środowiska na rozwój norm międzynarodowych w tej dziedzinie, który może być postrzegany nawet jako impuls sprawczy inno- wacji w rozwoju norm tego prawa13. Ponadto, ze względu na szczególnie kompleksowy charakter materii regulacji, trudno jest niekiedy w sposób jednoznaczny oddzielić działania międzynarodowe od krajowych w im- plementacji i aplikacji norm prawa środowiska, żeby tylko posłużyć się przykładem regulacji dotyczących zmian klimatu, które są nie tylko ele- mentem zainteresowania i działań polityki zagranicznej państwa, ale an- gażują niemal każdy sektor jego polityki wewnętrznej, jak np. transport, polityka energetyczna, sektor budowlany, konsumpcja itd. Międzynarodowe prawo środowiska ze względu na charakter norm wyróżnia się też szczególną wielorodnością podmiotów uczestniczących w procesie ich wypracowywania, tworzenia i stosowania. Katalog tych pod- miotów obejmuje państwa, organizacje międzynarodowe rządowe i poza- rządowe14, podmioty indywidualne, takie jak business, eksperci technicz- ni itp. Oczywiście zasadniczymi podmiotami uczestniczącymi w procesie tworzenia i stosowania międzynarodowego prawa środowiska są państwa. Większość korpusu norm tego prawa, czy to w formie traktatów czy aktów tzw. miękkiego prawa, jak np. deklaracje, kodeksy postępowania, powstało w procesie negocjacji międzynarodowych na poziomie państw. Również wprowadzanie tych norm do krajowych porządków prawnych przede wszystkim spoczywa na państwach. 12 Na temat definicji – zob. P.W. Birnie, A.E. Boyle, International Law and the Environment... 13 Szerzej na ten temat zob. O.R. Young, The Institutional Dimensions of Environmental Change: Fit, Interplay, and Scale, Cambridge 2002. 14 Na temat rosnącej roli organizacji pozarządowych w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska zob. np. M.D. Varella, Le role des organizations non-governementales dans le developpement du droit international de l’environment, Journal du Droit International 2005, no. 1. 15 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska Partykularny charakter norm międzynarodowego prawa środowiska wynika m.in z aksjologicznych podstaw zobowiązań w stosunkach między- narodowych dotyczących dziedziny środowiska. I tak np. tradycyjne podej- ście do określenia zobowiązań międzynarodowych oparte na zasadzie wza- jemności z perspektywy podmiotów prawa międzynarodowego zmienia się na perspektywę wspólnoty międzynarodowej zobowiązanej do ochrony dobra wspólnego, jakim jest środowisko naturalne. W związku z tym na- leży podkreślić, że nastąpiły też istotne zmiany w określeniu przedmiotu zobowiązań, który dotyczy nie tylko środowiska naturalnego, ale też śro- dowiska będącego wytworem człowieka. Warto też zauważyć, że podmiot odpowiedzialny bywa coraz częściej określany, zwłaszcza w preambułach do umów międzynarodowych, jako bliżej niesprecyzowana wspólnota mię- dzynarodowa. Można więc powiedzieć, że współczesne międzynarodowe prawo środowiska wyróżnia się szerszą podstawą aksjologiczną dla regu- lacji tej sfery stosunków międzynarodowych i nie prezentuje tradycyjnego dla powszechnego prawa międzynarodowego państwo-centrycznego po- dejścia do norm prawnomiędzynarodowych, których celem jest regulacja stosunków opartych na wzajemności praw i zobowiązań. Zakres problemów międzynarodowych, które reguluje międzyna- rodowe prawo środowiska, a które często określa się mianem tzw. wspól- nej troski, znacznie się rozszerzył w ostatnich kilkunastu latach i obejmuje np. ochronę zasobów naturalnych, które nawet wtedy, gdy znajdują się w obrębie jurysdykcji jednego państwa, służą dobru wspólnemu,, jak np. ochrona różnorodności biologicznej. Chociaż ochrona zasobów różnorodno- ści biologicznej mogłaby być wyłącznie przedmiotem prawa wewnętrznego, to w przypadkach indywidualnych wielu państw niedostatek środków spo- wodowałby brak takiej ochrony, a w konsekwencji narażenie całej społecz- ności międzynarodowej na niekorzystne skutki stąd wynikające. Zwłaszcza że nie jest do końca jasne, jak dalece poszczególne państwa mają świadomość powszechnego w skali globalnej obowiązku ochrony tych zasobów. W kategorii „wspólna troska” mieszczą się też zagadnienia związa- ne z pokoleniową płaszczyzną odniesienia do środowiska, w szczególno- ści z obowiązkami wobec przyszłych pokoleń. Skutki zanieczyszczeń śro- dowiska mają często charakter nieodwracalny, a szkody w środowisku są 16 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska trudne do naprawienia. Kiedy wymiera jakiś gatunek, strata jest na pewno nieodwracalna, podobnie, jak negatywne skutki zachwianej w ten sposób równowagi ekologicznej. Podobnie, aktualne problemy związane z emisją dwutlenku węgla do atmosfery będą miały konsekwencje dla przyszłych pokoleń. Warto w tym kontekście przypomnieć, że zgodnie z teorią tych kierunków w nauce, które określa się mianem ekonomii ekologicznej, nie- których zasobów naturalnych nie będzie można niczym zastąpić w przy- szłości, jak np. systemu klimatu, który jest zasadniczy dla utrzymania ży- cia na Ziemi15. Jak się wydaje, również pod wpływem rozszerzającego się coraz bar- dziej zakresu pojęcia „wspólnej troski” dynamicznie zmienia się też punkt odniesienia norm międzynarodowego prawa