Darmowy fragment publikacji:
MIGRACJE DO KORZENI
(cid:22)(cid:3)(cid:55)(cid:60)(cid:55)(cid:3)(cid:48)(cid:44)(cid:42)(cid:53)(cid:22)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)
(cid:22)(cid:19)(cid:17)(cid:20)(cid:20)(cid:17)(cid:21)(cid:19)(cid:21)(cid:19)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)(cid:21)(cid:29)(cid:24)(cid:24)
(cid:22)(cid:3)(cid:55)(cid:60)(cid:55)(cid:3)(cid:48)(cid:44)(cid:42)(cid:53)(cid:22)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:21)
(cid:22)(cid:19)(cid:17)(cid:20)(cid:20)(cid:17)(cid:21)(cid:19)(cid:21)(cid:19)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)(cid:21)(cid:29)(cid:24)(cid:24)
(cid:22)(cid:3)(cid:55)(cid:60)(cid:55)(cid:3)(cid:48)(cid:44)(cid:42)(cid:53)(cid:22)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:22)
Marcin Gońda
MIGRACJE DO KORZENI
Wybory tożsamościowe Polaków
ze Wschodu na studiach
w kraju przodków
Łódź (cid:26)(cid:25)(cid:26)(cid:25)
(cid:22)(cid:3)(cid:55)(cid:60)(cid:55)(cid:3)(cid:48)(cid:44)(cid:42)(cid:53)(cid:22)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:22)
(cid:22)(cid:19)(cid:17)(cid:20)(cid:20)(cid:17)(cid:21)(cid:19)(cid:21)(cid:19)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)(cid:21)(cid:29)(cid:24)(cid:24)
Marcin Gońda – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Katedra Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej, 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43
RECENZENT
Sławomir Łodziński
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Aleksandra Urzędowska
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
KOREKTA TECHNICZNA
Anna Sońta
PROJEKT OKŁADKI
krzysztof de mianiuk
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/daseugen
© Copyright by Marcin Gońda, Łódź 2020
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07513.16.0.M
Ark. wyd. 17,4; ark. druk. 15,75
Wydanie tej książki sfinansowało Narodowe Centrum Nauki
w ramach grantu Preludium IV (nr umowy: UMO-2012/07/N/HS6/01457)
ISBN 978-83-8220-151-2
e-ISBN 978-83-8220-152-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. 42 665 58 63
Spis treści
Wprowadzenie
Edukacja w sytuacji migracji do korzeni
Rozdział I
Polska diaspora w krajach byłego ZSRR
1. Polska na mapie globalnych ruchów migracyjnych
1.1. Migracje na świecie
1.2. Historia emigracji z Polski
1.3. Dynamika imigracji do Polski
1.4. Wyzwania migracyjne Polski
2.1. Diaspora
2.2. Migracje powrotne
2.3. Polacy w diasporze, czyli kto?
3. Sytuacja Polaków w krajach byłego ZSRR
4. Polska polityka diasporyczna
5. Powroty do Polski po 1989 r.
6. Przyjazdy studentów z krajów byłego ZSRR
2. Dylematy teoretyczno-definicyjne wokół obecności Polaków za granicą
6.1. Umiędzynarodowienie polskiego szkolnictwa wyższego
6.2. Studenci polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRR
7. Wnioski. Studenci z krajów byłego ZSRR jako podmiot polityki diasporycznej
Rozdział II
Jak badać tożsamość migrantów? Teoretyczno-metodologiczne ramy
badań
1. Socjologia a problematyka narodowa
2. Wokół koncepcji tożsamości
2.1. Próba definicji
2.2. Tożsamość jednostkowa a tożsamość zbiorowa
2.3. Tożsamość narodowa
3. Metodologiczne ramy badań
3.1. Cele i pytania badawcze
3.2. Badanie biografii a migracje
3.3. Etapy działań badawczych
3.4. Uwagi do zastosowanego podejścia
4. Wnioski. Trójfazowy proces migracji do korzeni
9
19
19
19
22
25
28
30
30
32
34
39
42
47
53
53
56
58
61
61
62
62
64
66
69
70
73
75
80
82
6
Spis treści
Rozdział III
Motywy migracji do korzeni
1. Dlaczego ludzie migrują do korzeni?
2. Identyfikacja i walencja kulturowa a migracje
3. Sieci społeczne oraz kapitały społeczny i kulturowy a migracje
4. Motywy symboliczne
4.1. Powinność wobec starszych pokoleń
4.2. Uwiedzenie ojczyzną
4.3. Poszukiwanie polskości
4.4. Konfrontacja z polskim pochodzeniem
5. Motywy instrumentalne
5.1. Wykorzystanie nadarzającej się sposobności
5.2. Kalkulacja możliwości i ograniczeń
5.2.1. Awans edukacyjny i zawodowy
5.2.2. Dostęp do studiów wyższych
5.2.3. Perspektywy życiowe
6. Motywy ucieczkowe
6.1. „Ucieczka od” trajektorii cierpienia
6.2. „Ucieczka do” możliwości samorozwoju i emancypacji
7. Wnioski. Identyfikacja z Polską a motywy migracji do korzeni
Rozdział IV
Przyjazd i pobyt w kraju przodków. Między „byciem u siebie”
a „obcością”
1. Migracja do korzeni jako doświadczenie kryzysowe
2. Opuszczenie domu rodzinnego i przyjazd do Polski
2.1. Przekroczenie granicy jako nowy etap życia
2.2. Wejście w dorosłość
3. Początkowe bariery adaptacyjne
3.1. Problemy językowe
3.2. Warunki bytowe
3.3. Relacje z rodakami w Polsce
3.3.1. „Swoi” czy „obcy”?
