Darmowy fragment publikacji:
TOMASZ RATAJCZAK
MISTRZ BENEDYKT
– KRÓ LEWSKI ARCHITEKT
ZYGMUNTA I
ARS VETUS ET NOVA
universitas
MISTRZ BENEDYKT
– KRÓ LEWSKI ARCHITEKT
ZYGMUNTA I
INSTYTUT HISTORII SZTUKI
UNIWERSYTETU JAGIELLOŃ SKIEGO
ARS VETUS ET NOVA
REDAKTOR SERII
Wojciech Bałus
TOM XXXIV
TOMASZ RATAJCZAK
MISTRZ BENEDYKT
– KRÓ LEWSKI ARCHITEKT
ZYGMUNTA I
Kraków
© Copyright by Tomasz Ratajczak and Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2011
ISBN 97883–242–1519–5
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
EDYTA PODOLSKA-FREJ
Projekt okładki
STUDIO U
Na okładce
Zamek Królewski na Wawelu – portale w południowej izbie
I piętra skrzydła wschodniego. Fot. Tomasz Ratajczak
Publikacja dofinansowana przez
MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO
SpiS treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki
i w świetle źródeł archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.1. Mistrz Benedykt w literaturze historyczno-artystycznej . . . . . 13
1.2. Mistrz Benedykt w źródłach archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . . 32
2. Sejmowa rezydencja Zygmunta i w piotrkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.1. turris in modum arcis petricoviae aedificata . . . . . . . . . . . . . . 36
2.2. rola projektanta i geneza architektury pałacu
w piotrkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.3. Warsztat budowlany pałacu w piotrkowie
i pochodzenie mistrza Benedykta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3. Zamek królewski na Wawelu – wspólne dzieło architektów
włoskich i mistrza Benedykta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.1. Zamek królewski na Wawelu – pierwszy etap przebudowy
(1500–1517) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.2. Geneza architektury zamku wawelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 149
3.3. Mistrz Benedykt na Wawelu przed 1519 rokiem – problem
kuchni i łaźni królewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
3.4. Skrzydło wschodnie krakowskiej rezydencji Zygmunta i
(1519–1529) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3.5. rola mistrza Benedykta oraz jego warsztatu w nowożytnej
przebudowie zamku wawelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
4. Zamki królewskie w Sandomierzu i Niepołomicach . . . . . . . . . . . . . . . 255
4.1. Udział mistrza Benedykta w przebudowie zamku
sandomierskiego (1514/1520–1527) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
4.2. prace mistrza Benedykta na zamku w Niepołomicach . . . . . 268
5. Dzieła architektury hipotetycznie przypisywane
mistrzowi Benedyktowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
6. Mistrz Benedykt i „styl między stylami” w architekturze
przełomu średniowiecza i nowożytności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
6.1. Oddziaływanie architektury mistrza Benedykta . . . . . . . . . . . 313
6.2. czy istniał styl „gotycko-renesansowy” w architekturze? . . . 317
7. Architekt czy murator? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Źródła ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
WStęp
prezentowanym w tej książce rozważaniom na temat mistrza Benedykta,
królewskiego architekta Zygmunta i, przyświeca przekonanie, że przeciw-
stawianie „historii sztuki bez nazwisk” i „historii artystów” jest dylematem
pozornym, a humanizujące wizję przeszłości poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie o autorstwo dzieła sztuki stanowi jedną z najważniejszych powin-
ności naszej dyscypliny naukowej. W historiografii istnieje długa tradycja
monografii poświęconych architektom1. Niniejsza praca stanowi próbę
wpisania się w tę tradycję, a przyjęcie jako obiektu badań postaci mistrza
Benedykta podejmującego szereg zleceń na dworze Zygmunta i wynika
z zainteresowania klasą jego architektonicznych realizacji oraz dużym jak na
polskie warunki zasobem archiwaliów dokumentujących jego działalność.
W pewne zakłopotanie wprawia jednak świadomość, że problematykę twór-
czości mistrza Benedykta podejmowali w swoich pracach uczeni tej miary,
1 Lista monografii europejskich architektów jest bardzo długa i nawet jej skrócenie
wyłącznie do publikacji polskich nie pozwala na przytoczenie w tym miejscu. Samych
artykułów monograficznych poświęconych nowożytnym architektom i budowniczym
działającym w polsce opublikowano kilkadziesiąt. Ograniczając się wyłącznie do mo-
nografii książkowych poświęconych twórcom czynnym na ziemiach polskich do upadku
i rzeczypospolitej, warto wymienić m.in.: A. Fischinger, Santi Gucci. Architekt i rzeź
biarz królewski XVI wieku; M. Lewicka, Bernardo Morando; e. Linette, Jan Catenazzi
– architekt i jego dzieło w Wielkopolsce; S. Mossakowski, Tylman z Gameren, architekt
polskiego baroku; Z. Hornung, Jan de Witte. Architekt kościoła dominikanów we Lwowie;
M. Karpowicz, Matteo Castello. Architekt wczesnego baroku. przy okazji należy zwrócić
uwagę, że Bartłomiej Berrecci, jeden z najwybitniejszych architektów i rzeźbiarzy dzia-
łających w szesnastowiecznej polsce, nie posiada monografii, choć poświęcono mu wiele
artykułów oraz obszerne fragmenty w najnowszym, znakomitym opracowaniu jego naj-
ważniejszego dzieła – Kaplicy Zygmuntowskiej: S. Mossakowski, Kaplica Zygmuntowska
(1515–1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum Zygmunta I.
8
Wstęp
co S. tomkowicz, B. przybyszewski, t. Jakimowicz, M. Zlat i U. Borkowska.
Do ponownego podjęcia rozważań na temat tego architekta ośmiela mnie
jednak ogromny postęp, jaki dokonał się w ostatnich latach w badaniach
nad architekturą przełomu średniowiecza i nowożytności w polsce, z oczywi-
stych powodów nieuwzględniany w starszych opracowaniach. Szczególnym
impulsem była, zakończona niedawno, kolejna wielka restauracja zamku
wawelskiego, dostarczająca ogromnej ilości danych na temat architektury
tej rezydencji, w znacznej części ukształtowanej właśnie pod kierunkiem
mistrza Benedykta. część tych informacji nie została jeszcze wykorzystana
w literaturze naukowej, w odniesieniu do działalności tego architekta.
Dodatkową motywacją do podjęcia badań nad twórczością architek-
toniczną mistrza Benedykta było zainteresowanie przełomowym okresem
w dziejach sztuki polskiej, przypadającym na czasy panowania potomków
Kazimierza Jagiellończyka. W fascynującym procesie przechodzenia od
sztuki średniowiecznej do nowożytnej budowle wznoszone przez Bene-
dykta zajmują bardzo ważne miejsce. Wiążą się z tym oczywiście poważne
problemy metodologiczne, wynikające z dostosowania badawczego instru-
mentarium humanistyki do sztywnego podziału na epoki, ułatwiającego
opis i klasyfikację rozmaitych zjawisk historycznych. W takiej sytuacji po-
mocny okazuje się metodologiczny pluralizm, umożliwiający podejmowa-
nie analizy z różnych perspektyw, oraz przełamywanie szablonowej periody-
zacji dziejów sztuki. Warto podkreślić, że jednym z najbardziej skutecznych
narzędzi badawczych pozostaje w tej pracy tradycyjna metoda analizy po-
równawczej, która zastosowana w odniesieniu do dzieł pozornie dobrze już
rozpoznanych umożliwiła ujrzenie ich w zupełnie innym świetle2.
W dotychczas publikowanych monografiach można wskazać dwa nur-
ty metodologiczne. pierwszy z nich skupiał się bardziej na stylistycznej
i porównawczej analizie twórczości poszczególnych architektów, natomiast
w drugim kładziono większy nacisk na społeczno-historyczne uwarunkowa-
nia ich działalności, czyniące z artysty raczej uczestnika rynku i przedsiębior-
cę3. Niewłaściwe byłoby jednak wartościowanie obu wymienionych wyżej
2 O perspektywach, jakie oferuje lekceważone ostatnio, tradycyjne instrumentarium
badawcze historii sztuki, por. J. Skuratowicz, t.J. Żuchowski, Rozważania wokół pierw
szego przykazania.
3 Jako przykłady monografii osadzonych w pierwszym z dwóch wymienionych nur-
tów można wskazać następujące opracowania: G. Fehr, Benedikt Ried. Ein deutscher Bau
meister zwischen Gotik und Renaissance in Böhmen; A. Fischinger, Santi Gucci, a ostatnio:
K. Kaczmarek-Löw, Wendel Roskopf, architekt wczesnego renesansu. Mity i rzeczywistość.
Natomiast w drugim nurcie mieści się publikacja: F. Bischoff, Burkhard Engelberg. „Der
vilkunstreiche Architector und der Statt Augspurg Wercke Meister“. Burkhard Engelberg und
Wstęp
9
perspektyw, choć należy zwrócić uwagę, że pierwsza z nich jest o wiele bar-
dziej podatna na wszelkiego rodzaju mitologizacje. Z tego względu wydaje
się, iż dobre wyniki może przynieść ich synteza, której próby dokonuję w ni-
niejszej pracy. również ten wybór narzuca autorowi wspomniany wcześniej
metodologiczny pluralizm, który jednak nie musi być synonimem chaosu.