środowiska, z antropocen- trycznego, w kierunku ekocentrycznego. I tak w 1969 r. ONZ opublikowa- ła tzw. Raport U’Thanta zatytułowany „Człowiek i środowisko”, a Dekla- racja Sztokholmska z 1972 r. nosi tytuł „Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie środowiska człowieka”, ale już dziesięć lat póź- niej została przez społeczność międzynarodową przyjęta „Światowa Karta Przyrody”, w której czytamy, że każda forma życia jest wyjątkowa, warta poszanowania bez względu na jej wartość dla człowieka, co wskazuje na kierunek ekocentryczny. Na podejście ekocentryczne wskazuje również Protokół z 1991 r. do Układu w sprawie Antarktyki, podobnie jak Konwen- cja Narodów Zjednoczonych z 1997 r. o prawie nieżeglugowego wykorzy- stania międzynarodowych cieków wodnych. Śledząc praktykę traktatową, można zauważyć, że pod wpływem ka- tegorii „wspólnej troski” wysiłki wspólnoty międzynarodowej skierowane są na rozwijanie norm międzynarodowego prawa środowiska opartego na traktatach wielostronnych, zawierających mechanizmy zapewniające ich stosowanie, których stronami powinna być jak największa liczba państw16. W ostatnim dwudziestoleciu wysiłki te zmierzały przede wszystkim do zmotywowania działania państw, prowadzącego do przestrzegania norm dotyczących np. ochrony bioróżnorodności, przeciwdziałania zmianom klimatu, ochrony warstwy ozonowej itp. Dla skuteczności ich stosowania 15 Szerzej na ten temat – zob. P.K. Rao, International Environmental Law and Economics, Black- well Publishers 2002, passim. 16 Nie mówimy tu o kształtującym się systemie prawa w rozumieniu teorii prawa, a więc kompleksie norm, który posiada wewnętrzną strukturę zróżnicowaną hierarchicznie, niesprzeczną wewnętrznie, wzajemnie powiązaną, oddziałującą korelatywnie, ale, jak na razie, o zespole norm dotyczących podobnego zakresu rzeczowej regulacji. 17 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska tworzone są specjalne instytucje traktatowe zarządzające mechanizmami traktatu i mające wpływ na postępowanie państw. Koncepcja trwałego rozwoju (sustainable development) wpisuje się do katalogu tych podstaw aksjologicznych postępowego rozwoju prawa mię- dzynarodowego, które wyznaczyły nowe kierunki w rozwoju międzynaro- dowego prawa środowiska. Opiera się ona na czterech kluczowych elemen- tach, które powinny być brane pod uwagę w procesie prawotwórczym za- równo na poziomie międzynarodowym, jak i na płaszczyźnie krajowej: 1) konieczności uwzględniania potrzeb obecnych i przyszłych poko- 2) zaakceptowania ograniczeń w ich zaspokajaniu, m.in., w eksploatacji 3) przyjęcia zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej w podziale leń; zasobów naturalnych; praw i obowiązków; 4) zintegrowanego podejścia do zagadnień rozwoju społeczno-gospo- darczego i środowiska. Elementy te tworzą pojęcie trwałego rozwo- ju, dając podstawę do poszukiwania standardów prawnych dla jego wdrożenia. Pojęcie trwałego rozwoju weszło nie tylko do słownika prawa mię- dzynarodowego, ale również do norm tego prawa, podobnie, jak prawa wewnętrznego państw17. Znalazło się w dokumentach prawa międzynaro- dowego w związku z Raportem Światowej Komisji ds. Środowiska i Roz- woju z 1987 r. (WCED), tzw. Raportem Bruntland, chociaż dokument ten nie był pierwszym dokumentem prawa międzynarodowego, który się nim posługiwał18. Praktyka państw odzwierciedlona w umowach międzynaro- 17 Zob. M.M. Kenig-Witkowska, Koncepcja „sustainable development” w prawie międzynarodo- wym, Państwo i Prawo 1998, nr 8. 18 J.w., w niniejszym tekście dla oddania znaczenia terminu sustainable development, posłużono się terminem „trwały rozwój”, kierując się terminologią oficjalnego tłumaczenia Traktatu o Unii Euro- pejskiej (TUE). Warto zauważyć, że od momentu wprowadzenia terminu „sustainable development” do obrotu prawnego, pojawiły się też problemy z jego przełożeniem z języka angielskiego na inne języki, w tym na język polski. W języku polskim na jego określenie obowiązuje termin „zrównowa- żony rozwój”, co nie wydaje się być odpowiednikiem zawartości semantycznej terminu „sustainable development”. Do problemów ze znalezieniem właściwego przekładu terminu „sustainable development” przyznaje się wielu prawników i to nie tylko w Polsce. W polskich aktach prawnych niekonsekwencję w takim jego przekładzie wyraźnie widać na przykładzie tekstu Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE). Użyto w nich bowiem terminu „ zrówno- ważony i trwały rozwój” na określenie „balanced and sustainable development” zawarte w art. 2 TUE oraz terminu „zrównoważony i stały rozwój” na takie samo określenie zawarte w art. 2 TWE, pomi- 18 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska dowych dotyczących środowiska naturalnego wskazuje bowiem, iż idea su- stainability pojawiła się już w orzeczeniu Trybunału Arbitrażowego w sporze między Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią19. Podobnie, wiele wcześ- niejszych w stosunku do daty ukazania się Raportu Bruntland umów mię- dzynarodowych zawiera ideę sustainability, czego przykładem może być Międzynarodowa Konwencja Wielorybnicza z 1946 r., Afrykańska Karta Przy- rody z 1968 r. czy Międzynarodowe Porozumienie dotyczące Tropikalnych Surowców Drzewnych z 1983 