3.3.2. Afirmacja dla wschodnich korzeni
3.3.3. Weryfikacja polskości
3.3.4. Racjonalizacja doświadczeń wykluczania ze wspólnoty
5. Adaptacja a transnarodowe sieci społeczne i migracyjny kapitał społeczny
4. Próby niwelowania dystansu kulturowego
4.1. Nauka języka i kultury
4.2. Otwarcie na kontakty międzykulturowe
4.3. Przełamywanie (auto)stereotypów
5.1. Bliscy w krajach urodzenia
5.2. Krewni w Polsce
5.3. Inni imigranci z krajów byłego ZSRR
5.3.1. Wspólnota losów i doświadczeń
5.3.2. Negocjowanie polskości
6. Wnioski. „Obcy rodacy” w kraju przodków
85
85
87
89
91
92
97
99
103
106
108
110
110
113
114
118
118
120
125
127
127
129
129
132
134
136
138
139
139
141
142
144
148
149
150
151
154
155
156
158
159
162
164
Spis treści
7
Rozdział V
Typy tożsamości narodowej w sytuacji migracji do korzeni
1. Kontekstualność i relacyjność tożsamości narodowej
2. Tożsamość integralna
2.1. Polskość ugruntowana
2.2. Polskość obroniona
3. Tożsamość podwójna
4. Tożsamość niepewna
4.1. Polskość zawieszona
4.2. Polskość niepotwierdzona
4.3. Polskość sytuacyjna
5. Tożsamość wielokrotna
5.1. Tożsamość europejska
5.2. Tożsamość kosmopolityczna
6. Bezdomność
7. Plany na przyszłość
8. Wnioski. Między integralnością a złożonością tożsamości
Zakończenie
Polscy studenci z krajów byłego ZSRR w poszukiwaniu własnego
miejsca w świecie
Bibliografia
Wykaz wykresów i schematów
Aneks. Wykaz narratorów
167
167
169
169
171
175
178
178
184
188
191
191
195
200
204
209
213
221
247
249
Wprowadzenie
Edukacja w sytuacji migracji do korzeni
Wraz z postępującą międzynarodową ruchliwością ludności, możliwą dzięki otwie-
raniu się kolejnych granic oraz rosnącej dostępności środków szybkiego transpor-
tu i komunikacji, zwiększa się grono ludzi, którzy żyją w przestrzeni transnaro-
dowej pozwalającej podzielać im jednocześnie różne tradycje, wzory kulturowe,
języki (Basch i in. 1994; Faist 2000; Vertovec 2012). Towarzyszą temu nasilające
się w skali globu antynomiczne, acz paralelnie występujące procesy globalizacji
i glokalizacji, homogenizacji i heterogeniczności, standaryzacji i indywidualizacji,
stabilności i płynności. Znaczenie takich form przynależności jak rodzina, zawód,
klasa, naród czy państwo, stanowiących tradycyjne punkty odniesień identyfika-
cyjnych jednostki, nie są już jednoznaczne i niekwestionowalne. Wobec tak coraz
bardziej mnożących się niepewności i alternatyw co do miejsca jednostki w świecie
w centrum rozważań nauk społecznych lokuje się pytanie o tożsamość (Bauman
2006; Gergen 2007; Giddens 2010). Ma ono szczególne znaczenie w przypad-
ku grup mniejszościowych, w tym migrantów i członków diaspor, których łączą
skomplikowane relacje krewniacze, emocjonalne, polityczne i ekonomiczne za-
równo z krajami urodzenia, jak i z krajami imigracji. W dobie silnych powiązań
transnarodowych osoby te żyją jednocześnie „tu i tam”, a próby godzenia zobo-
wiązań wobec różnych wspólnot narodowo-państwowych, przy utrzymujących się
nierównych relacjach władzy ze społeczeństwami przyjmującymi, niejednokrotnie
prowadzą do poczucia ambiwalencji, hybrydalności, wykluczenia (Barth 2004;
Appadurai 2005; Brubaker 2006).
Zjawiska te są też częścią doświadczeń Polaków i osób polskiego pochodzenia
żyjących poza ojczyzną. Konsekwencją burzliwych dziejów Polski jest pozostawa-
nie poza granicami kraju jednej z większych, bo liczącej nawet 20 mln członków,
diaspor na świecie. Jest to wysoce heterogeniczna zbiorowość o różnej sile związku
z krajem przodków. W jej skład wchodzą zarówno uczestnicy ostatnich fal emigra-
cji, w tym tej po akcesji Polski do Unii Europejskiej w 2004 r., jak i osoby urodzone
za granicą – potomkowie Polaków, którzy dobrowolnie lub przymusowo opuścili
kraj w XIX i XX stuleciu (MSWiA 2012; Stefańska 2017). Polska, kraj tradycyjnie
emigracyjny, od kilku lat jest jednak też obszarem wzmożonej imigracji. Wśród
10
cudzoziemców szczególną grupę stanowią osoby polskiego pochodzenia, w tym
młodzież przyjeżdżająca na studia. Choć liczba zagranicznych studentów na ro-
dzimych uczelniach jest wyraźnie mniejsza niż w innych krajach UE, to, w ślad
za globalnymi trendami, stale się zwiększa (Siwińska 2014). W 2018 r. studiowało
w Polsce ponad 78 tys. cudzoziemców (6,4 ogółu studentów). Co dziesiąty z nich
legitymował się polskim pochodzeniem (GUS 2019). Najliczniejszą grupę stano-
wiły osoby wywodzące się z republik poradzieckich, których przodkowie w na-
stępstwie XIX- i XX-wiecznych przesiedleń w głąb Rosji (Związku Radzieckiego)
i powojennych przesunięć granic państwa polskiego ku zachodowi pozostali poza
krajem.