W pracy dominuje jednak tradycyjna optyka, opierająca się głównie na
analizie formalnej i porównawczej poszczególnych dzieł architektonicz-
nych mistrza Benedykta. Wbrew wszelkim obwieszczeniom o końcu hi-
storii sztuki, metoda wchodząca w skład instrumentarium badawczego tej
dyscypliny od początku jej istnienia pozwala na nowe interpretacje budow-
li wielokrotnie już omawianych w literaturze przedmiotu4. W kontekście
twórczości architektonicznej mistrza Benedykta, oprócz próby jej charak-
terystyki, analizie poddane zostaną również zagadnienia będące od dawna
przedmiotem ogólnej refleksji historyków sztuki: kategoria stylu oraz status
zawodowy budowniczych ukształtowanych jeszcze w późnogotyckiej trady-
cji artystycznej, działających na progu nowożytności.
* * *
Książka ta nie powstałaby bez pomocy i życzliwości wielu osób i insty-
tucji. Wymienienie wszystkich jest niestety niemożliwe. Szczególne podzię-
kowania składam mojemu Mistrzowi, prof. Szczęsnemu Skibińskiemu, któ-
ry stworzył w kierowanym przez siebie przez wiele lat Zakładzie Historii
Sztuki średniowiecznej iHS UAM miejsce twórczej, inspirującej dyskusji.
takie miejsca coraz trudniej znaleźć na polskich uniwersytetach i za to do-
świadczenie jestem profesorowi bardzo wdzięczny, dziękując jednocześnie
za uwagi do mojej książki, które pozwoliły wyeliminować błędne analizy
i nieprzekonujące interpretacje. Dziękuję również moim Nauczycielom
i Kolegom z instytutu Historii Sztuki za gotowość do podzielenia się włas-
die süddeutsche Architektur um 1500. Anmerkungen zur sozialen Stellung und Arbeitsweise
spätgotischen Steinmetzen und Werkmeister. podobne zróżnicowanie można zaobserwo-
wać w monografiach poświęconych twórcom rzeźby i malarstwa.
4 Spośród licznych ostatnio publikacji, wskazujących na wyczerpanie się badawczych
możliwości historii sztuki, największym echem odbiła się książka jednego z najbardziej
prominentnych przedstawicieli tej dyscypliny, por. H. Belting, Das Ende der Kunstge
schichte. Eine Revision nach zehn Jahren. tego typu prace wpisują się w modną na przeło-
mie tysiącleci wizję schyłku historii, rozpropagowaną przez amerykańskiego futurologa
Francisa Fukuyamę. Krytycznie na temat takiej tendencji w nauce wypowiedział się
ostatnio: J. Jarzewicz, Niewczesne refleksje po końcu historii sztuki. por. także przypis 2.
10
Wstęp
nymi przemyśleniami na temat tej pracy i cenne wskazówki. podziękowa-
nia należą się zwłaszcza profesorom Janowi Skuratowiczowi i tadeuszowi
J. Żuchowskiemu, za gotowość do podzielenia się ogromną wiedzą na temat
nowożytnych rezydencji, z czego skwapliwie korzystałem, oraz prof. Jaro-
sławowi Jarzewiczowi, autorowi znakomitych prac stanowiących dla mnie
niewyczerpane źródło inspiracji. Wielką i nieocenioną pomoc w czasie pracy
nad książką okazywał mi mój serdeczny Kolega, prof. tomasz torbus, przez
lata związany z lipskim GWZO, a obecnie wykładający także na Uniwer-
sytecie Gdańskim. Merytoryczne wsparcie tomasza torbusa było dla mnie
szczególnie cenne ze względu na prowadzone przez niego badania nad
architekturą rezydencjonalną Jagiellonów, pokrewne moim zainteresowa-
niom5. Owocny okazał się również kontakt z zespołem badaczy realizują-
cych wspólnie z torbusem wielki, międzynarodowy projekt (Bedeutung der
Jagiellonen in der Kunst und Kultur Mitteleuropas 1450–1550), zainicjowany
w 1999 roku6. Dzięki tomaszowi torbusowi, rozpoczynając badania nad
działalnością Benedykta, miałem przyjemność uczestniczyć w jednej z kon-
ferencji zorganizowanych w ramach tego projektu, gdzie zaprezentowałem
moje wstępne przemyślenia dotyczące osoby tego architekta7, otrzymując
w dyskusji wiele cennych wskazówek od tak doświadczonych badaczy jak
prof. teresa Jakimowicz i prof. s. Urszula Borkowska. prof. s. Borkowska
zwróciła moją uwagę na szereg ważnych archiwaliów dotyczących interesu-
jącej mnie problematyki, przechowywanych w AGAD w Warszawie. rów-
nie owocny okazał się dla mnie pobyt studyjny w lipskim GWZO, podczas
którego zaprezentowałem w formie wykładu problematykę dotyczącą twór-
czości architektonicznej mistrza Benedykta8. Słowa podziękowania za liczne
5 Badania tomasza torbusa zaowocowały znakomitą rozprawą habilitacyjną, z któ-
rej maszynopisem nie zdążyłem się zapoznać przed oddaniem tej książki do druku:
t. torbus, Das Königschloss Wawel und die Residenzarchitektur unter den Jagiellonen in
Polen und Litauen (1499–1548). Baugeschichte, Funktion, Rezeption.
6 W ramach projektu odbyły się w latach 1999–2002 cztery duże konferencje nauko-
we, których materiały wielokrotnie przywołuję w tej pracy. GWZO rozpoczęło również
wydawanie specjalnego periodyku poświęconego badaniom „jagiellońskim”, pod nazwą
Studia Jagiellonica Lipsiensia, w którego ramach publikowane są również materiały z ww.
konferencji. W przygotowaniu jest także wielka wystawa, mająca stanowić podsumowa-
nie i efektowne zakończenie projektu.
7 t. ratajczak, Master Benedict, the royal mason of Sigismund I, w: Hofkultur der Jagiel
lonendynastie und verwandter Fürstenhäuser/The Culture of the Jagellonian and the Related
Courts, Hg. U. Borkowska, M. Hörsch, Studia Jagiellonica Lipsiensia Bd. 6, s. 57–66.
8 Moje ustalenia poświęcone osobie i działalności mistrza Benedykta prezentowa-
łem również w formie referatów, na zaproszenie Koła Młodych Oddziału Warszawskie-
go SHS, oraz na i Ogólnopolskim Forum Doktorantów w Krakowie w 2003 roku.
Wstęp
11
wskazówki należą się także doc. dr hab. Andrzejowi Włodarkowi oraz prof.
Wojciechowi Bałusowi, a prof. Marek Walczak – i ponownie prof. Jarzewicz
– niech przyjmą moje wyrazy wdzięczności za trud zrecenzowania maszyno-
pisu książki, przed oddaniem go do druku.
Moje badania wymagały wielu wyjazdów, które były możliwe dzięki
wsparciu finansowemu Komitetu Badań Naukowych. Ze szczególnie gościn-
nym przyjęciem spotkałem się w Muzeum Okręgowym na zamku w piotr-
kowie oraz w Zamku Królewskim na Wawelu, którego dyrektor prof. Jan
Ostrowski umożliwił mi swobodny dostęp do wszystkich pomieszczeń oraz
archiwalnej dokumentacji z prac konserwatorskich. Z wdzięcznością wspo-
minam również nieocenioną pomoc, jaką okazywali mi pracownicy Biblio-
teki instytutu Historii Sztuki UAM, z pobłażaniem traktujący czytelnika
przetrzymującego w domu zbyt wiele książek. Last but not least serdeczne
podziękowania kieruję również pod adresem redaktorów edyty podolskiej
i Jana Sadkiewicza z Wydawnictwa Universitas, oraz dr rafała Wójcika
z Biblioteki Uniwersyteckiej w poznaniu, z którym konsultowałem tłuma-
czenia niektórych tekstów łacińskich wykorzystanych w tej pracy.
Niestety cieniem na moich studiach położyło się odejście dwojga hi-
storyków sztuki zajmujących się pokrewną problematyką, którzy z wielką
życzliwością obserwowali moją pracę i służyli radą oraz ogromną wiedzą.