r.20 Warto zauważyć, że są to głównie umowy dotyczące dziedziny środowiska. Z czasem koncepcja trwałego rozwoju pojawiła się również w instru- mentach prawnomiędzynarodowych dotyczących innych zagadnień niż przyrodnicze, jak np. IV Konwencja z Lomé, która w artykule 33 zawierała idee wyrażone przez Raport WCED21. Powszechnie za pierwszy przykład umowy międzynarodowej, która wprowadziła termin trwałego rozwoju, uważa się porozumienie ASEAN’u (Stowarzyszenie Narodów Azji Południo- wo-Wschodniej) z 9 lipca 1985 r.22 Termin ten został również wprowadzony do Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht z 1992 r. oraz Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu z 1994 r.23 Dokumenty te dowodzą, że doświadczenia społeczności międzynarodowej w rozwiązy- waniu zagadnień rozwoju gospodarczego, które w sferze rozwiązań praw- nych zaowocowały m.in. Deklaracją ONZ z 1986 r. o Prawie do Rozwoju, przyczyniły się niewątpliwie do zaakceptowania przez tę społeczność po- glądu o konieczności kompleksowego podejścia do zagadnień rozwoju i dołączenia do listy kwalifikatorów pojęcia „rozwój” elementów dotyczą- cych środowiska naturalnego24. Pojawienie się w prawie międzynarodowym koncepcji trwałego roz- woju znalazło szybki i szeroki oddźwięk w literaturze prawniczej. Auto- rem jednej z pierwszych prawnomiędzynarodowych analiz tej koncepcji mo faktu, że termin ten znalazł w Konstytucji w brzmieniu „zrównoważony rozwój”. Zob. więcej na ten temat, M.M. Kenig-Witkowska, Sustainable Development in Polish Law, w: N. Shrijver, F. Weiss, International Law and Sustainable Development; Principle and Practice, Leiden, Boston 2004. 19 Behring Sea Fur Arbitration (Great Britain v. United States), Moore’s International Arbi- 20 161 United Nations Treaty Series 72; 1001 United Nations Treaty Series 4; UN Doc.TD/TIM- tration 755(1893). BER/11 Rev.1/1984. 21 29 International Legal Materials 783 (1990). 22 ASEAN Documents Series 1967–1985, ASEAN Secretariat, Jakarta, 1985. 23 International Legal Materials 1480 (1993); Official Journal of the European Communities 1992, C191(29 July 1992) s. 1; 33 International Legal Materials 1 (1994). 24 Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, doc. A/Res/41/128. 19 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska był ówczesny Prezes Trybunału Haskiego, sędzia Nagendra Singh, który podejmując próbę zdefiniowania statusu tego pojęcia w prawie międzyna- rodowym określił je mianem zasady prawa międzynarodowego i prawno- międzynarodowego imperatywu dla wszelkiej działalności normatywnej dotyczącej rozwoju społeczno-gospodarczego25. Literatura prawnicza dotycząca problematyki trwałego rozwoju opub- likowana w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia charakteryzuje się próbami oceny Raportu WCED z punk- tu widzenia konstrukcji doktryny czy też filozofii uzasadniającej potrzebę wprowadzenia nowego modelu rozwoju do sfery normatywnej stosun- ków międzynarodowych, uwzględniającego konieczność ochrony środo- wiska i brania pod uwagę uwarunkowań społecznych procesów rozwoju. Warto przypomnieć, że Raport WCED ukazał się krótko po przyjęciu przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracji o Prawie do Rozwoju i dlatego też pierwsze prace dotyczące problematyki trwałego rozwoju omawiały ją w kontekście prawa do rozwoju. Dynamiki toczącej się wówczas dysku- sji przydało przygotowanie do konferencji tzw. Szczytu Ziemi w 1992 r., a później prace inspirowane przez Komisję Organizacji Narodów Zjedno- czonych ds. Trwałego Rozwoju26. Celem konferencji było m.in. zwrócenie uwagi społeczności między- narodowej na istnienie ścisłych związków między zachodzącymi na świe- cie alarmującymi zmianami w środowisku naturalnym a prowadzoną przez państwa polityką rozwoju gospodarczego. Konkluzją zaś było wyrażone w dokumentach stanowisko państw, zakładające, że światowa gospodar- ka musi zaspokajać potrzeby i wymagania ludzi, ale rozwój ten powinien mieścić się w granicach ekologicznej wytrzymałości Ziemi. W czasie Konferencji w Rio de Janeiro z 1992 r. uchwalono dwie de- klaracje – w sprawie środowiska i rozwoju oraz o ochronie lasów. Przy- jęto też dwie konwencje międzynarodowe – Ramową Konwencję Naro- dów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Konwencję o różno- rodności biologicznej. Wreszcie przyjęto tzw. Globalny Program Działań, powszechnie znany jako Agenda 21, w którym wskazano najważniejsze globalne problemy w dziedzinach środowiska i rozwoju oraz sposoby ich rozwiązywania. 25 N. Singh, Sustainable Development as a Principle of International Law, passim, w: International Law and Development, P. de Waart, P. Peters, E. Denters (eds.), Derdrecht–Boston–London 1988. 