I to właśnie doświadczenia cudzoziemskich studentów i absolwentów polskie-
go pochodzenia z krajów poradzieckich stanowią przedmiot rozważań niniej-
szej książki. Koncentruję się w niej na przedstawieniu biograficznych wymiarów
jednego z typów migracji powrotnych, w którym to edukacja jest bezpośrednim
powodem przyjazdu do kraju przodków. Migracje powrotne definiuje się zwykle
jako przemieszczenie się emigrantów (lub ich potomków) do kraju pochodzenia
w celu osiedlenia (Gmelch 1980). Z kolei za migracje edukacyjne uznaje się cza-
sowe przemieszczenia ludzi w danym przedziale wiekowym i o wysokim kapitale
społecznym w celu zdobycia wykształcenia za granicą (Żołędowski 2010). W przy-
padku polskiej młodzieży z krajów byłego ZSRR nie można jednak w ścisłym sen-
sie mówić o migracji powrotnej. Są to bowiem kolejne pokolenia tamtejszej pol-
skiej diaspory, które w rzeczywistości nigdy nie wyjechały z Polski, lecz na skutek
prześladowań ze strony innych państw i zmian granic ich przodkowie, najczęściej
mimowolnie, znaleźli się poza nią. Często są to osoby pochodzące z rodzin wie-
loetnicznych, migrujące do jedynie częściowo znanego kraju, z którego pochodzi
rodzina tylko jednego z przodków. Dlatego na potrzeby poniższych analiz nie eks-
plorowałem kwestii „powrotów”, lecz koncepcję „migracji do korzeni” (roots mi-
gration) (Wessendorf 2007). Odnosi się ona do doświadczeń osób przenoszących
się do kraju pochodzenia przodków, w którym jednak wcześniej nigdy nie żyły
(Gońda 2017a).
Zarówno przekraczanie granic kulturowych i społecznych przez migrantów do
korzeni w kraju przodków, jak i kontakt z częściowo lub w ogóle nieznanymi im
mieszkańcami Polski analizuję na poziomie mikrosocjologicznym. Główną bazę
empiryczną rozważań stanowi kolekcja 60 autobiograficznych wywiadów narra-
cyjnych z wymienioną grupą studentów i absolwentów. Na ich podstawie odtwa-
rzam etapy doświadczenia migracyjnego i życia w kraju przodków oraz impli-
kacje dla tożsamości narodowej i biografii tych osób. W tym celu w toku procesu
badawczego staram się odpowiedzieć na szereg pytań badawczych. Po pierwsze,
jakie czynniki wpływały na decyzje migracyjne badanych, zarówno te o podję-
ciu studiów, jak i te dotyczące (ewentualnego) późniejszego pozostania w Polsce,
powrotów do miejsc urodzenia czy wyjazdów do krajów trzecich? Jakimi moty-
wami kierowali się w kolejnych etapach doświadczenia migracyjnego? Po drugie,
Wprowadzenie Wprowadzenie
11
jak wyglądał proces opuszczania „domu” w krajach byłego ZSRR i „zakorzeniania”
się w (zakładanej) ojczyźnie? Jakich problemów adaptacyjnych doświadczali badani
w czasie przyjazdu i pobytu w Polsce? Po trzecie, czy i jakie działania podejmowali
badani, by rozwijać i utrzymywać transnarodowe związki między Polską a krajami
urodzenia? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania nacisk kładę na sposoby
radzenia sobie badanych z obcością i marginalizacją w tych dwóch przestrzeniach
oraz na podejmowaną przez nich (re)interpretację własnej biografii w odniesieniu
do tożsamości narodowej, obejmującą różne sposoby doświadczania krajów uro-
dzenia i kraju przodków. Innymi słowy zatem, po czwarte, interesuje mnie ustale-
nie, jakie zmiany tożsamości kolektywnej badanych zachodziły w efekcie kontaktu
z polskim społeczeństwem? W konsekwencji zamierzeniem końcowym jest usta-
lenie, gdzie ulokowana jest ich „ojczyzna”? Czy Polska, kraj, do którego przyjechali
na studia, jest ich „ojczyzną odzyskaną” czy też – przez analogię do głośnej tezy
Erica Hobsbawma i Terrence’a Rangera (2008) o praktykach wynajdywania trady-
cji – można ją raczej nazwać „ojczyzną wynalezioną”? Stawiam przy tym tezę, że
choć motywy symboliczne i ideologiczne, związane z poczuciem przynależności
do narodu polskiego, nadal silnie wpływają na przyjazdy młodych Polaków na
studia do Polski, to wobec ogólnej rosnącej atrakcyjności kraju dla imigrantów
coraz większego znaczenia nabierają jednak względy instrumentalne i pragma-
tyczne, a polskie korzenie stają się kapitałem do wykorzystania w rozwoju kariery
edukacyjno-zawodowej. Niezależnie od pierwotnego stopnia identyfikacji
z Polską kluczowe są też różne praktyki i strategie (re)konstruowania tożsamo-
ści polskiej, które nie tylko mają umożliwić podjęcie studiów w Polsce, zaadap-
towanie się w nowym kontekście kulturowym, ale i znaleźć uzasadnienie dla
dalszego pobytu w tym kraju.
Warto jednocześnie podkreślić, że badanych studentów i absolwentów wy-
miennie określam mianem „Polaków” lub „osób polskiego pochodzenia”.