We wdzięcznej pamięci pozostaną na zawsze wspomniana wcześniej prof.
teresa Jakimowicz oraz dr Andrzej Fischinger, który nauczył mnie „czy-
tać” architekturę zamku wawelskiego. rozdział tej książki poświęcony
krakowskiej rezydencji Zygmunta Starego powstał m.in. jako owoc moich
wielogodzinnych dyskusji z Andrzejem Fischingerem. Warto podkreślić,
że w czasach gdy wielu badaczy zazdrośnie strzeże wyników swoich prac,
dr Fischinger z wielką otwartością dzielił się swoimi obserwacjami, udostęp-
niając również maszynopis oczekiwanej monografii renesansowego Wawelu,
której nie dane mu było ukończyć i ukazała się drukiem dopiero kilka lat po
jego śmierci9. Andrzej Fischinger pozostawił po sobie – obok wielu cennych
publikacji – trwałe świadectwo w postaci wspaniale odnowionych gmachów
zamku wawelskiego, gdzie w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
kierował wielkim przedsięwzięciem kompleksowej renowacji tej zabytkowej
budowli.
9 A. Fischinger, M. Fabiański, Dzieje budowy renesansowego zamku na Wawelu około
1504–1548.
1.
MiStrZ BeNeDyKt NA tLe StANU BADAń HiStOrii SZtUKi
i W śWietLe ŹróDeł ArcHiWALNycH
1.1. MiStrZ BeNeDyKt W LiterAtUrZe HiStOrycZNO-ArtyStycZNeJ
postać mistrza Benedykta wprowadził do literatury historyczno-arty-
stycznej S. tomkowicz, który ponad sto lat temu opublikował poświęcony
temu budowniczemu artykuł1 oraz monumentalną pracę na temat historii
architektury zamku królewskiego na Wawelu. Wśród muratorów i kamienia-
rzy zaangażowanych do renesansowej przebudowy rezydencji królewskiej
w Krakowie, których zaprezentował w książce, przedstawił również sylwet-
kę Benedykta2. Wartością tych publikacji było oparcie podanych w nich in-
1 S. tomkowicz, Benedykt Sandomierzanin, budowniczy zamku krakowskiego w trze
cim dziesiątku lat XVI wieku, s. 2–5. Krótkie wzmianki na temat mistrza Benedykta
pojawiały się w pracach naukowych już kilkadziesiąt lat wcześniej, por. t. Lubomirski,
Trzy rozdziały z historii skarbowości w Polsce 1507–1532, s. 24; e. świeżawski, Z dziejów
budownictwa w dawnej Polsce, s. 174. Jednak badaczom dziewiętnastowiecznym znana
była jedynie nota archiwalna dokumentująca wypłatę 10 florenów, otrzymaną przez Be-
nedykta w 1511 roku na poczet budowy zamku królewskiego w piotrkowie. Wtedy nie
przywiązywano jeszcze dużej wagi do tej informacji, bezpodstawnie uznając, że była to
jednorazowa wypłata dla kamieniarza za wykonanie obramienia okiennego. Dokument
ten nie był natomiast znany tomkowiczowi (wspomniane artykuły prawdopodobnie
również, ponieważ nie przywołuje ich).
2 S. tomkowicz, Wawel, t. i: Zabudowania Wawelu i ich dzieje, s. 261–262, 278.
Z ustaleń tomkowicza obficie korzystał A. Lauterbach w swojej pracy poświęconej sztu-
ce renesansu w Krakowie, por. A. Lauterbach, Die Renaissance in Krakau, s. 23–39.
Mimo upływu prawie stu lat od daty opublikowania książki Lauterbacha, wiele zawar-
14
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
formacji na – zakrojonych na dużą skalę – badaniach architektonicznych
zamku wawelskiego, prowadzonych w związku z jego restauracją po odzy-
skaniu z rąk austriackich w 1905 roku3. ponadto tomkowicz wykorzystał
informacje źródłowe dotyczące mistrza Benedykta, które zaczerpnął z przy-
gotowywanych w tym czasie do druku XVi-wiecznych rachunków budowy
zamku4.
Opierając się na zapisach źródłowych, tomkowicz uznał Benedykta za
kierownika robót przy pałacu, stanowiącym wschodnie skrzydło rezydencji
wawelskiej5. podał wysokość tygodniowej pensji pobieranej przez niego na
tym stanowisku oraz liczbę – głównie anonimowych – członków jego war-
sztatu6. te ustalenia zostały powszechnie przyjęte przez kolejnych badaczy,
zajmujących się problematyką architektury zamku wawelskiego7. podda-
tych w niej analiz i obserwacji, zwłaszcza dotyczących społecznych i kulturowych uwa-
runkowań początków renesansu w polsce, nadal zachowuje aktualność.
3 Na temat prac restauracyjnych na zamku wawelskim oraz poprzedzających je ba-
dań architektonicznych i archiwalnych: w latach 1880–1882 S. Odrzywolskiego i t. pry-
lińskiego, oraz od 1905 roku Z. Hendla i S. tomkowicza, por. najnowsze opracowanie
tego zagadnienia: p. Dettloff, M. Fabiański, A. Fischinger, Zamek królewski na Wawelu.
Sto lat odbudowy (1905–2005), tam również starsza literatura. por. także p. Dettloff,
Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i prak
tyka, s. 188–211.
4 A. chmiel, Wawel, t. ii, Materiały archiwalne do budowy zamku, passim.
5 S. tomkowicz, Benedykt Sandomierzanin..., s. 4–5; idem, Wawel..., s. 261–262,
278. pomijam w tym miejscu problemy chronologii rozbudowy zamku i atrybucji jego
poszczególnych skrzydeł prezentowane w pracach tomkowicza, znacznie skorygowane
przez późniejsze badania. Jednak należy podkreślić, że mimo upływu prawie stu lat od
publikacji tekstów tego autora, wiele jego ustaleń – podobnie jak w przypadku Lauter-
bacha (por. przyp. 2 w tym rozdziale) – nadal zachowuje aktualność.
6 W ten sposób tomkowicz udzielił odpowiedzi na pytanie, które stawiał już W. łuszcz-
kiewicz. Nestor polskiej historii sztuki, dostrzegając w architekturze zamku wawelskiego
elementy sprzeczne z tradycją włoskiego renesansu, zastanawiał się, kto przed Berreccim
prowadził rozbudowę królewskiej rezydencji, por. W. łuszczkiewicz, Trzy epoki sztuki
na Zamku Krakowskim. Notaty i spostrzeżenia, s. 56–68. problem ten nurtował również
t. prylińskiego, który „gotycko-renesansowy” detal architektoniczny zamku wawelskiego
atrybuował Stwoszowi lub kamieniarzom działającym pod jego wpływem, por. r. Sko-
wron, Tomasza Prylińskiego „Zdanie sprawy ze studiów i poszukiwań do planów zamku kró
lewskiego na Wawelu”, s. 160.
7 Z ogromnej liczby publikacji, wymieniających Benedykta w gronie architektów
kierujących nowożytną rozbudową rezydencji na Wawelu, podaję tylko najważniejsze:
S. łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, s. 26; t. Dobrowolski, Zamek na Wawe
lu. Dzieło architektury polskiej, s. 8; B. przybyszewski, Muratorzy i kamieniarze zajęci
przy budowie zamku królewskiego na Wawelu (1502–1536), s. 150–151; H. rutkowski,
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
15
no je jednak pewnym korektom, dotyczącym szczególnie kwestii zakresu
prac Benedykta przy skrzydle wschodnim i ich datowania8. W nowszych
badaniach wskazywano również na możliwość zaangażowania Benedykta
do ukończenia budowy północnego skrzydła rezydencji przed 1518 rokiem
Zamek w Piotrkowie, s. 158; t. Dobrowolski, Życie, twórczość i znaczenie społeczne arty
stów polskich i w Polsce pracujących w okresie późnego gotyku (1440–1520). Z pogranicza
historii, teorii i socjologii, s. 72–73; KZSp, iV, Miasto Kraków, cz. 1, Wawel, red. J. Szab-
lowski, s. 35; t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis” – pałac króla Zygmunta I, s. 31;
J. Białostocki, The Art of the Renaissance in Eastern Europe. Hungary, Bohemia, Poland,
s. 19, 23; S. Mossakowski, Treści dekoracji renesansowego pałacu na Wawelu, w: Rene
sans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN,
s. 352; A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, s. 121; idem, Architektura
ziem Polski. Rozdział europejskiego dziedzictwa, s. 36; A. Franaszek, Budowa zamku kró
lewskiego na Wawelu (1502–1536). Organizacja i wykonawcy, w: Z przeszłości Krakowa.