26 Report of the United Nations Conference on Environment and Development, Rio de Ja- neiro 3–14 June 1992 (UNCED Report), vol. I, Res. 1, Annex II. 20 2. Aksjologia zobowiązań prawnomiędzynarodowych w dziedzinie środowiska Pięć lat po Szczycie w Rio de Janeiro odbyła się w Nowym Jorku spe- cjalna sesja Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych nazwana „Rio+ 5”, poświęcona bilansowi wyników uzgodnień przyjętych na Konferencji w Rio de Janeiro i wytyczeniu kierunków działań na na- stępne lata. Wynikiem konferencji był dokument zatytułowany „Program dalszego wdrażania Agendy 21”. W dokumencie tym stwierdzono m.in., że wprawdzie globalna katastrofa ekologiczna nie stanowi bezpośredniego zagrożenia i nawet można mówić o pozytywnych wskaźnikach dotyczą- cych „środowiskowego” komponentu wprowadzania koncepcji trwałego rozwoju, ale postępy w wielu dziedzinach wdrażania Agendy 21 są dalekie od zadowalających, notuje się nawet regres, w takich sprawach jak np. po- prawa poziomu zdrowia, walka z ubóstwem, wprowadzanie właściwych wzorców konsumpcji, zapobieganie pustynnieniu, stan wód, lasów, zanie- czyszczenie atmosfery itd.27 Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych podczas 55. sesji przyjęło rezolucję o zorganizowaniu kolejnej konferencji w 2002 r.28, oficjalnie nazwanej Szczytem Ziemi na rzecz trwałego rozwoju, który odbył się w 2002 r. w Johannesburgu. W rezolucji tej wezwano państwa do przy- gotowania raportów oceniających postępy w realizacji Agendy 21 w okresie dziesięciu lat dzielących Konferencję w Johannesburgu od Konferencji w Rio de Janeiro. Zdecydowano również, że Szczyt „Rio+10” określi zadania nie- zbędne dla dalszego wdrażania Agendy 21, w szczególności w tych obsza- rach, które wymagają najpilniejszych działań i największych wysiłków. Z prawnomiędzynarodowego punktu widzenia znaczenie obu kon- ferencji polegało przede wszystkim na próbie dokonania oceny możliwości sformułowania ogólnych praw i zobowiązań państw we wdrażaniu kon- cepcji trwałego rozwoju do prawa międzynarodowego i praktyki między- narodowej oraz wewnętrznej państw. Efektem tych działań miało być spo- rządzenie katalogu zasad pomocnych w implementacji koncepcji trwałego rozwoju do powszechnej praktyki stosunków międzynarodowych. Warto zaznaczyć, że w zasadzie od początku toczącej się dyskusji na temat koncepcji trwałego rozwoju istniała w doktrynie zgoda co to tego, że jej podstawą, a więc również normą prawa środowiska, powinna być zasa- 27 Zob. UN General Assembly, Doc. A/RES/S-19/2, Programme for Further Implementation of Agenda 21. 28 Zob. A/Res/55/199, Ten-year review of progress achieved in the implementation of the out- come of the United Nations Conference on Environment and Development. 21 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska da międzypokoleniowej sprawiedliwości29. Wiele argumentów dla jej uza- sadnienia można znaleźć w teorii sprawiedliwego udziału w światowych zasobach naturalnych, wywodzonej z koncepcji dwoistości zasady spra- wiedliwości, opartej na standardach minimalnych potrzeb i uzasadnionych oczekiwań30. Oponenci tego poglądu wysuwali zarzut nieprzewidywalności przy- szłych zdarzeń i ich konsekwencji, a przede wszystkim podnosili zagad- nienie określenia tożsamości przyszłych podmiotów31. Sugerowano też, że zabiegi prowadzące do określenia standardów prawnych zasady sprawied- liwości międzypokoleniowej mogą stanowić poważne naruszenie dóbr in- dywidualnych32. Zwolennicy zasady międzypokoleniowej sprawiedliwości odpowiadają na te zarzuty, posługując się argumentem, iż każde prawo ze swej istoty materializuje się wtedy, kiedy pojawia się jego podmiot oraz sy- tuacja odpowiadająca jego zakresowi przedmiotowemu. Zagadnienie przyszłych podmiotów i ochrony ich praw oraz obowiąz- ków obecnych pokoleń pojawia się jeszcze niekiedy w dyskusjach doktry- ny, ale zdecydowanie nie są to już poglądy odrzucające zasadę między- pokoleniowej sprawiedliwości, a raczej próby jej wyjaśnienia w ramach teorii depozytariusza33. Bez względu na rodzaj uzasadnienia, dyskusję tę zamknął przeważający w doktrynie pogląd o konieczności wypracowania ram prawnych opartych na zasadzie odpowiedzialności za ochronę inte- resów przyszłych pokoleń, powszechnie akceptowanej przez społeczność międzynarodową34. Takie ramy w postaci Deklaracji w sprawie środowiska i rozwoju, Pla- nu Działania oraz Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu i Konwencji o różnorodności biologicznej przyjęto na Kon- ferencji w Rio de Janeiro35. Konferencja i przyjęte na niej dokumenty dały nowy impuls do określenia ram prawnych dla koncepcji trwałego rozwo- 29 E. Brown-Weiss, Our Rights and Obligations to Future Generations for the Environment, American Journal of International Law 1990, vol. 84, passim. 30 O. Schachter, Sharing the World’s Resources, Columbia University Press, 1977, s. 12 i nast. 31 B. Norton, Environmental Ethics and the Rights of Future Generations, Sociology, Theory and Practice 1988, s. 319–337. 32 A. D’Amato, Do we Owe a Duty to Future Generations to Preserve the Global Environment, Ameri- can Journal of International Law, vol. 84, s. 190 i nast. 33 Szerzej na ten temat zob. Schroder, M., Sustainable Development: A Principle for Action and an Instrument to Secure the Conditions for Survival for Future Generations?, Law and State, vol. 51, s. 102. 34 Gundling L., Our Responsibility to Future Generations, American Journal of International Law, vol. 84, s. 207 i nast. 35 supra przypis 26. 