W literaturze przedmiotu, dokumentach administracji publicznej czy w dyskur-
sie publicznym istnieją duże rozbieżności w opisach rozsianej po świecie diaspory
polskiej, wynikające zarówno z różnicy ujęć analityczno-teoretycznych, jak i jej
wewnętrznej różnorodności (Górny, Osipovič 2006; Babiński 2009). Kilkupoko-
leniowa nieobecność w Polsce i wieloetniczne pochodzenie badanych sprawiają
też, że niejednokrotnie sami zainteresowani nie poczuwają się do bycia Polakami.
Uwzględniając te zastrzeżenia, dla jasności wywodu stosuję jednak ww. upraszcza-
jące kategorie, które opisują młodą diasporę w krajach byłego Związku Radziec-
kiego. Ponadto, rodaków tam zamieszkujących określa się często zbiorczym termi-
nem „Polacy ze Wschodu”. Jest to też termin emiczny, którym – w kontraście do
mieszkańców Polski – posługują się tamtejsi Polacy do opisu własnej grupy. I choć
w analizach migracji znaczenie terytorialne terminu „Wschód” wydaje się obecnie
rozszerzać o dalsze kraje azjatyckie, co można wiązać z rosnącą imigracją z Azji
do Polski, to w publikacji tej badanych będę nazywał „Polakami (osobami pol-
skiego pochodzenia) z krajów byłego ZSRR” bądź „Polakami (osobami polskiego
12
pochodzenia) ze Wschodu”. Analogicznie, rozpatrując kwestię „korzeni” migrują-
cych studentów, w odniesieniu do krajów wyjazdu (republik byłego ZSRR) i przy-
jazdu (Polski), stosuję odpowiednio terminy „kraj urodzenia” i „kraj pochodzenia
(przodków)”. W istniejących badaniach to ostatnie określenie zwyczajowo odnosi
się do kraju wyjazdu migranta. W przypadku studentów z Litwy, Białorusi czy
Ukrainy, gdzie od pokoleń zamieszkują ich rodziny, miejscem pochodzenia będzie
Wileńszczyzna, Grodzieńszczyzna czy okolice Lwowa. Pomimo tego, dla podkre-
ślenia związków, jakie łączą badaną zbiorowość, w tym grupę potomków Polaków
przesiedlonych w głąb azjatyckiej części Rosji (ZSRR), to Polskę jako miejsce, do
którego migrują do korzeni, ujmuję jako „kraj pochodzenia (przodków)”.
Książka ta jest efektem badań prowadzonych przeze mnie w latach 2011–2016
w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego na potrzeby pracy doktorskiej
pt. Studenci polskiego pochodzenia z krajów byłego ZSRR w Polsce: doświadczenia
kulturowe a przemiany tożsamości. Badania te podjąłem wówczas pod kierunkiem
dr. hab. Andrzeja Piotrowskiego. Okres od obrony rozprawy doktorskiej w końcu
2016 r. do wydania tej książki poświęciłem natomiast na ponowną interpretację
zebranych danych empirycznych i aktualizację informacji kontekstualnych o cha-
rakterze i skali procesów migracyjnych w Polsce. Samą realizację części badań em-
pirycznych (20 z 60 wywiadów narracyjnych ze studentami i absolwentami oraz
pięciu studiów przypadku, w tym wywiadów pogłębionych z przedstawicielami
otoczenia instytucjonalnego) oraz przygotowanie i wydanie tej książki sfinan-
sowało Narodowe Centrum Nauki w ramach grantu Preludium IV (nr umowy:
UMO-2012/07/N/HS6/01457).
***
O ważności analiz decydują podejmowana problematyka i stosowana metoda ba-
dawcza. Badania te uwzględniają biograficzny wymiar migracji w naszym kraju,
a zwłaszcza migracji do korzeni z wykorzystaniem ścieżki edukacyjnej, w tym
sensie będąc próbą opisu tego nabierającego coraz większego znaczenia kanału
mobilności. Nasilenie przepływów migracyjnych w Polsce ujmowane jest najczę-
ściej w kontekście migracji zarobkowych czy – w ostatnim czasie – tzw. kryzysu
uchodźczego z 2015 r. i obaw przed aktami terroru ze strony środowisk imi-
granckich w Europie. W dotychczasowych analizach polskich badaczy ginęły
jednak indywidualne historie migrujących osób, w tym zwłaszcza migrantów
powrotnych. Tymczasem dzięki zastosowaniu metody wywiadu narracyjnego
badania te jako jedne z nielicznych uwzględniają biograficzny (procesualny)
wymiar migracji w naszym kraju (por. Górny, Koryś 2009; Grabowska 2019).
Pozwalają na bardziej dogłębne (niż w częściej stosowanych w badaniach mi-
gracji podejściach ilościowych) zrozumienie motywacji i przemian tożsamo-
ściowych towarzyszących migrantom w przenosinach do innego kraju. Wypo-
sażają też badacza w nowe narzędzia do opisu ich adaptacji ze społeczeństwem
Wprowadzenie Wprowadzenie
13
przyjmującym. Analizy te są przy tym ważne nie tylko z makrostrukturalnego
punktu widzenia (np. atrakcyjności Polski dla rodaków na obczyźnie czy polityk
migracyjnej i diasporycznej), ale stanowią wkład w znajdującą coraz więcej zwo-
lenników metodę biograficzną.