Praca zbiorowa ofiarowana J. Bieniarzównie, s. 97, 108–109; L. Kajzer, S. Kołodziejski,
J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, s. 241; K.J. czyżewski, M. Walczak, Late Gothic
Architecture in the region of Lesser Poland and its Central European connections. Selected
issues, w: Die Länder der Böhmischen Krone und ihre Nachbarn zur Zeit der Jagiellonenkö
nige (1471–1526), s. 330; t. torbus, Italien in Krakau. Der Bau des Königschlosses auf dem
Wawel und der SigismundKapelle (ca. 1504–1537), w: Hans Holbein und der Wandel in
der Kunst des frühen 16. Jahrhunderts, s. 272, 280; M. Zlat, Geneza gotyckorenesansowych
portali zamku na Wawelu, s. 85–108; t. ratajczak, Master Benedict..., s. 57–66; idem,
Udział mistrza Benedykta w nowożytnej przebudowie zamku wawelskiego, s. 5–35; A. Fi-
schinger, M. Fabiański, Dzieje budowy..., s. 62–63 i nn., 74–75, 107–109. informacje
o Benedykcie, jako jednym z budowniczych Wawelu, zawierają także poświęcone mu
hasła encyklopedyczne, por. S. Komornicki, Benedykt, pSB, t. i, s. 425; A. Miłobędzki,
Benedikt, w: The Dictionary of Art, vol. 3, s. 711; Z. Bania, Benedykt, w: Allgemeines
KünstlerLexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, bd. 9, s. 31; Wielka
Encyklopedia PWN, t. 3, s. 412; Encyklopedia sztuki polskiej, s. 48.
8 tomkowicz uważał, że Benedykt przejął kierownictwo budowy po śmierci swego
poprzednika (za którego badacz ten błędnie uznawał Franciszka della Lore) w momen-
cie, gdy połowa skrzydła wschodniego była już wymurowana. Obecnie część badaczy
datuje skrzydło wschodnie rezydencji wawelskiej na lata 1521–1529 i przypisuje Bene-
dyktowi kierownictwo budowy w całym tym okresie, por. m.in. S. Mossakowski, Treści
dekoracji renesansowego pałacu..., 351–352; A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury...,
s. 121; Encyklopedia sztuki polskiej, s. 48; K.J. czyżewski, M. Walczak, Late Gothic Archi
tecture..., s. 330; t. ratajczak, Udział mistrza Benedykta..., s. 5–35. Większość przyjmuje
jednak, że Benedykt kierował pracami przy skrzydle wschodnim w latach 1524–1529,
kiedy jest wymieniany w rachunkach budowy. Badacze z tej drugiej grupy nie biorą
jednak pod uwagę faktu, że rachunki z lat 1521–1523 nie są kompletne. problem ten
rozwijam w dalszej części rozdziału.
16
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
oraz równocześnie wzniesienia nowych kuchni królewskich9. Zasugerowa-
no nawet możliwość wcześniejszego udziału tego architekta, od ok. 1507
roku, w budowie tzw. pałacu Aleksandra, stanowiącego zachodnie skrzydło
zamku wawelskiego10.
teza o kierowniczej roli mistrza Benedykta w rozbudowie rezydencji
wawelskiej w latach dwudziestych XVi wieku, poparta źródłowymi infor-
macjami z rachunków królewskich, nie przekonała jednak wszystkich
badaczy. Niektórzy uznali Benedykta za muratora podporządkowanego
Berrecciemu i realizującego projekt tego włoskiego architekta, kierujące-
go rzekomo przebudową Wawelu po śmierci Florentczyka w 1516 roku11.
Mimo że ta propozycja, stojąca w sprzeczności zarówno z wymową źródeł,
jak i analizą formalną architektury, spotkała się ze zdecydowaną krytyką12,
nadal jest podnoszona w niektórych publikacjach13.
9 J. Firlet, Z. pianowski, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry
na Wawelu w świetle nowych badań, s. 222; Z. pianowski, Zygmunt czy Aleksander?
O początku gotyckorenesansowego pałacu na Wawelu, w: Festina lente. Prace ofiarowane
Andrzejowi Fischingerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, s. 65; Encyklopedia sztuki...,
s. 48.
10 M. Zlat, Geneza gotyckorenesansowych portali..., s. 105–106.
11 H. Kozakiewiczowa, Z badań nad Bartłomiejem Berreccim, s. 317, 320–322; eadem,
Renesans i manieryzm w Polsce, s. 47–48; H. i S. Kozakiewiczowie, Renesans w Polsce,
Warszawa 1976, s. 33.
12 Z. rewski, Głos dyskusyjny do artykułu H. Kozakiewiczowej pt. „Z badań nad Bartło
miejem Berreccim”, s. 216–220; J. Białostocki, Remarks on doorways between Late Gothic
and Renaissance, north and south of the Carpathians, s. 247.
13 t. chrzanowski, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, s. 342, 360;
U. Borkowska, Gothicrenaissance royal residences in Poland, w: Die Länder der Böhmi
schen Krone und ihre Nachbarn zur Zeit der Jagiellonenkönige (1471–1526), s. 109. Oboje
badacze, doceniając istotną rolę, jaką w przebudowie Wawelu odgrywał mistrz Bene-
dykt, uznają go za wykonawcę prac budowlanych, podporządkowanego kierownictwu
Berrecciego. podrzędny status Benedykta, który jako lokalny rzemieślnik miałby zostać
zatrudniony jedynie do odkuwania detalu architektonicznego, przyjął Z. Dmochowski,
The Architecture of Poland, s. 175. Jego anglojęzyczna praca odbija się echem w naj-
nowszych publikacjach amerykańskich, por. D. Stone, The PolishLithuanian State, 1386
1795, s. 112. podrzędną rolę Benedykta w budowie zamku wawelskiego przyjmują także
autorzy wstępu do katalogu wielkiej jubileuszowej wystawy, która miała miejsce w Krako-
wie w 2000 roku, por. M. piwocka, K.J. czyżewski, D. Nowacki, Wstęp, w: Wawel 1000–
2000. Wystawa Jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry, katalog
tom i, s. 16–17, gdzie wspomniano jedynie o Franciszku i Berreccim jako architektach
rezydencji wawelskiej. Benedykt wymieniony jest jedynie w podpisie do ilustracji nr 30,
jako kierownik warsztatu kamieniarskiego wykonującego portale. W najnowszej syntezie
sztuki renesansowej w polsce również wskazuje się na podporządkowanie Benedykta
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
17
Odrębnym zagadnieniem, w którym osoba mistrza Benedykta zajmuje
centralne miejsce, jest kwestia atrybucji zespołu ponad dwudziestu „go-
tycko-renesansowych” portali ze wschodniego skrzydła zamku wawelskie-
go14. część badaczy przyjmowała w tym przypadku bezpośrednie autorstwo
Benedykta, zarówno w odniesieniu do projektu, jak i wykonawstwa15. inni
uznawali Benedykta wyłącznie za projektanta detalu architektonicznego,
wykonywanego przez współpracujących z nim kamieniarzy16. Natomiast
niektórzy badacze, przekonani o podrzędnej roli tego architekta w rozbu-
dowie Wawelu, negowali jego udział w pracach kamieniarskich17.
Badania nad architekturą nowożytną w polsce prowadzone po ii woj-
nie światowej pozwoliły znacznie rozszerzyć krąg budowli przypisywanych
kierownictwu Berrecciego, którego jedynie zastępował ze względu na zaangażowanie
Włocha w prace nad kaplicą królewską przy katedrze: M. Zlat, Renesans i manieryzm,
Sztuka polska, t. iii, s. 16–19, 71–72.
14 W analizach detalu wawelskiego na ogół pomija się kilka ocalałych obramień
okiennych skrzydła wschodniego, również wykonanych w warsztacie mistrza Benedyk-
ta. Natomiast zupełnie wyjątkowo, bez żadnej argumentacji, próbowano łączyć z war-
sztatem Benedykta drugą kondygnację wawelskich loggii, por. K. estreicher, Collegium
Maius. Dzieje gmachu, s. 116.
15 Nie do końca jest jasne, czy autorzy prac przytaczanych w tym przypisie, pisząc
o „detalu wykonanym przez mistrza Benedykta” oraz „portalach Benedykta”, uznawali
go zarówno za projektanta, jak i wykonawcę, czy też brali pod uwagę współpracujący
z nim warsztat. por. t. Dobrowolski, Zamek na Wawelu..., s. 16–17, 20; A. Miłobędz-
ki, Zamek w Mokrsku Górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV i XVI
wieku, s. 48; J. Szablowski, Architektura, w: Historia sztuki polskiej, t. ii, Sztuka nowo
żytna, s. 58; t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., 31–32; eadem, Dwór murowany
w Polsce w wieku XVI. Wieża – kamienica – kasztel, s. 88; J. Białostocki, The Art of
the Renaissance..., s. 22–23; idem, Remarks on doorways..., s. 247; A. Fischinger, Głów
ne kierunki włoskiej twórczości renesansowej w Polsce XVI wieku, w: Renesans. Sztuka i
ideologia, s. 201; S. Mossakowski, Treść dekoracji renesansowego pałacu..., s. 352, 368;
t. chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka w Krakowie po Stwoszu. Epilog gotyku mieszczań
skiego, s. 177; L. Kajzer, Zamki i dwory w Polsce centralnej, s. 43; U. Borkowska, Gothic
renaissance royal residences..., s. 109.