22 3. Źródła i akty prawa środowiska ju i jej analizy ze stanowiska prawa międzynarodowego. W świetle tych dokumentów, a zwłaszcza Zasady 27 Deklaracji, niejako wytyczony został przyszły kierunek dyskusji na temat miejsca koncepcji trwałego rozwoju i międzynarodowego prawa środowiska. Zasada 27 wyraźnie zobowiązuje do dalszego rozwoju prawa między- narodowego w dziedzinie trwałego rozwoju, sugerując, że takie prawo już istnieje. Gdyby przyjąć takie założenie, które nie wydaje się jednak uzasad- nione, jego generalny zarys prawdopodobnie najlepiej przedstawiają dwie wyżej wymienione Konwencje. Mogą one być uznane za pierwsze instru- menty powszechnego prawa międzynarodowego, które odnoszą koncepcję trwałego rozwoju do zagadnień gospodarczych, środowiska naturalnego i w ograniczony nieco sposób do zagadnień społecznych, głównie praw człowieka, traktowanych w sposób zintegrowany, albo, jak piszą niektórzy przedstawiciele doktryny, normy prawa zaadaptowane do nowych warto- ści politycznych oraz nowe normy i zasady wyłaniające się w kontekście koncepcji trwałego rozwoju36. 3. Źródła i akty prawa środowiska Pojęcie źródeł międzynarodowego prawa środowiska dotyczy tej czę- ści systemu powszechnego prawa międzynarodowego, która reguluje, po- średnio lub bezpośrednio, obrót prawny w dziedzinie środowiska, i uży- wane jest w takim samym znaczeniu, jak w przypadku innych gałęzi pra- wa międzynarodowego. Podobnie też, jak w przypadku innych gałęzi tego prawa, doktryna międzynarodowego prawa środowiska dzieli źródła tego prawa na źródła materialne, formalne i poznawcze37. Generalnie, podręczniki systemowe międzynarodowego prawa śro- dowiska, podobnie, jak podręczniki powszechnego prawa międzynarodo- wego, posługują się katalogiem zawartym w art. 38 Statutu MTS przy kon- strukcji katalogu źródeł prawa i wymieniają jako źródła tej gałęzi prawa: umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady prawa, orzecznictwo sądów i poglądy doktryny. Do katalogu tego doktryna dodaje też uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych. 36 P. Sands, International Law in the Field of Sustainable Development: Emerging Legal Principles, w: Sustainable Development and International Law, Leiden–Boston 1995, passim. 37 Tego rodzaju podział źródeł prawa podają niemal wszystkie funkcjonujące na rynku na- ukowym podręczniki prawa międzynarodowego. 23 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska Praktyka międzynarodowa w dziedzinie prawa środowiska w okresie ostatniego trzydziestolecia wskazuje na stosowanie zarówno instrumentów tzw. twardego prawa, czyli norm prawnie wiążących (hard law), jak i mięk- kiego prawa, czyli aktów niewiążących (soft law), norm o charakterze ramo- wym, ale też szczegółowych standardów, różnych poziomów regulacji w ob- rębie jednego systemu norm, różnego poziomu obowiązywania itp.38 Praktyka wskazuje również na rozwój tendencji budowania syste- mu prawa środowiska w skali globalnej opartego na wartościach coraz powszechniej podzielanych w społeczności międzynarodowej, (takich jak np. zasada wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości czy wspól- nej, ale zróżnicowanej odpowiedzialności, sformułowana w art. 3 Konwen- cji Ramowej Narodów Zjednoczonych z 1992 r. w sprawie zmian klimatu, czy Zasadzie 7 Deklaracji z Rio de Janeiro z 1992 r. w sprawie środowiska i rozwoju), dających podstawę do spójnych i długookresowych działań wskazujących na korzyści płynące z uczestnictwa w międzynarodowym systemie prawa środowiska. Wiele sektorów rzeczowej regulacji między- narodowego prawa środowiska, jak np. ochrona atmosfery czy środowiska morskiego, opiera się właśnie na zasadzie logicznej kontynuacji wcześniej podjętych działań. W doktrynie prawa międzynarodowego podkreśla się dynamizm rozwoju norm międzynarodowego prawa środowiska, który jest wyni- kiem m.in. elastycznego podejścia do kwestii ustanawiania standardów prawnych. Wielostronne traktaty międzynarodowe dotyczące dziedziny środowiska, których liczbę określa się na około 700, wciąż pozostają pod- stawą regulacji prawnomiędzynarowego obrotu związanego ze środowi- skiem, obok traktatów dwustronnych, których jest około 150039. Zawarte w nich normy są na ogół tak skonstruowane, aby prawo międzynarodo- we mogło nie tylko szybciej reagować na pojawiające się nowe problemy, ale też uwzględniać nowe technologie i wyniki badań naukowych. Normy te nie stanowią już statycznego zbioru ustalonego przez państwa na czas nieokreślony, ale charakteryzują się rozwiązaniami pozwalającymi na ela- 38 Zob. The Rational Design of International Institutions, B. Koremenos, C. Lipson, D. Snidal (eds.), International Organizations 2005, nr 55. 39 R.B. Mitchell, International Environmental Agreements: A Survey of their Features, Formation, and Effects, Annual Review of Environment and Resources 2003, nr 28. Dynamikę procesu ilustrują dane, według których ilość wielostronnych traktatów zawartych w dwudziestoleciu po Konferen- cji sztokholmskiej podwoiła się w stosunku do traktatów zawartych w całym okresie poprzedzają- cym. Zob. B. Ruster, B. Simma, International Protection of Environment: Treaties and Related Documents, Dobbs Ferry, New York 1990. 