Badania te są też istotne ze względu na uwarunkowania kontekstualne badane-
go problemu. Po pierwsze, są to nasilające się procesy migracji i internacjonalizacji
szkolnictwa wyższego na świecie i w Polsce. Wzrost przepływów ludności najczę-
ściej analizowany jest z perspektywy migracji ekonomicznych i określonych kra-
jów docelowych. Przy uwzględnieniu jednak kontynuacji tych procesów w przy-
szłości ważne są też migracje edukacyjne. Rosnące zainteresowanie edukacją za
granicą stanowi punkt wyjścia do otwarcia się młodzieży na inne kraje, a zatem
i pozostania (czasowego lub na stałe) za granicą (Hut, Jaroszewska 2011).
Po drugie, decyduje o tym liczebność cudzoziemców polskiego pochodzenia,
którzy podejmują naukę w naszym kraju. Wobec malejącej liczby rodzimych stu-
dentów – będącej pokłosiem niżu demograficznego i coraz liczniejszych wyjaz-
dów edukacyjnych Polaków za granicę – uczelnie coraz szerzej otwierają się na
cudzoziemców. Pozyskiwanie słuchaczy spośród cudzoziemców polskiego po-
chodzenia wydaje się być naturalną strategią dla instytucji szkolnictwa wyższego
(Wyszyński 2011a). Ponadto, wobec rosnącej imigracji (zwłaszcza zza wschod-
niej granicy), ważne jest określenie znaczenia polskiego rynku edukacyjnego
jako źródła pozyskiwania wykwalifikowanej siły roboczej. Badania te są jednymi
z nielicznych opisujących rolę cudzoziemców polskiego pochodzenia w interna-
cjonalizacji uczelni.
Po trzecie, migracje to temat silnie normatywnie obciążony. W konsekwencji
kryzysu uchodźczego i strachu przed zamachami terrorystycznymi przypisywa-
nymi imigrantom w ostatnich latach ma miejsce wyraźna politycyzacja i sekury-
tyzacja kwestii migracyjnej w Europie. Dyskursywne tworzenie wokół imigracji
atmosfery zagrożenia skutkuje definiowaniem tego zjawiska w kategoriach „bez-
pieczeństwa” (Buraczyński 2015; Klaus 2017). Tradycyjnie jednak w dominującej
polskiej narracji migracje były społecznie konstruowane głównie w kategoriach
moralnych. Choć w następstwie masowej poakcesyjnej mobilności do pewnego
stopnia uległy one banalizacji i czasowo (do momentu wybuchu kryzysu uchodź-
czego) straciły istotną kulturowo funkcję „odgraniczania” światów społecznych,
jaką utrzymywały jeszcze przy poprzednich falach emigracji, nadal często ujmu-
je się je w optyce moralnych zobowiązań wobec wspólnoty. Wyjazdy osób, któ-
re dobrowolnie opuszczają kraj, bywają rozumiane jako przeciwieństwo służby
krajowi na co dzień pełnionej przez pozostające w nim osoby. Konsekwencją
takiego rozumienia jest konstruowanie obrazów migrantów jako osób zagrożo-
nych popadnięciem w degradację, których wyjazd jest „nienaturalny”, stanowi
„stratę” i niesie zagrożenie tak dla moralnej, jak i fizycznej kondycji wspólnoty.
I przeciwnie – migracja może być zalegitymizowana jedynie, gdy służy wykonaniu
pewnej symbolicznej misji, np. odbywa się dla potrzeb kraju lub jest działaniem
14
wzmacniającym dominującą narrację na rzecz budowy kultury narodowej i polsko-
ści za granicą (Garapich 2009; por. Erdmans 1992; Micińska 2004; Galasińska 2009).
Z tego dyskursu wydają się być wyłączeni jednak rodacy żyjący na obczyźnie wbrew
własnej woli i z powodu traumatycznych wydarzeń historycznych (przesunięć gra-
nic czy wywózek). Są oni raczej wzorem do naśladowania w podtrzymywaniu pol-
skości w niekorzystnych warunkach i wobec których państwo polskie ma moralne
zobowiązania pomocy w ulżeniu ich bytności za granicą lub, lepiej, w powrocie do
Polski (Głowacka-Grajper, Wyszyński 2011; Hut 2014).
W konsekwencji, po czwarte, jest to przyczynek do oceny kierunków rozwoju
polskich polityk migracyjnej i diasporycznej. Abstrahując od moralnych i histo-
rycznych uzasadnień pomocy państwa dla tej grupy (Stefańska 2017), w kontek-
ście utrzymującej się emigracji (w tym i edukacyjnej) młodych Polaków i jedno-
cześnie rosnącej imigracji do naszego kraju, kwestia wspierania diaspory, w tym
promowania polskich uczelni wśród jej członków, powinna zająć istotne miejsce
w polityce migracyjnej RP. Tymczasem, jak pokazały m.in. analizy Pawła Huta
(2002; 2014) i Roberta Wyszyńskiego (2005; 2011b), program powrotów z krajów
byłego ZSRR jest nieefektywny. I choć ostatnio zliberalizowano przepisy dotyczą-
ce wjazdu, przedłużania pobytu i naturalizacji, to istniejące wsparcie finansowe
i instytucjonalne nadal nie stwarza członkom diaspory wystarczających zachęt do
liczniejszych przyjazdów i pozostania na dłużej w Polsce.