16 S. tomkowicz, Zabudowania Wawelu..., s. 262–263, 278; KZSp, iV, Miasto Kra
ków, cz. 1, Wawel, s. 35; Z. rewski, Głos dyskusyjny, s. 218; p. Stępień, Konserwacja
portali gotyckorenesansowych we wnętrzach zamku na Wawelu, s. 299–310; Z. pianowski,
Zygmunt czy Aleksander..., s. 65–66; J. Firlet, Z. pianowski, Przemiany architektury...,
s. 222; M. Zlat, Geneza gotyckorenesansowych portali..., s. 105–106; t. ratajczak, Udział
mistrza Benedykta..., s. 15–25. A. Miłobędzki wskazał bezpośrednio na Kaspra Simona,
jako wykonawcę portali zaprojektowanych przez Benedykta, por. A. Miłobędzki, Archi
tektura ziem Polski..., s. 34.
17 por. przypis 11 w tym rozdziale.
18
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
mistrzowi Benedyktowi, zarówno na podstawie przekazów archiwalnych,
jak również analizy formalnej i porównawczej. Szczególnie istotne w tym
względzie były prace, poświęcone rezydencjom Zygmunta Starego w piotr-
kowie i Sandomierzu, łączonym z działalnością budowlaną Benedykta już
w przedwojennej literaturze przedmiotu18.
Nota archiwalna, zawierająca informację o wypłaceniu w 1511 roku mis-
trzowi Benedyktowi sumy 10 florenów na poczet budowy pałacu w piotrko-
wie, dała podstawy do uznania sejmowej rezydencji królewskiej za kolejne
obok wschodniego skrzydła zamku wawelskiego dzieło tego architekta19.
Dalsze badania, wśród nich dwa artykuły monograficzne poświęcone re-
zydencji piotrkowskiej Zygmunta Starego, pozwoliły bardziej precyzyjnie
określić chronologię tego obiektu, datowanego obecnie na lata 1511/12–
151920. W perspektywie analizy architektury pałacu piotrkowskiego, podej-
mowano również szereg zagadnień związanych bezpośrednio z osobą mi-
strza Benedykta. Zwracano uwagę na to, że został on specjalnie sprowadzo-
ny, w celu wzniesienia wieżowej rezydencji dla Zygmunta i21. rozważano
także – jednak w bardzo ograniczonym stopniu – zakres jego osobistego za-
18 S. Komornicki, Benedykt..., s. 425.
19 Wzmianka źródłowa dotycząca Benedykta była znana już w XiX wieku (por.
przypis 7), jednak błędnie ją interpretowano. Benedykta jako budowniczego zamku
w piotrkowie po raz pierwszy wymieniono w poświęconej mu nocie, zamieszczonej
w pierwszym tomie pSB, wydanym jeszcze w 1935 roku, por. S. Komornicki, Bene
dykt..., s. 425. informację tę wykorzystano w publikowanych po wojnie katalogach za-
bytków, por. Zabytki sztuki w Polsce, Inwentarz topograficzny, s. 235–236; KZSp, ii, Woj.
łódzkie, z. 7, powiat piotrkowski, s. 19. Notę archiwalną opublikował, niestety ze skró-
tami, pierwszy monografista zamku, por. H. rutkowski, Zamek w Piotrkowie, s. 158.
Atrybucja pałacu w piotrkowie została powszechnie zaakceptowana przez badaczy, co
znajduje odbicie także w przytaczanych wcześniej publikacjach encyklopedycznych,
por. przypis 7 w tym rozdziale.
20 pierwotnie ukończenie budowy pałacu piotrkowskiego datowano na 1521 rok,
w którym rozliczono koszty budowy. Dopiero J. Szablowski wskazał, że Decjusz w swej
kronice napisał o ukończeniu budowy arcis Peterkoviensis w roku 1519, por. J. Szablow-
ski, Kilka uwag o zamku królewskim w Piotrkowie, dziele mistrza Benedykta, budownicze
go Zygmunta I, s. 171; t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., s. 22–23. Datowanie to
zostało przyjęte przez wszystkich badaczy architektury nowożytnej w polsce. również
z rokiem 1519 wiąże się ukończenie dekoracyjnej kamieniarki pałacu piotrkowskiego,
w starszej literaturze datowanej niekiedy na lata 1520–1535, por. Zabytki sztuki w Pol
sce..., s. 28, 240; KZSp, ii, Woj. łódzkie, s. 19; Z. ciekliński, Zamek królewski w Piotrko
wie. Dzieje i odbudowa, s. 304.
21 H. rutkowski, Zamek w Piotrkowie, s. 168.
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
19
angażowania w prowadzenie prac budowlanych22. podobnie jak w przypad-
ku zamku wawelskiego, dużo uwagi poświęcono „gotycko-renesansowej”
kamieniarce wieży piotrkowskiej, uznając ją za wykonane samodzielnie,
bądź we współpracy z warsztatem dzieło mistrza Benedykta, porównywane
do detalu architektonicznego królewskiej rezydencji na Wawelu23. Wysunię-
to jednocześnie – do dziś niezrealizowany – postulat analizy, systematyki
i kompleksowego opracowania detalu architektonicznego, powstającego
w warsztacie Benedykta24. podjęto również rozważania nad relacjami po-
między architektem i inwestorem uznając, że w przypadku piotrkowa, for-
mę wieżowej rezydencji narzucił Benedyktowi król Zygmunt25.
Zamek sandomierski, podobnie jak królewskie rezydencje w piotrkowie
i na Wawelu, od dawna łączony był z działalnością mistrza Benedykta26, nie
zachował się jednak w formie architektonicznej, jaką nadano mu w trakcie
przebudowy zainicjowanej przez Zygmunta i. również wzmianki źródłowe,
informujące o kilku wyjazdach Benedykta do Sandomierza, nie pomogły
choćby w ustaleniu zakresu prowadzonych przez niego prac. Stan wiedzy
na ten temat pogłębiły badania archeologiczno-architektoniczne na Wzgó-
22 H. rutkowski, biorąc pod uwagę zaangażowanie Benedykta przy innych budo-
wach, uważał, że architekt ten w końcowej fazie jedynie nadzorował wznoszenie za-
projektowanego przez siebie pałacu, por. ibidem, s. 168. Za samodzielne w zakresie
projektu dzieło Benedykta, będące wyrazem jego wybitnej indywidualności twórczej,
uznała rezydencję piotrkowską t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., s. 31.
23 K. Głowacki uważał – sugerując się niewątpliwie pracami dziewiętnastowiecznych
badaczy – że 10 florenów, które wypłacono Benedyktowi w 1511 roku, było to standar-
dowe wynagrodzenie za wykonanie jednego obramienia okiennego (?). Zestawiając tę
niczym nieuzasadnioną informację ze znakiem kamieniarskim, zachowanym na jednym
z obramień, określił je jako dzieło pełniące rolę wzorca, wykonanego przez Benedykta
dla czeladników, por. K. Głowacki, Zamek królewski w Piotrkowie Trybunalskim. Do
kumentacja historycznoarchitektoniczna, s. 5. Na nieprzeciętną klasę artystyczną detalu
piotrkowskiego zwracali natomiast uwagę m.in.: H. rutkowski, Zamek w Piotrkowie,
s. 167; t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., s. 28–32; L. Kajzer, Zamki i dwory...,
s. 43, 232–233.
24 t. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce..., s. 88. Kamieniarkę piotrkowską
w kontekście porównawczym z detalem zamku wawelskiego analizował t. ratajczak,
Udział mistrza Benedykta..., s. 13–17.
25 t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., s. 34–38.
26 po raz pierwszy o wyjeździe Benedykta do Sandomierza w 1526 roku, w związ-
ku z katastrofą budowlaną zamku, wspomniał tomkowicz, powołując się na wzmian-
kę w rachunkach królewskich, por. S. tomkowicz, Wawel, t. i, s. 262; tenże, Benedykt
Sandomierzanin, s. 4. Na wcześniejsze podróże Benedykta do Sandomierza, związane
z rozbudową rezydencji, zwrócił uwagę: S. Komornicki, Benedykt, s. 425.
20
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
rzu Zamkowym, połączone z analizą tekstu szesnastowiecznej lustracji oraz
źródeł ikonograficznych27. rozpoznano w ogólnym zakresie układ rezyden-
cji, Benedyktowi przypisując modernizację starszego domu zamkowego
z drugiej połowy XV wieku, przekształconego w skrzydło południowe no-
wego założenia, oraz wzniesienie od podstaw skrzydła wschodniego i rozpo-
częcie budowy skrzydła zachodniego28. Skromne relikty detalu architekto-
nicznego odnalezione podczas prac wykopaliskowych na podstawie analizy
porównawczej przypisano wawelskiemu warsztatowi Benedykta. Zaangażo-
wanie mistrza Benedykta do przebudowy zamku sandomierskiego badacze
zgodnie datują na lata 1520–1526, nie rozstrzygając jednocześnie, kiedy
podjęto prace budowlane, do których – o czym świadczy korespondencja
króla ze starostą sandomierskim – przygotowywano się już w 1513 roku29.
rezydencja Zygmunta i w Sandomierzu pozostaje najsłabiej rozpoznanym,
spośród potwierdzonych źródłowo dzieł mistrza Benedykta.