24 3. Źródła i akty prawa środowiska styczne podejście, nie tylko do kwestii proceduralnych, ale też do zakresu rzeczowej regulacji. Dlatego też w dziedzinie międzynarodowego prawa środowiska mamy w dużej mierze do czynienia z zespołami norm funk- cjonujących w ramach regulacji objętej zasadniczym traktatem i instytucji powołanych przez ten traktat. Traktaty te często instytucjonalizują zarządzanie objętą nimi materią oraz przewidują uproszczone procedury zmian i uzupełnień. Międzynaro- dowe zarządzanie środowiskiem przez mechanizmy ustanowione w trak- tatach często opiera się na polityce tzw. małych kroków, która okazała się bardzo skuteczna w praktyce międzynarodowej, bowiem niemal wszystkie traktaty systemowe zostały tą drogą uzupełnione, stwarzając tym samym szanse państwom, które wcześniej do traktatu nie przystąpiły, na dołącze- nie do grona jego stron. Same traktaty zostały wynegocjowane i przyjęte w ramach organizacji międzynarodowych lub podobnych instytucji. Po wej- ściu w życie stały się, w granicach swoich kompetencji, mechanizmami dla tworzenia nowych przepisów oraz rozwoju norm już istniejących. Cechą szczególną tych mechanizmów jest, w zakresie tworzenia i rozwoju norm prawa środowiska, fragmentacja systemu instytucjonalnego, z którego się wywodzą. Zwykle system traktatu dotyczy ograniczonego pola stosunków międzynarodowych i państwa wolą wynegocjować i podpisać nowy trak- tat dla połączenia nowej materii regulacji z istniejącym systemem. W ten sposób w dziedzinie międzynarodowego prawa środowiska – częściej niż w innych dziedzinach prawa międzynarodowego – rozwój nauki i techno- logii wprowadza sferę techniczną do negocjacji dyplomatycznych. Coraz ogólniej dostępna wiedza o skutkach narastających problemów środowiska w skali globalnej i rozwiązaniach, które powinny, mogą lub muszą być przyjęte, przyczynia się stopniowo do modyfikacji poglądów państw w tej materii, których rezultatem są nowe zobowiązania między- narodowe w skali globalnej. W efekcie, cały system normatywny danego traktatu znajduje odbicie nie tylko w jego przepisach, ale także w postaci dodatkowych decyzji implementacyjnych i proceduralnych na poziomie instytucji zarządzających danym traktatem. Bez względu na charakter for- malny takich decyzji system operuje na zasadzie założenia, że decyzje te obowiązują państwa–strony, jak długo nie zostaną zakwestionowane przez te państwa40. 40 Szerzej na ten temat zob. np. L.E. Suskind, Environmental Diplomacy: Negotiating More Ef- fective Global Agreements, Oxford 1994; J. Brunnée, COPing with Consent: Law-making under Multilat- 25 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska System powszechnego prawa międzynarodowego opartego na kon- cepcji równości norm regulujących stosunki międzynarodowe funkcjonu- je nie tylko w zgodności z przekonaniem o prymacie norm o charakterze ius cogens oraz norm o charakterze erga omnes, ale też działa zgodnie z za- sadami hierarchii między normami o charakterze prawnie wiążącym (hard law) i aktami, które nie są prawnie wiążące (soft law), tj. różnego rodzaju aktami o charakterze koncepcji, zasad, deklaracji, wskazówek, polityk, ko- deksów zachowań itp. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na fakt, że dynamiczny roz- wój norm, a w szczególności standardów technicznych dotyczących śro- dowiska, wpłynął na miejsce i pozycję norm prawa zwyczajowego w tej materii. Z natury zdecentralizowany i niepodlegający koordynacji proces kształtowania się zwyczaju prawnomiędzynarodowego okazał się zbyt mało dynamiczny, żeby nie powiedzieć ograniczony, w przypadku norm prawa środowiska mających w dużej mierze charakter techniczny, jak np. normy dotyczące odpadów, handlu zagrożonymi gatunkami czy zanieczyszczeń na odległość. W rezultacie, w większości regulacje prawnomiędzynarodowe dotyczące środowiska opierają się na traktatach sektorowych i są dalekie od pozycji norm powszechnie uznanych przez państwa za obowiązujące normy zachowań41. W tej sytuacji, jak się wydaje, proces kształtowania pra- wa zwyczajowego w materii prawa środowiska jest skierowany na kształ- towanie zasad o bardzo ogólnym charakterze, jak np. zasada zapobiegania szkodom transgranicznym, obowiązek przeprowadzania ocen oddziały- wania na środowisko w kontekście zarządzania ryzykiem przedsięwzięć wywołujących skutki transgraniczne, których wartość prawna ogranicza się do określenia pola negocjacyjnego. Zdecydowanie mniejsze znaczenie mają one jako normy regulujące zachowania państw, na co wskazuje np. praktyka w dziedzinie odpowiedzialności międzynarodowej w sprawach dotyczących środowiska, która dowodzi, że orzecznictwo dotyczące tej dziedziny opiera się generalnie na normach powszechnego prawa mię- dzynarodowego42. eral Environmental Agreements, Leiden Journal of International Law 2002, nr 15; T. Gehring, Treaty- Making and Treaty Evolution, w: The Oxford Handbook of International Environmental Law, D. Brodsky, J. Brunnée, E. Hey (eds.), Oxford 2007. 41 Zob. A.C. Kiss, J.P. Beurieur, Droit international de l’environnement, Paris 2004; U. Beyerlin, Transfrontier Environmental Protection and General International Law, Law and State, nr 43. 42 Zob. orzeczenie MTS z 25 września 1997 r. w sprawie Gabcikovo-Nagymaros, ICJ Rep. 92/1997. 