Po piąte, książka jest głosem w nabierającej szerokiego zasięgu dyskusji wo-
kół imigracji do Polski. Uwaga badaczy koncentruje się jednak głównie na ekono-
micznych i prawnych uwarunkowaniach przyjazdów cudzoziemców lub, z drugiej
strony, barierach ich integracji. Zastrzeżenie to odnosi się też do dotychczasowych
(nielicznych zresztą) badań sytuacji cudzoziemców polskiego pochodzenia po-
dejmujących naukę w Polsce. O ile analizy dotyczące studentów cudzoziemców
(ich problemów adaptacyjnych i procesu nauczania) podejmowane były już od lat
70. zeszłego stulecia (por. Chodakowska 1971), o tyle pierwsze badania sytuacji
młodzieży polskiej w krajach poradzieckich datują się na początek lat 90. i dotyczą
głównie metod ich nauczania (por. Mazur 1992 i czasopismo Acta Universitatis
Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców). Aż do przełomu wieków nie
podejmowano jednak badań nad źródłami wiedzy o Polsce czy adaptacją i zmia-
nami identyfikacji tej grupy po przyjeździe do kraju przodków. W tym kontek-
ście warto wymienić indywidualne i zbiorowe prace Romana Dzwonkowskiego,
Olega i Julii Gorbaniuków (1997; 1998; 2000; 2002) czy Małgorzaty Głowackiej-
-Grajper i Roberta Wyszyńskiego (2007; 2011; 2012). Stanowią one istotny wkład
w badania nad młodymi Polakami z krajów byłego ZSRR (i dlatego są częstym
punktem odniesienia dla prezentowanych analiz), choć mają głównie – ze wszyst-
kimi swoimi zaletami i ograniczeniami – charakter ilościowy. Wyjątek stanowią
analizy jakościowe dotyczące polskich studentów z Litwy, Białorusi, Ukrainy
(Wyszyński 2005) i Kazachstanu (Wójcik-Żołądek 2013). Innym przypadkiem są
badania Janusza Muchy (2003) nad Polakami z krajów poradzieckich na studiach
Wprowadzenie Wprowadzenie
15
w Toruniu. Podejmowanego tematu nie wyczerpują też prace Justyny Godlew-
skiej (2004), Pawła Huta i Emilii Jaroszewskiej (2011), Zofii Kawczyńskiej-Butrym
(2014), Karoliny Łukaszczyk (2013) czy zespołów kierowanych przez Ewę Nowic-
ką i Sławomira Łodzińskiego (1993) oraz Cezarego Żołędowskiego (2010), gdyż
koncentrują się na wszystkich studentach-cudzoziemcach.
Obszerna jest literatura na temat historii i obecnej sytuacji diaspory polskiej.
Pierwsze prace historyków, antropologów i socjologów, skupionych głównie wo-
kół Komitetu Badania Polonii PAN (obecnego Komitetu Badań nad Migracjami
PAN), pojawiły się w latach 70. zeszłego stulecia i z przyczyn politycznych ograni-
czały się do państw zachodnich, a zwłaszcza losów emigrantów w USA (np. Kubiak
i in. 1988; Walaszek 1988). Obecnie zainteresowania badaczy skupiają się głównie
na wyjazdach poakcesyjnych na Zachód (np. Grabowska-Lusińska, Okólski 2009;
Górny i in. 2010; Lesińska i in. 2014). Istotną część stanowią analizy następstw tej
emigracji dla państwa i rekomendacji służących zachęcaniu Polaków do powrotów,
jak np. publikacje Instytutu Spraw Publicznych (2006, 2007). Należy wspomnieć
o politologicznie zorientowanych pracach Macieja Duszczyka (2007) i Magdaleny
Lesińskiej (2010, 2013), które traktują o polityce państwa wobec powrotów, głów-
nie z Zachodu. Obecne są też opracowania dotyczące indywidualnych strategii
powrotów, np. prace Agnieszki Fihel i in. (2012, 2013), Agaty Górny i Doroty Osi-
povič (2006), Izabeli Grabowskiej-Lusińskiej (Grabowskiej) (2010, 2019), Krystyny
Iglickiej (2002, 2010), Dariusza Niedźwiedzkiego (2010). W ostatnim czasie, wraz
z większym zaangażowaniem Polski w kontakty z diasporą (głównie w związku
z koniecznością uregulowania relacji z migrantami poakcesyjnymi), coraz częściej
w badaniach poruszane są też kwestie relacji państwa z diasporą. Warto tu wy-
mienić prace Henryka Chałupczaka i in. (2014), Anny Fiń i in. (2013), Magdaleny
Lesińskiej (2019), Michała Nowosielskiego i Witolda Nowaka (2017) czy Rena-
ty Stefańskiej (2017). Osobną jeszcze część stanowią próby skonceptualizowania
i uchwycenia terminologicznego całej zbiorowości Polaków za granicą (Drozdow-
ski 1974; Paluch 1976; Kula 1999; Babiński 2009) i opisania jej historii i obecnej
sytuacji (Walaszek 2001; Babiński, Chałupczak 2007).
Badacze podejmują też problematykę obecności rodaków w krajach poradziec-
kich. Od momentu rozpadu ZSRR, gdy otworzyły się możliwości badań tamtej-
szych Polaków, kwestie te cieszą się zainteresowaniem antropologów i etnografów,
by wymienić jedynie pozycje autorstwa Anny Engelking (2004), Iwony Kabziń-
skiej (1997, 2000, 2011) czy Ewy Nowickiej (2000a, 2011). Wśród ważniejszych
prac socjologicznych należy wymienić te autorstwa Elżbiety Budakowskiej (1992),
Hieronima Kubiaka i in. (1992), Cezarego Żołędowskiego (2003) czy Luby Jaku-
bowskiej (2011). Problematyka Polaków w przestrzeni poradzieckiej jest też na-
turalnie przedmiotem badań historyków (Ciesielski i in. 2003; Kudela-Świątek
2013) i językoznawców (Rieger 1996). W polskiej nauce obecna jest wreszcie kwe-
stia powrotów z krajów byłego ZSRR, zwłaszcza w ramach ścieżki repatriacyjnej.
Trzeba tu wspomnieć opisujące instytucjonalny wymiar zjawiska opracowanie
16
Aleksandry Grzymały-Kazłowskiej i Haliny Grzymały-Moszczyńskiej (2012) czy
prace Pawła Huta – i te indywidulane (2002, 2014) – i te napisane ze Sławomirem
Łodzińskim (2008) czy redagowane z Łukaszem Żołądkiem (2013). Jednostkowy,
w tym i tożsamościowy, wymiar repatriacji ukazują z kolei m.in. monografie Kata-
rzyny Kość-Ryżko (2014) i Julii Sałacińskiej-Rewiakin (2014).
***
Publikacja podzielona jest na pięć rozdziałów. Pierwsze dwa odnoszą się do teo-
retycznych oraz metodologicznych ram badań. Przedstawiam w nich interdyscy-
plinarny przegląd literatury dotyczącej migracji w Polsce i na świecie, z naciskiem
na kwestie diaspory oraz migracji powrotnych i edukacyjnych. I tak, w rozdziale I,
po wprowadzeniu ukazującym globalny kontekst, przedstawiam historię ruchów
migracyjnych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem imigracji ostatnich lat.
Omawiam też działania władz wobec zwiększającej się imigracji do naszego kraju.
Następnie przedstawiam teorie i definicje dotyczące problematyki diaspor i migra-
cji powrotnych oraz sposobów kategoryzowania diaspory polskiej. Zarysowuję też
historię oraz obecną sytuację Polaków w krajach poradzieckich. Opisuję następnie
ścieżki przyjazdów rodaków z tego obszaru, co służy konceptualizowaniu oma-
wianej kwestii biograficznego wymiaru migracji. Rozdział ten kończy się opisem
makrostrukturalnych czynników decydujących o mobilności edukacyjnej tamtej-
szych Polaków i osób polskiego pochodzenia oraz znaczenia ich przyjazdów w mi-
gracjach powrotnych do Polski. W rozdziale II nakreślam zaś kluczową kategorię
analityczną – tożsamość. Ta część pracy kończy się rozważaniami metodologicz-
nymi obejmującymi stosowane metody badawcze.
Druga część książki opiera się na wynikach analiz zebranego materiału empi-
rycznego. Opisane wcześniej ramy makrostrukturalne migracji do korzeni z wy-
korzystaniem ścieżki edukacyjnej konfrontuję z autobiograficznymi opowieściami
młodych Polaków z krajów poradzieckich. W kolejnych trzech rozdziałach oma-
wiam poszczególne etapy ich procesu migracyjnego – od wyboru ścieżki migra-
cji (przygotowania do wyjazdu do Polski) w rozdziale III, poprzez akt migracji
i doświadczenia adaptacyjne (pobyt w Polsce) w rozdziale IV, na przemianach
tożsamościowych kończąc (decyzje dotyczące przyszłości) w rozdziale V. Takie
zestawienie zgromadzonego materiału biograficznego z jego kontekstem makro-
strukturalnym ma ukazać złożoność badanego wymiaru migracji. Zakończenie
pracy zawiera podsumowanie i interpretację wyników badań w świetle postawio-
nych pytań badawczych.
Wprowadzenie Wprowadzenie
17
***
Publikacja ta nie powstałaby bez pomocy i życzliwości wielu osób. W pierwszym
rzędzie kieruję podziękowania do narratorów, którzy podzielili się ze mną swoimi
historiami życia. Bez ich zaufania realizacja badań nie byłaby możliwa. Dziękuję
wszystkim osobom, które pomogły mi dotrzeć do badanych. Profesorowi Andrze-
jowi Piotrowskiemu, promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, składam wyrazy
wielkiego podziękowania za bezcenne uwagi, inspiracje i nieustające wsparcie
w trakcie badań terenowych, analizy wyników i przygotowywania książki. Wielo-
godzinne rozmowy toczone z profesorem wokół problemów tożsamości, migracji
i kontaktu kulturowego pozwoliły nadać tej pracy ostateczny kształt. Pragnę po-
dziękować za cenne uwagi recenzentom doktoratu: prof. Zbigniewowi Bokszań-
skiemu i dr. hab. Sławomirowi Łodzińskiemu, prof. UW. Profesor Łodziński podjął
się również roli recenzenta tej książki, za co serdecznie dziękuję. Wyrazy podzię-
kowań składam też pracownikom i doktorantom Instytutu Socjologii Uniwersytetu
Łódzkiego: prof. Kai Kaźmierskiej, dr Kamili Biały, dr Agacie Chutnik i dr Kata-
rzynie Waniek za dyskusje wokół zebranych danych empirycznych oraz wskazówki
analityczne i literaturowe. Rodzicom i przyjaciołom dziękuję za entuzjazm i wszelką
pomoc okazywaną na różnych etapach pisania książki. Żonie Mai dziękuję zaś za
wielką cierpliwość i wsparcie w znoszeniu trudów tego przedsięwzięcia.
Rozdział I
Polska diaspora w krajach byłego ZSRR
1. Polska na mapie globalnych ruchów
migracyjnych
Polska odgrywa ważną rolę na mapie historycznych i współczesnych migracji lud-
ności. Wielowiekowe wychodźstwo sprawiło, że do niedawna Polskę uznawano
za typowy kraj emigracyjny, ewentualnie – w ostatnich latach – za kraj tranzy-
tu cudzoziemców. Po 1989 r. pojawiały się co prawda spekulacje o rychłej licznej
imigracji, a do naszego kraju mieli masowo napływać imigranci po upadku ZSRR
(otwarcie granic państw postkomunistycznych) czy akcesji do UE (by wypełnić
luki na rynku pracy wywołane emigracją Polaków). Scenariusze te jednak nie
sprawdziły się, a Polska długo pozostawała krajem o niskim odsetku cudzoziem-
ców. Niemniej jednak ostatnie lata to okres przeistaczania się kraju tradycyjnie
emigracyjnego w kraj emigracyjno-imigracyjny, a w następnych dekadach – jak
można sądzić – w kraj imigracji (Fihel, Okólski 2018). Nim omówię charaktery-
stykę i skalę tych ruchów migracyjnych, w tym i migracji powrotnych z krajów
poradzieckich, warto wpisać je w szerszy kontekst globalnych migracji.
1.1. Migracje na świecie
Upadki kolejnych reżimów, upowszechnienie się wolnego rynku oraz nowe środki
transportu i komunikacji sprawiają, że przemieszczanie się ludzi jest coraz łatwiej-
sze. Celem imigracji nie są już tylko tradycyjnie Europa Zachodnia i Ameryka
Północna, ale i Azja Południowo-Wschodnia czy kraje Zatoki Perskiej (Castles,
Miller 2011; Okólski 2011). Masowej ruchliwości towarzyszą przekształcenia spo-
łeczeństw zachodnich, w których sztywne klasy społeczne, osiadły tryb życia
i stabilne zatrudnienie zastępuje nowa cecha – mobilność. Obserwuje się obecnie
– argumentuje John Urry – „zwrot mobilnościowy” (mobility turn) (2009). Wyraża
20
się on w dyskursie ponowoczesności, w którym kondycję jednostki opisuje się – za
Zygmuntem Baumanem (1993) – metaforą „włóczęgi” czy „turysty” znajdującego
się w bezustannym ruchu i nigdzie nie zapuszczającego trwale korzeni.
Nie jest to jednak pełny obraz globalnej ruchliwości ludności. Wbrew obie-
gowym opiniom znakomitą większość stanowią ludzie niepodejmujący migracji
zagranicznych. Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) szacowała, że
w 2015 r. liczba osób żyjących poza krajem pochodzenia sięgała 244 mln, czyli
3,3 z 7,5 mld mieszkańców globu. Znacznie częściej migrowano natomiast w gra-
nicach państw – w 2009 r. było to około 740 mln osób (IOM 2018). To swoisty
„paradoks niemobilności”, gdy w świecie swobodnego przepływu dóbr, kapitału
i wiedzy kolejny z czynników produkcji – człowiek – doświadcza w praktyce trud-
ności w poruszaniu się między państwami (Malmberg 1997). Migracje są nadal
raczej przymusem podyktowanym poszukiwaniem lepszego życia niż dobrowol-
ną decyzją jednostek. Ludzi „globalnych”, którzy korzystają z otwarcia granic, jest
znaczna mniejszość (Bokszański 2005). Są to głównie mieszkańcy bogatej Półno-
cy, którzy posiadają kapitał (ekonomiczny i społeczno-kulturowy) do opuszczenia
swych krajów. Mieszkańcom biedniejszego Południa, mimo woli wyjazdu, często
pozostają migracje wewnątrz swoich krajów (Malmberg 1997).
Odsetek migrantów międzynarodowych na tle wzrastającej liczby mieszkań-
ców globu od lat utrzymuje się na – wydawać by się mogło niskim – poziomie
około 3 . Oznacza to, że z roku na rok liczba migrantów również rośnie. Tylko
w latach 1990–2015 liczba migrantów zagranicznych w wartościach bezwzględ-
nych wzrosła o prawie 60 . W 2015 r. głównymi obszarami imigracji były Europa
i Azja (po 75 mln), i Ameryka Północna (54 mln). Najczęściej na kraj emigracji
wybierano USA (47 mln), Niemcy (12 mln) i Rosję (11 mln) (IOM 2018). W Unii
Europejskiej w 2013 r. ponad 34 mln z 507 mln jej mieszkańców (7 ) przyszło na
świat poza krajem pobytu. Dwóch na trzech imigrantów (20,5 mln) pochodziło
przy tym spoza UE (OECD 2018). Pomimo wzrastającej presji migracyjnej z ze-
wnątrz, czego ostatnim symptomem był kryzys uchodźczy z 2015 r., tak napływ,
jak i liczba już rezydujących w Unii migrantów z krajów trzecich pozostaje od kil-
ku lat na stałym poziomie. Szacuje się jednak, że do 2030 r. populacja UE w wieku
produkcyjnym zmniejszy się o 20 mln, co zapewne zwiększy zapotrzebowanie na
zagraniczną siłę roboczą. Tymczasem od lat 90. zachodnioeuropejskie rządy bar-
dziej skłaniają się ku ochronie swych rynków pracy i opiekuńczego modelu państw
poprzez kontrolowanie napływu nieobywateli. Wraz z kolejnymi rozszerzeniami
UE starały się promować migracje wewnątrzunijne (głównie ze wschodu na za-
chód), a ograniczać dostęp dla osób z państw trzecich i zapobiegać migracjom
nierejestrowanym. Polityki integracyjne też nabrały bardziej asymilacjonistycz-
nego i selektywnego charakteru niż w poprzednich dekadach. Ostatnie kryzysy
finansowy i uchodźczy jeszcze ten trend umocniły (Penninx 2016).
O istotności migracji nie przesądza jedynie ich masowość. Ruchy ludności są
też zasadniczym elementem (tak impulsem, jak i konsekwencją) strukturalnych
Polska diaspora w krajach byłego ZSRR
Pobierz darmowy fragment (pdf)