Lista obiektów atrybuowanych mistrzowi Benedyktowi, wydłużana
przez kolejnych historyków sztuki, liczy obecnie kilkanaście budowli róż-
27 Nadal podstawowym i najpełniejszym opracowaniem dotyczącym zamku sando-
mierskiego pozostaje publikacja z 1967 roku, podsumowująca badania archeologiczno-
architektoniczne, por. A. Miłobędzki, Zamek sandomierski, s. 245–286. Kolejne prace
archeologiczne, podejmowane na Wzgórzu Zamkowym kilkakrotnie w ciągu ostatnich
30 lat, tylko nieznacznie wzbogaciły stan wiedzy na temat rezydencji Zygmunta i, por.
L. polanowski, J. Zub, Wstępne rozpoznanie zabudowy północnej części Wzgórza Zamko
wego w Sandomierzu, s. 149–159; M. Florek, Zabudowa Wzgórza Zamkowego w Sando
mierzu w średniowieczu, s. 91–108, tam starsza literatura.
28 Dzięki badaniom architektonicznym zachowanego lecz mocno przebudowanego
skrzydła zachodniego oraz wykopaliskom w miejscu nieistniejącego skrzydła północne-
go można dość precyzyjnie rekonstruować tę część rezydencji. Natomiast układ dwóch
pozostałych skrzydeł znany jest jedynie ze źródeł pisanych i ikonografii. Niestety ogólna
wymowa tych źródeł, jak i brak pozostałości, choćby w postaci reliktów fundamentów
skrzydeł wschodniego i południowego, uniemożliwiają wyciąganie jakichkolwiek wnio-
sków na temat formy architektonicznej, por. A. Miłobędzki, Zamek sandomierski, s. 258–
261, M. Florek, Zabudowa Wzgórza Zamkowego..., s. 100–107; M. proksa, Zamek w San
domierzu w świetle źródeł pisanych i badań archeologicznoarchitektonicznych, s. 151–160.
29 A. Miłobędzki, Zamek sandomierski, s. 259. Lista publikacji, których autorzy
powtarzają ustalenia Miłobędzkiego, nie wnosząc do stanu wiedzy na temat mistrza
Benedykta nic nowego, jest bardzo długa. Zawiera ona większość prac poświęconych
architekturze renesansowej w polsce powstałych po 1970 roku, w tym wspominane już
publikacje dotyczące rezydencji królewskich na Wawelu i w piotrkowie. Sam Miłobędz-
ki, który zwrócił uwagę na to, że pierwszy archiwalnie potwierdzony pobyt Benedykta
w Sandomierzu miał miejsce w 1521 roku, sugerował, że architekt ten mógł zostać
zaangażowany do rozbudowy zamku kilka lat wcześniej.
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
21
nego typu, powstałych w kręgu patronatu królewskiego i możnowładczego.
Stopień prawdopodobieństwa tych atrybucji jest jednak różny. Zdecydo-
wana większość z nich opiera się jedynie na analizie porównawczej detalu
architektonicznego, jednak kilka obiektów łączono z Benedyktem, wspie-
rając się wymową źródeł archiwalnych.
Ks. B. przybyszewski, w materiałach z archiwum kurialnego poświęco-
nych mistrzowi Benedyktowi, natrafił na wzmiankę o pobycie tego architek-
ta w Mogile w 1533 roku30. Na tej podstawie przypisał mu wykonanie siecio-
wego sklepienia biblioteki w mogilskim opactwie cystersów31. Atrybucja ta
została zaakceptowana przez wielu badaczy, choć nie bez zastrzeżeń32.
Zdecydowanie więcej kontrowersji wzbudziła kolejna atrybucja, rów-
nież dotycząca budynku biblioteki, po raz pierwszy wysunięta przez
t. Dobrowolskiego, a rozpropagowana przez K. estreichera. Obaj badacze
uznali Benedykta za współautora, obok muratora Stefana, gmachu Librarii
collegium Maius, różniąc się w sprawie atrybucji krużganków dziedzińca
uniwersyteckiego, które Dobrowolski, w przeciwieństwie do estreichera,
był skłonny również łączyć z Benedyktem33. Swoją atrybucję oparli na źród-
łowej wzmiance o udziale mistrza Benedykta, w 1519 roku, w rewizji prac
budowlanych w siedzibie uniwersytetu oraz na analizie zachowanego deta-
30 B. przybyszewski, Muratorzy i kamieniarze..., s. 151.
31 Ks. przybyszewski przyjął datowanie sklepienia na podstawie obecności renesan-
sowych – w jego ocenie – wsporników.
32 Jako prawdopodobną przyjął tę atrybucję J. Szablowski, Architektura, s. 61, oraz
autorzy niektórych not encyklopedycznych, poświęconych Benedyktowi: A. Miłobędz-
ki, Benedikt, s. 711; Wielka Encyklopedia PWN, s. 412. część badaczy akceptujących
tezę przybyszewskiego nie wyrażała żadnych wątpliwości, por. G. Fehr, Architektur der
Spätgotik, s. 447, przyp. 55; U. Borkowska, Gothicrenaissance royal residences..., s. 114,
przyp. 42. Najdalej w bezkrytycznej akceptacji posunął się A. Franaszek, który bez-
podstawnie stwierdził, że mistrz Benedykt podpisał z opatem mogilskim kontrakt na
przebudowę biblioteki klasztornej, por. A. Franaszek, Budowa zamku królewskiego...,
s. 109. Jedyną badaczką, która nie zaakceptowała atrybucji zaproponowanej przez przy-
byszewskiego, była B. Stehlíková, Benedikt, s. 27. Uznała ona, że Benedykt, wzmianko-
wany w Mogile w 1533 roku jako italus, nie mógł być tożsamy z mistrzem Benedyktem,
architektem królewskim, lecz być może był tym budowniczym, któremu rada miejska
Wrocławia zaproponowała objęcie urzędu Stadtbaumeistra w 1518 roku.
33 t. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, s. 139; idem, Życie, twórczość i znaczenie...,
s. 72–73; idem, Sztuka polska, s. 268–269; K. estreicher, Collegium Maius i zbiory Mu
zeum UJ, s. 23–24; idem, Collegium Maius. Dzieje gmachu, s. 14, 69, 115–117, 139.
W tej drugiej pracy K. estreicher wyłożył najpełniej swoje poglądy na temat udziału
Benedykta w budowie Librarii, powtarzając je w szeregu prac o charakterze bardziej po-
pularnym, por. idem, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzieje,
obyczaje, zbiory, s. 25–27; idem, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 36.
22
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
lu architektonicznego. teza ta spotkała się z akceptacją wśród historyków
sztuki34. Jednak ostatnio, w oparciu o ponowną analizę rachunków budo-
wy Librarii, jak również struktury architektonicznej gmachu, wykluczono
udział Benedykta w pracach budowlanych, znacznie korygując przy okazji
datowanie samego obiektu35.
Ostatnią budowlą, której autorstwo przypisywano mistrzowi Bene-
dyktowi, opierając się na źródłach archiwalnych, jest Dom płócienników
na rynku wrocławskim36. Atrybucja ta zaskakująco długo utrzymywała się
w literaturze, biorąc pod uwagę charakter źródła, na jakim ją oparto i jego
budzącą wątpliwości interpretację. Niemieccy badacze, którzy w XiX w.
odkryli w archiwum list rady Miejskiej Wrocławia z 1518 roku, zawierają-
cy propozycję objęcia stanowiska architekta miejskiego przez Benedykta,
muratora z Krakowa37, uznali, że pismo spotkało się z pozytywną odpowie-
dzią i Benedykt przyjął urząd wrocławskiego Stadtbaumeistra38. tym tro-
pem podążyli sto lat później polscy historycy sztuki, którzy identyfikując
Benedykta z listu wrocławskiej rady z królewskim architektem Zygmunta
i, przypisali mu autorstwo Domu płócienników powstałego we Wrocła-
wiu ok. 1521 roku39, błędnie zresztą przez nich określanego jako Waga
34 G. Fehr, Architektur der Spätgotik, s. 447, przyp. 55; t. Jakimowicz, „Turris Pyothr
koviensis”..., s. 31; A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury..., s. 116; idem, Benedikt,
s. 711.
35 A. Włodarek, Architektura średniowiecznych kolegiów i burs Uniwersytetu Krakow
skiego, s. 28, 75–76, 94. Autor ten, w przeciwieństwie do poprzedników, przekonująco
datował ukończenie budowy Librarii nie na rok 1519, kiedy w świetle źródeł archiwal-
nych wzniesiono jedynie piwnice i przyziemie, rewidowane przez komisję z udziałem
Benedykta, lecz na rok 1540.
36 Dom płócienników został wyburzony w XiX w. pod budowę gmachu nowego
ratusza. Znany jest z archiwalnych fotografii, a niektóre z zachowanych obramień okien-
nych osadzono wtórnie w płd. elewacji nowej siedziby władz municypalnych. por. Atlas
architektury Wrocławia, t. i, s. 115.
37 W XiX wieku Benedykt nie był jeszcze znany jako architekt królewski Zygmun-
ta i, nic nie wiedziano również o budowlach wznoszonych przez niego w polsce.
38 List po raz pierwszy opublikował S.B. Kloses, Darstellung der inneren verhältnisse
der Stadt Breslau vom J. 1458 bis zum J. 1526, s. 185. tezę o pozytywnej odpowiedzi
Benedykta na list wrocławskich rajców wysunął A. Schultz, Die Breslauer Stadtbaumei
ster im Sechszehnten Jahrhundert, s. 124; idem, Schlesiens Kunstleben im fünfzehnten bis
achtzehnten Jahrhundert, s. 19.
39 M. Zlat, Attyka renesansowa na Śląsku, s. 74; idem, Sztuki śląskiej drogi od gotyku,
s. 150; M. Morelowski, Początki italianizującego renesansu na Śląsku, s. 55; t. Dobro-
wolski, Życie, twórczość i znaczenie społeczne..., s. 72; J. Szablowski, Architektura, s. 58;
K. estreicher, Collegium Maius, 116; idem, Collegium Maius Uniwersytetu..., s. 27.
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
23
Miejska lub część ratusza40. Mimo wątpliwości wyrażanych już wcześniej41,
pierwszym, który zwrócił uwagę, że teza o pobycie Benedykta we Wroc-
ławiu jest wynikiem nadinterpretacji źródeł, był M. Zlat42. Jego poglądy
podzielali badacze czescy43, natomiast w polskiej literaturze historyczno-
artystycznej przekonanie o aktywności mistrza Benedykta we Wrocławiu
utrzymywało się o wiele dłużej44. Z tego względu, ostatnio M. Zlat ponow-
nie podjął się rozpatrzenia wrocławskiego tropu w działalności Benedykta,
jednoznacznie wykluczając możliwość objęcia przez tego architekta urzę-
du Stadtbaumeistra we Wrocławiu, a co za tym idzie także autorstwo Domu
płócienników45.
Większość obiektów, które badacze łączyli z mistrzem Benedyktem, przy-
pisano temu architektowi na podstawie analizy porównawczej dekoracyjnego
detalu, głównie portali i obramień okiennych. Listy tej nigdy nie poddano
zbiorczej, krytycznej analizie, choć w niektórych przypadkach atrybucje op-
arto na niezwykle wątłych przesłankach. Niekiedy wystarczył niewielki frag-
ment detalu, dekorowanego motywem krzyżujących się lasek, aby budowlę
uznano za prawdopodobne dzieło Benedykta. tak było w przypadku zamków
królewskich w radomiu46 i Niepołomicach47 oraz możnowładczych rezyden-
40 M. Morelowski i K. estreicher uważali Benedykta za twórcę płd. elewacji ratusza,
przypisując mu zachodnie szczyty ozdobione motywem jaskółczego ogona, oraz okna
Domu płócienników, błędnie przez nich uznawanego za część siedziby władz miejskich,
wtórnie wykorzystane w budynku nowego ratusza.
41 S. łoza, Architekci i budowniczowie..., s. 26. Badacz ten nie utożsamiał w ogóle
Benedykta z listu wrocławskich rajców z królewskim architektem Zygmunta i.
42 M. Zlat, Chronologia i ogólne warunki rozwoju sztuki Wrocławia lat 1500–1650,
s. 190.
43 G. Fehr, Architektur der Spätgotik, s. 447, uważał, że Benedykt nie przyjął oferty
wrocławskich rajców, natomiast B. Stehlíková, op. cit., s. 27, podobnie jak S. łoza (por.
przyp. 31), w ogóle nie utożsamiała obu Benedyktów (por. przyp. 22).
44 t. Dobrowolski, Sztuka polska, s. 262; A. Franaszek, Budowa zamku królewskiego,
s. 108–109.
45 M. Zlat, Śląsk. Okres 1350–1550, s. 136; idem, O związkach ze Śląskiem dwóch
budowniczych królewskich XVI wieku, s. 125–128.
46 Zamek radomski przebudowano prawdopodobnie w latach 1510–1515, por.
W.M. Kowalik, Królewski zamek w Radomiu, s. 20–21; U. Borkowska, GothicRenais
sance royal residences, s. 110.
47 M. Kozera, Kościół parafialny i zamek królewski w Niepołomicach. Dzieje znane
i nieznane 1340–1990, s. 37. Autor datuje renesansową przebudowę zamku na lata dwu-
dzieste XVi w.
24
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
cji: Kmitów w Wiśniczu48 i Mokrsku Górnym49 oraz Firlejów w Dąbrowicy50.
część atrybucji, opatrzonych zresztą przez autorów dużym znakiem zapy-
tania, oparto jednak na wynikach analizy porównawczej dużych zespołów
zachowanego detalu architektonicznego. tak postąpiono w odniesieniu do
dwóch krakowskich kamienic, przy ul. Floriańskiej 1351 i rynku 952. W in-
nych przypadkach, na możliwy udział mistrza Benedykta w projektowaniu
lub wznoszeniu określonej budowli wskazywał w opinii badaczy jej typ archi-
tektoniczny, analogiczny do źródłowo potwierdzonych dzieł tego architekta.
W ten sposób atrybuowano mu renesansowy pałac na zamku królewskim
w Lublinie53 i możnowładcze dwory w rzemieniu54 i łopatkach55, nawiązu-
jące według badaczy do wieży piotrkowskiej, oraz zamek w Ogrodzieńcu56,
48 M. Grodzicka, Kilka uwag o polichromii wawelskich portali z epoki zygmuntowskiej,
s. 449–450; J. Szablowski, Architektura, s. 62.
49 A. Miłobędzki, Zamek w Mokrsku Górnym..., s. 35; J. Szablowski, ibidem, s. 62;
t. Jakimowicz, „Turris Pyothrkoviensis”..., s. 31; Z. Bania, Benedykt, s. 31.
50 i. rolska-Boruch, „Domy pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczes
nego baroku, s. 118.
51 Dom ten hipotetycznie określany jest jako miejska rezydencja rodu Kmitów i da-
towany na drugą ćwierć XVi w., por. A. Fischinger, Renesansowa kultura artystyczna
Krakowa – architektura i rzeźba, s. 30; e. Dobrzańska, e. Knafel-Olko, Dokumentacja
konserwatorska z wykonanych zabiegów konserwatorskich przy elementach kamiennych bu
dynku Floriańska 13, s. 17. Liczne przykłady „gotycko-renesansowego” detalu archi-
tektonicznego występującego w kamienicach krakowskich, bywają porównywane przez
badaczy z dziełami wawelskiego warsztatu mistrza Benedykta i interpretowane jako
powstałe pod wpływem dekoracji rezydencji królewskiej.
52 Dom ten w latach 1513–1549 należał do Bonerów, por. K.J. czyżewski, M. Wal-
czak, Late Gothic Architecture..., s. 330. W literaturze funkcjonuje też przeciwstawna
teza, której autor wiąże przebudowę kamienicy bonerowskiej z krakowskim muratorem
Jakubem Żurem, por. J.S. Jamroz, Zamek w Ogrodzieńcu, wczesnorenesansowa rezydencja
Bonerów, s. 122–123. por. także: K.J. czyżewski, M. Walczak, Kilka zagadnień z dziejów
architektury w Krakowie w czasach Wita Stwosza, s. 174–176.
53 i. rolska-Boruch, „Domy pańskie”..., s. 43–44. W pracy tej autorki Benedykt urasta
do roli głównego, obok Berrecciego, promotora renesansu na Lubelszczyźnie. por. także:
eadem, Renesansowy zamek królewski w Lublinie. Siedziba króla i sejmu, s. 107–113.
54 S. Komornicki, Benedykt, s. 425; S. łoza, Architekci i budowniczowie..., s. 26.
55 t. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce..., s. 120–124; Z. Bania, Benedykt, s. 31;
L. Kajzer, Zamki i dwory..., s. 113–114. ten ostatni badacz wysunął tezę, iż dwór w ło-
patkach był podmiejską rezydencją rodu łaskich, wzniesioną z inicjatywy i za pieniądze
prymasa Jana łaskiego przez jego bratanków.
56 J.S. Jamroz, Zamek w Ogrodzieńcu, s. 121–122. Na związek Ogrodzieńca w pierw-
szej fazie budowy z muratorami i kamieniarzami z kręgu mistrza Benedykta wskazał
ostatnio M. Zlat, Renesans..., s. 123.
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
25
zbliżony w swoich rozwiązaniach architektonicznych do rezydencji królew-
skiej na Wawelu.
Niedawno pojawiła się śmiała propozycja, aby mistrza Benedykta,
królewskiego architekta Zygmunta i, utożsamić z Benedyktem riedem,
słynnym twórcą Sali Władysławowskiej na zamku praskim i przypisać mu
ponadto, jako rzekomemu dynastycznemu architektowi Jagiellonów, au-
torstwo przebudowy Zamku Dolnego w Wilnie oraz tamtejszego kościoła
św. Anny57. powyższa teza, niepoparta żadnymi poważnymi argumentami,
w dodatku stojąca w sprzeczności z wymową źródeł materialnych (budowle
wznoszone przez obu architektów) i archiwalnych (dane źródłowe na ich
temat), do tej pory nie wzbudziła żadnych kontrowersji58. Wręcz przeciw-
nie, spotkała się z akceptacją badaczy litewskich będących autorami naj-
nowszej monografii zamku wileńskiego59.
przy tak szeroko zakreślonych granicach budowlanej aktywności mi-
strza Benedykta nie dziwi fakt, iż badacze wskazują na równie szerokie
oddziaływanie jego warsztatu, wyrażające się głównie w charakterystycz-
nych formach detalu architektonicznego60. W hipotetycznej sferze wpły-
wów Benedykta umieszczono kościół parafialny w Kraśniku61, cerkiew za-
mkową w Kodniu, klasztor bożogrobców w Miechowie, kościoły parafialne
57 K. Makowska, Współczesne badania archeologiczne Zamku Dolnego w Wilnie,
s. 96; eadem, Praga–Kraków–Wilno. Wspólne inspiracje artystyczne. Benedykt Ried (Rejt)
w Wilnie?, s. 64–68. Delikatna sugestia możliwości utożsamienia Benedykta rieda
z Benedyktem krakowskim pojawia się również w artykule wybitnej mediewistki, por.
U. Borkowska, Rezydencje Jagiellonów, s. 30. W swojej nowszej pracy na temat rezyden-
cji Jagiellonów tezę o tożsamości obu architektów Borkowska stawia już bardziej zde-
cydowanie, por. eadem, Gothicrenaissance royal residences..., s. 112–114. tezę o dzia-
łalności rieda w Wilnie, określoną jako „śmiała”, akceptuje również: i. rolska-Boruch,
„Domy Pańskie” na Lubelszczyźnie..., s. 41.
58 Sceptycyzm w odniesieniu do tezy K. Makowskiej wyrazili jedynie: t. torbus, Die
untere Burg zu Wilna (Vilnius) und ihre möglichen Vorbilder, s. 202; t. ratajczak, Master
Benedict..., s. 61.
59 Vilniaus žemutinė pilis XIV a. – XIX a. pradžioje. 2002–2004 m. Istorinių šaltinių
paieškos, s. 80, 83–84, 88, 91–93, 99, 102–103.
60 Jednym z głównych elementów skłaniających badaczy do zakwalifikowania da-
nego zespołu detalu architektonicznego jako powstałego pod wpływem wawelskich
dzieł Benedykta, była obecność charakterystycznego motywu ornamentalnego w formie
wstęgi spiralnie owiniętej wokół pręta.
61 J.Z. łoziński, Grobowe kaplice kopułowe w Polsce, s. 50–52; s. 9–11, 35; t. chrza-
nowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, s. 202–204; M. Kurzątkowski, Zamek
lubelski i początki renesansu na Lubelszczyźnie, s. 9–11, 35.
26
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
w Stężycy, płazie i Zielonkach62, dwór w Jakubowicach63, zamek w Wojcie-
chowie64, Dom Mikołajewski w tarnowie65, a nawet pojedyncze przykłady
portali z terenu czech, Moraw i śląska66.
Oprócz problemu określenia œuvre mistrza Benedykta, kolejnym za-
gadnieniem podejmowanym często w literaturze historyczno-artystycznej
była kwestia jego pochodzenia. Wracając do przywołanych na początku
tego rozdziału publikacji S. tomkowicza, warto zwrócić uwagę na brze-
mienną w skutki tezę, postawioną przez tego badacza, dotyczącą właśnie
pochodzenia Benedykta. Na podstawie rachunków kwitujących wydatki na
pokrycie kosztów podróży Benedykta do Sandomierza tomkowicz uznał
tego architekta za „Sandomierzanina”67, stwierdzając, że tak jest on okre-
ślany w źródłach68. Nie jest jasne, na jakiej podstawie znakomity skądinąd
badacz sformułował taki wniosek, gdyż w rachunkach, na których się opie-
rał, Benedykt określony jest jedynie jako magister i murator regius. tomko-
wicz błędnie odczytał zapis archiwalny, informujący o wyjeździe Benedykta
do Sandomierza, gdzie architekt ten miał zlustrować stan zamku, który
uległ katastrofie budowlanej69. Błąd ten miał jednak poważne konsekwen-
62 J.Z. łoziński, op. cit., s. 48–52.
63 J. Kowalczyk, Sebastiano Serlio a sztuka polska. O roli włoskich traktatów archi
tektonicznych w dobie nowożytnej, s. 155; t. chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi
Krakowskiej, s. 248.
64 M. Kurzątkowski, op. cit., s. 13.
65 t. chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi Krakowskiej, s. 246–248.
66 J. ross, Z badań nad związkami Słowacczyzny i Małopolski w dziedzinie architektury
i rzeźby architektonicznej z okresu renesansu (do 1580 r.), s. 441; J. Białostocki, The Art
of the Renaissance..., s. 23; i. Hlobil, e. petrů, Humanism and the Early Renaissance in
Moravia, s. 195.
67 S. tomkowicz, Benedykt Sandomierzanin..., s. 4. Określenie to przylgnęło do Be-
nedykta trwale i mimo wykazania jego błędności już w 1935 roku (por. S. Komornicki,
Benedykt, s. 425) nadal jest stosowane w licznych publikacjach. W najnowszych pra-
cach używane jest raczej ze względu na długą tradycję, jaką ma w literaturze naukowej
i popularnej. Zresztą od wielu lat przydomek „Sandomierzanin” pozbawiony jest jego
pierwotnego znaczenia nacjonalistycznego, lecz stosowany jest raczej jako ekwiwalent
nazwiska. część badaczy odrzuca go jednak zdecydowanie, jako fałszujący rzeczywi-
stość historyczną, i ja również do nich się zaliczam. W tym miejscu nie sposób oczywi-
ście wymienić wszystkich publikacji, ze względu na ich zbyt dużą liczbę.
68 S. tomkowicz, Benedykt Sandomierzanin..., s. 4; idem, Wawel..., s. 262.
69 Item eadem die dedi Stanislao furman de Casimiria a quatuor equis cum curru, super
quibus duxit magistrum Benedictum muratorem Sandomiriam ad conspiciendum ruinam
castri, cyt. za: A. chmiel, Materiały archiwalne..., s. 84. Zwrot Benedictum muratorem
Sandomiriam tomkowicz błędnie przełożył jako „murator Benedykt Sandomierzanin”,
w związku z czym niewłaściwie odczytał również sens całego przekazu archiwalnego,
Mistrz Benedykt na tle stanu badań historii sztuki...
27
cje. tomkowicz uznał, że Benedykt „Sandomierzanin” był polakiem, co
w znaczny sposób zaważyło na interpretacjach architektury zamku wawel-
skiego, dokonywanych przez kolejnych badaczy70.
Kwestia rzekomego polskiego pochodzenia Benedykta była szczegól-
nie nadużywana w pracach publikowanych w czasie „stalinowskiej nocy”
na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. posługiwano się w tych
opracowaniach zideologizowaną kategorią „rodzimości”, mającą jakoby
nadrzędne znaczenie w polskiej architekturze nowożytnej, przy czym jako
„rodzime” kwalifikowano wszystkie elementy sprzeczne z tradycją włoskie-
go renesansu, niezależnie od ich rzeczywistej proweniencji. W taki sposób,
dzięki uznaniu Benedykta za czołowego polskiego architekta (w znaczeniu
narodowym), również za genetycznie polskie uznano fasady zamku wawel-
skiego71, których „rodzimy” charakter miałby przełamać kosmopolityczne
tendencje sztuki włoskiego Odrodzenia72. Budowle wznoszone przez Be-
nedykta stały się w myśl takich założeń wyrazem „rodzimego stosunku do
renesansu”73.
informującego o wyjeździe tego architekta z inspekcją do Sandomierza. Według tomko-
wicza jest to informacja o podróży Benedykta do Krakowa, co należy uznać za pomyłkę,
zwłaszcza że nie dysponujemy informacjami źródłowymi o jakiejś katastrofie budowla-
nej na zamku wawelskim w tym okresie, a z pewnością zostałaby odnotowana.
70 S. tomkowicz, Benedykt Sandomierzanin..., s. 5; idem, Wawel..., s. 278. Otwar-
tym problemem pozostaje kwestia wpływu, jaki na ustalenia badawcze tomkowicza wy-
wierała ówczesna sytuacja polityczna polski, podzielonej między ościenne mocarstwa.
prezentowanie polskości jednego z głównych budowniczych zamku królewskiego, do-
piero co odzyskanego
Pobierz darmowy fragment (pdf)