26 3. Źródła i akty prawa środowiska W ostatnim dziesięcioleciu w doktrynie międzynarodowego prawa środowiska pojawiły się próby ustalenia katalogu norm tego prawa o cha- rakterze ius cogens, zainspirowane niewątpliwie orzeczeniem Międzyna- rodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Gabcikovo-Nagymaros, w którym użyto terminu ius cogens w odniesieniu do norm prawa środowi- ska. I chociaż Trybunał nie uznał za właściwe zająć się kwestią tych norm w kontekście rozstrzyganej sprawy, to sama sprawa dostarczyła przykła- du, jaki może być zakres i implikacje ius cogens w dziedzinie norm doty- czących środowiska. Próbując określić takie normy, doktryna prawa międzynarodowego bierze pod uwagę następujące elementy: 1) ochronę interesów społeczności międzynarodowej, którą należy od- różnić od wspólnego interesu państw (typowym przykładem interesu społeczności międzynarodowej jest funkcjonowanie prawa między- narodowego czy zachowanie zdrowego środowiska); 2) powszechnie uznane podstawy moralno-etyczne; 3) charakter bezwzględnie obowiązujący (kryterium to zostało zawarte w art. 53 Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. o prawie traktatów); 4) istnienie podwójnej zgody na ich obowiązywanie, co oznacza, że obo- wiązują one, w przeciwieństwie do norm zwyczajowych również te podmioty, które się im stale sprzeciwiają43. Analizując normy prawa środowiska z tej perspektywy metodologicz- nej, w doktrynie wymienia się w kategorii norm ius cogens zakaz „ekobój- stwa”, co przekonująco jest dowodzone na przykładzie norm współczes- nego prawa międzynarodowego44. Jeżeli natomiast spojrzeć np. na rozwój 43 Zob. szerzej ne ten temat: E.M. Kornicker Uhlamnn, State Community Interests, Jus Cogens and Protection of the Global Environment; Developing Criteria for Preemptory Norms, The Georgatown In- ternational Environmental Law Review, vol. XI, Issue 1. 44 Zdaniem E.M. Kornicker Uhlmann analiza następujących aktów prawnych i dowodów praktyki państw przemawia za istnieniem normy o charakterze ius cogens dotyczącej zakazu wy- rządzania zamierzonych poważnych szkód w środowisku w czasie międzynarodowych konflik- tów zbrojnych: 1) art. 35 pkt 3 i art. 55 pkt 2 Protokołu dodatkowego z 8 czerwca 1977 r. do Konwencji genew- skich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I); Preambuła Konwencji z 10 października 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu uży- cia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki; art. 1 Konwencji genewskiej z 18 maja 1977 r. o zakazie używania technicznych środków odziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich. 27 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska norm prawnomiędzynarodowych chroniących warstwę ozonową i norm skierowanych na przeciwdziałanie zmianom klimatu, to trzeba stwierdzić, iż nie mają one charakteru ius cogens. Wprawdzie przedmioty regulacji sta- nowią dobry przykład ochrony interesów społeczności międzynarodowej i istnieje też zgoda co do ich podstaw moralno-etycznych, to poważne wąt- pliwości budzi ich bezwzględnie obowiązujący charakter. Kolejne przykłady norm analizowanych pod kątem możliwości zali- czenia ich do kategorii ius cogens, to prawo człowieka do zdrowego środo- wiska i generalny zakaz wyrządzania szkód w środowisku, stanowiących zagrożenie dla wspólnoty międzynarodowej. Poglądy doktryny prawa międzynarodowego są podzielone co do kwestii, czy prawo człowieka do zdrowego środowiska, w tym jego komponencie jakim jest prawo do ży- cia, rzeczywiście uwzględnia ww. elementy, jeżeli spojrzeć na ten prob- lem np. z perspektywy Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka czy regionalnych konwencji praw człowieka. Podobnie rzecz ma się z takim komponentem tego prawa, jak np. zakaz poniżającego traktowania, jako części standardu składającego się na prawo do fizycznej integralności45. 2) Podpalenie przez Irak instatlacji naftowych w Kuwejcie w czasie wojny w Zatoce Perskiej światowe mass media okresliły mianem „eco-terroru”, a niemiecki minister spraw zagra- nicznych określił czyn Iraku jako „nową formę zbrodni wojennych” oraz „zbrodnią wojenną wymierzoną przeciwko środowisku”. Podobnego terminu użyła Rosja nazywając czyn Iraku terminem „zbrodnia przeciwko środowisku”. W dniu 3 kwietnia 1991 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła Rezolucję 687 potwierdzającą odpowiedzialność Iraku na podstawie prawa mię- dzynarodowego m.in. za szkody w środowisku i uszczuplenie zasobów naturalnych (U.N. Doc. S/RES/687 (1991)). Warto przypomnieć, że w 1966 r. Komisja Prawa Międzynarodowego przyjęła projekt Kodeksu przestępstw przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości, któ- ry zawiera listę aktów stanowiących zbrodnie wojenne, popełnionych systematycznie lub na szeroką skalę, wsród których znalało się m.in. używanie metod i środków nieusprawied- liwionych koniecznością wojskową, z zamiarem spowodowania rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym, stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub życia populacji (Report of the ILC, 1996, Chap. II D., U.N. GAOR A/51/10). 3) W Opinii doradczej z 8 lipca 1996 r., w sprawie legalności groźby użycia broni nuklearnej Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że środowisko naturalne znajduje się w ciągłym zagrożeniu, i że użycie broni jądrowej mogłoby spowodować katastrofę w środo- wisku. Globalne zobowiązania państw do zapewnienia, że działania prowadzone w ramach ich jurysdykcji i kontroli szanują środowisko innych państw lub terytoriów poza ich jurysdyk- cją lub kontrolą, stanowią obecnie korpus norm prawa międzynarodowego odnoszącego się do środowiska. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości przyznał, że istniejące traktaty międzynarodowe i instrumenty dotyczące ochrony środowiska nie mają na celu pozbawienia państwa prawa do samoobrony zgodnie z prawem międzynarodowym. Nie mniej państwa muszą brać pod uwagę zagadnienia środowiska, w sytuacji gdy oceniają co jest konieczne i proporcjonalne dla osiągania uprawnionych celów wojskowych (ICJ Rep. 1996). 45 E.M. Kornicker Uhlmann, State Community Interests... 28 4. Zasady 4. Zasady Obrót prawnomiędzynarodowy w dziedzinie środowiska opiera się na zasadach powszechnego prawa międzynarodowego. Gdyby przyszło odpowiedzieć na pytanie o przykład zasady prawa międzynarodowego, która czyni międzynarodowe prawo środowiska porządkiem partykular- nym w systemie powszechnego prawa międzynarodowego, to należałoby niewątpliwie wskazać na zasadę imperatywu ochrony środowiska, wy- wodzoną z traktatów międzynarodowych dotyczących środowiska jako tą, która ma charakter klauzuli integracyjnej w systemie powszechnego prawa międzynarodowego. Można by zaryzykować twierdzenie o formu- jącym się w tej materii zwyczaju międzynarodowym, jakkolwiek opinie państw-członków społeczności międzynarodowej – o powszechnie obo- wiązującym charakterze tej zasady nie są jednoznaczne w świetle prakty- ki międzynarodowej. Dwie wyraźne tendencje charakteryzują działania państw w tej ma- terii w okresie ostatnich dwóch dekad. Z jednej strony mamy do czynienia z rosnącą świadomością społeczności międzynarodowej o konieczności ochrony środowiska w skali globalnej w efekcie podejścia do środowiska jako do wartości wymagającej „wspólnej troski”, z drugiej strony z brakiem woli politycznej do przyjmowania zobowiązań prawnie wiążących, co czę- sto wynika z obaw państw przed koniecznością spowolnienia procesów rozwoju gospodarczego, zaangażowaniem znacznych środków material- nych i problemami społecznymi. Wypadkową tych dwóch tendencji jest funkcjonowanie w obrocie prawnomiędzynarodowym rozmaitych aktów prawnych, nazwanych zasadami, koncepcjami, wytycznymi itp. Ceną, jaką płaci społeczność międzynarodowa za taki stan rzeczy, jest często niejasny charakter wynikających z nich zobowiązań. Nie trzeba więc przekonywać, jak duże znaczenie dla praktyki mię- dzynarodowej ma próba określenia ich charakteru prawnego. Status prawny tych norm staje się tym bardziej istotny, gdy chodzi o prakty- kę sądów krajowych i międzynarodowych, które często powołują się na nie, jako na zasady prawa międzynarodowego, jak to miało miejsce np. w sprawie Gapcikovo-Nagymaros przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, w której sędzia Weeramantry w odrębnej opinii okre- ślił koncepcję trwałego rozwoju, jako zasadę prawa międzynarodowe- go, jak się wydaje, mając na uwadze przede wszystkim praktykę sądów 29 Tendecje w rozwoju międzynarodowego prawa środowiska państw subkontynentu indyjskiego orzekających w sprawach dotyczą- cych środowiska46. Dlatego też podstawowe pytanie, jakie zadawała sobie doktryna po tzw. Szczycie Ziemii w Rio de Janeiro dotyczyło charakteru zasad wymie- nionych w Deklaracji z Rio de Janeiro z 1992 r. w sprawie środowiska i roz- woju47. Podobne pytania odnoszą się również do Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 r. w sprawie środowiska człowieka48. Konstrukcja prawna dokumen- tów z Rio de Janeiro, a zwłaszcza Deklaracji i przyjętych konwencji wyraź- nie ukierunkowała dyskusję doktryny prawa środowiska na zagadnienie zasad. I nie chodzi tu jedynie o zasady wymienione w Deklaracji z Rio de Janeiro, ale o zasady prawa w ogóle i zasady prawa międzynarodowego w szczególności. Z literatury prawnomiędzynarodowej w tym przedmiocie wynika, że dyskusja o zasadach jako elementach konstruujących prawo międzynaro- dowe jest wciąż żywa i można by odnieść wrażenie, że właściwie wraca do punktu wyjścia, próbując nowymi argumentami potwierdzić stanowiska tych, którzy postrzegają problematykę zasad w perspektywie art. 38 Sta- tutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, i tych, którzy widzą zasady, jako elementy systemu prawa, z tego prawa wyrastające. Niektó- rzy autorzy wzywają do większej dyscypliny naukowej w podejmowaniu problematyki zasad, zwłaszcza w sytuacji pojawiania się w systemie nor- matywnym współczesnych stosunków międzynarodowych różnego rodza- ju aktów i dokumentów prawa międzynarodowego zawierających bliżej nieokreślone generalne zobowiązania. Doktryna prawa międzynarodowego, zwłaszcza po Konferencji w Rio de Janeiro, podejmowała wiele prób określenia charakteru prawnego zasad międzynarodowego prawa środowiska, zwłaszcza w kontekście koncepcji trwałego rozwoju. Poglądy w tej sprawie wyrazili czołowi przedstawiciele nauki międzynarodowego prawa środowiska; na ten temat również powsta- ły raporty Komisji Narodów Zjednoczonych ds. trwałego rozwoju, Progra- mu Narodów Zjednoczonych ds
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Międzynarodowe prawo środowiska
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: