Darmowy fragment publikacji:
Monstruarium nowoczesne
Monsters, aliens, phantoms — none of them are real.
The thought that an actual person could do this is
too awful so our imaginations create a way to make
it easier to take. But even the strongest of imagi‑
nations can’t protect us once we know the truth.
Dexter
NR 3393
Mikołaj Marcela
Monstruarium nowoczesne
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2015
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Marek Piechota
Recenzent
Dariusz Trześniowski
Spis treści
Wstęp. Homo homini monstrum
Cienie oświecenia
Rewolucja francuska. Wolność, równość…potworność
Homofobia, czyli wszystko zostaje w rodzinie
Demonstracje. Kultura po(p)tworów
I. Wampir
Nie ‑czysta krew
Wampir. Po drugiej stronie homofobii
Nie ‑święta trójca. Matki, córki i kochanki
Dracula: Vampyre or Vambery?
Transparentne transfuzje, czyli trzy historie histerii
Wamp(ir)y i now(oczesn)e kobiety
Technologie mediów: wampiryzm i psychoanaliza
Nowy wampiryczny świat
Zmierzch wampira?
II. Zombie
Potwór nie ‑my, czyli rzecz (o) Zombie
Black or white Zombie?
1968. Powrót żywych trupów
(W)inne Zombie
Zombie, czyli co nas gryzie?
Ze śmiercią im do twarzy: nienasyceni i nadgryzieni zębem czasu
Stany Zjednoczone Zombie
III. Post ‑Ghosts
Wstęp w duchu Szekspira
Jeszcze Polska nie ‑umarła
7
9
14
19
25
35
37
42
51
60
68
74
82
91
94
101
103
109
114
122
127
138
148
155
157
163
6
Spis treści
Obsceniczne zjawy
M.R. James: białe plamy na mapie wiedzy
Duch. Amerykański sen, który stał się koszmarem
Psychoanalytic horror story albo co rodzi Ameryka
Autor Widmo. Widmo autora
Koniec świata, czyli potwornie zjawiskowe media
IV. Obcy
Obcowanie z obcymi
Obcy w Nowym Jorku: Cthulhu i inne hybrydy
Wierzchołek góry lodowej, czyli rzecz w tym czymś
Obcy. O krzyżowaniu się postaci gatunkowych
Mężczyźni są z Ziemi, kobiety z LV ‑426
Alien m/others
Wyalienowane korporacje
Zakończenie. Cyborgi/Androidy
Bez płci, bez ciała, to cyborgów ludy
„Bardziej ludzcy niż ludzie”
Surogaci, czyli jak nie dać ciała
Wszyscy jesteśmy potworami!
Suplement: Potwory nas wyzwolą
Nota bibliograficzna
Bibliografia
Filmografia
Summary
Resumen
170
177
183
191
195
200
217
219
226
244
251
257
264
270
279
281
289
295
302
307
315
319
331
337
339
Wstęp
Homo homini monstrum
In either case, or perhaps more importantly, we
must (re)consider what lies behind these creatures
themselves — monsters who are as fancifully and
culturally constructed as the lands in which they
inhabit — because it is less of the monster with
which we should be concerned, but ourselves.
Santiago Lucendo
Ciało potwora to kultura w stanie czystym. Jako
idea i projekcja, potwór istnieje jedynie po to, aby
go odczytać: łacińskie monstrum oznacza „to, co
ukazuje”, „to, co stanowi ostrzeżenie”, to glif cze‑
kający na hierofanta.
Jeffrey Jerome Cohen
Nowadays only white Englishmen — or Arabs,
as in True Lies (…) — can be safely demonized in
action movies.
Heidi Kaye and I.Q. Hunter
Cienie oświecenia
Kiedy pod koniec XIX wieku nad wiktoriańską Anglią pojawia się widmo
wampirycznej zarazy, nic dziwnego, że przeczuwa ją jedynie szaleniec, zamiesz‑
kujący szpital dla obłąkanych. Wampir wszak, ten wiecznie niezaspokojony
dewiant seksualny, odrażający szaleniec i zbójca, atakujący pod osłoną nocy,
jawi się jako uniwersalna figura inności: ten, który, podobnie jak szaleńcy, na
wieczność pozostaje już (w)inny (swej nieludzkości). Sama postać wampira,
która po raz pierwszy pojawia się w znanym nam kształcie w opowiadaniu
Johna Williama Polidoriego z 1819 roku, wydaje się odpowiedzią na charakte‑
rystyczny dla nowoczesności proces wykluczania z ludzkiej społeczności tego,
co nieludzkie1. Jean Baudrillard zauważa jednak, że zjawisko to jest przede
wszystkim skutkiem rosnącej od doby oświecenia władzy Rozumu:
Rozwój racjonalności, właściwy naszej kulturze, doprowadził do stopnio‑
wego zepchnięcia w sferę tego, co nieludzkie, natury nieożywionej, zwie‑
rząt i ras uważanych za niższe, następnie ów rak Człowieczeństwa objął
to samo społeczeństwo, które miał rzekomo wyróżnić i odgrodzić przez
wzgląd na jego bezwzględną wyższość.2
Słynny podpis pod jedną z rycin Francisco Goi głosi, że „kiedy rozum śpi,
budzą się potwory”. Ale czy rzeczywiście potwory są produktem uśpienia
Rozumu, czy też, przeciwnie, efektem jego nadmiernego pobudzenia i wytężo‑
nej pracy? Dokonana przez myślicieli, takich jak Martin Heidegger, Theodor W.
Adorno i Max Horkheimer, Emmanuel Lévinas, czy w końcu Michel Foucault
krytyka narastającego w nowoczesności samowładztwa Rozumu, który stara
się podporządkować sobie wszystko to, co Inne, porządkując to, co Wielorakie
oraz łącząc to, co Pojedyncze, nakazywałaby podejrzliwość w kwestii tropienia
genezy potworności. To właśnie Rozum zdaje się otwierać sferę „nieludzkości”:
1 Za sprawą opowiadania Polidoriego postać wampira od samego początku zyskuje
przede wszystkim wymiar homoseksualny (odczytywana jest bowiem w kontekście
homoerotycznej relacji łączącej Polidoriego z Lordem Byronem), który potem podjęty
zostaje zarówno przez Sheridana LeFanu w Carmilli, jak i Brama Stokera w Draculi. Ale,
co istotne, postać ta powiązana zostaje także ze stanem szaleństwa czy histerii (lub,
jak chcą niektórzy interpretatorzy, „homoseksualnej paniki”), w który popada Aubrey,
główna postać Wampira, po tym, jak dowiaduje się, że Lord Ruthven w rzeczywistości
jest krwiożerczym potworem, lub raczej, gdy zdaje sobie sprawę, jakie jest prawdziwe
podłoże stosunku łączącego go z jego przyjacielem. Owo szaleństwo może zatem wyni‑
kać z uświadomienia sobie, że, podobnie jak Lord Ruthven, jest on „(w)inny”.
2 J. Baudrillard: Wymiana symboliczna i śmierć. Przeł. S. Królak. Warszawa 2007,
s. 157.
10
Wstęp. Homo homini monstrum
„Biedacy, mieszkańcy krajów Trzeciego Świata, ludzie o niższym od przecięt‑
nego ilorazie inteligencji, dewianci, transseksualiści, intelektualiści, kobiety —
oto folklor strachu, folklor wyklęcia, opierający się na coraz bardziej rasistow‑
skich definicjach »normalnego człowieka«”3. „Folklor” ten staje się domeną
wszystkiego, co nie mieści się w „ludzkiej” Kulturze — ludzi, którzy muszą
zostać wykluczeni, odizolowani i skazani na wygnanie ze społeczeństwa. Ale
dotyka także, a może przede wszystkim, tych, którzy go ustanawiają.
Szczególnym okresem dla trwającego od zarania epoki nowożytnej procesu
„nieludzkiej” dyskryminacji jest wiek XVIII i ukonstytuowanie się, opisanej
przez Foucaulta, władzy Normy. Proces jej wdrażania w obrębie nowoczesno‑
ści, w tym przede wszystkim w Oświeceniu, przebiegał równolegle do próby
zwalczenia największego zagrożenia dla Wieku Rozumu: tego, co nierozumne.
W tym celu epoka klasycyzmu wypracowuje instytucję domu dla obłąkanych,
dzięki czemu możliwe staje się zapobiegnięcie „zarazie choroby umysłowej”,
przed którą „gdzieś w połowie XVIII wieku raptownie rodzi się strach”4. Zamy‑
kając w nim szaleńców, próbuje się jednocześnie ukryć potwory, które rodzi
rzekome uśpienie rozumu. Efekt jednak jest przeciwny: zamiast je zniszczyć,
czy chociażby wyprzeć ze społeczeństwa, konserwuje się je za zamkniętymi
murami szpitala:
Klasycyzm bowiem zamknął coś więcej niż abstrakcyjny brak rozumu,
gdzie szaleńcy mieszali się z libertynami, a chorzy z kryminalistami;
zamknął wraz z nimi ów cudowny zapas fantazji, uśpiony świat potwo‑
rów dawno już rozpoznanych i wtrąconych w noc przez Hieronymusa
Boscha. Rzec by można, iż mury internowania dodały do swych zadań
segregacji i oczyszczenia całkiem im przeciwną rolę kulturową. Oddzielając
na powierzchni społeczeństwa rozum od jego braku — skrywały wewnątrz
obrazy, w których jedno z drugim się mieszało i jednoczyło. Funkcjono‑
wały niczym otchłań pamięci od dawna milczącej; utrzymywały w cieniu
wyimaginowane moce, w ludzkim mniemaniu raz na zawsze wyświęcone;
dzieła klasycystycznego porządku, wbrew niemu i wbrew czasowi, prze‑
chowywały zakazane postacie i przekazywały je w stanie nienaruszonym
z XVI w XIX wiek.5
W Draculi Brama Stokera to Reinfeld, ten przeczuwający nadejście wampira sza‑
leniec, reprezentuje właśnie ową otchłań pamięci, przechowującą wyobrażenia
postaci, o których nowoczesne społeczeństwo próbowało już dawno zapomnieć.
Reinfeld jest też tym, który dosłownie wpuszcza te potwory do wnętrza zachod‑
3 Ibidem.
4 M. Foucault: Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu. Przeł. H. Kęszycka. Warszawa
1987, s. 328.
5 Ibidem, s. 332.
Nota bibliograficzna
Fragmenty książki były wcześniej publikowane
1. Autor widmo. „FA ‑art” 2012, nr 4.
2. Bardziej ludzcy niż ludzie? Cyborgi — Androidy — Replikanci. „Creatio Fanta‑
stica” 2015, nr 1.
3. Dracula: Wampir ‑żyd ‑kapitalista?. „FA ‑art” 2013, nr 3.
4. Homofobia, czyli wszystko zostaje w rodzinie. „Teksty Drugie” 2013, nr 1.
5. Stany Zjednoczone Zombie. „FA ‑art” 2010, nr 3—4.
6. We, the Surrogates!, czyli jak nie dać ciała. „artPapier” 2010, nr 17.
7. Widma i media. „FA ‑art” 2012, nr 4.
Mikołaj Marcela
Monstruarium of modernity
Summary
Tracing the etymology of the monster [le monstre], Jacques Derrida points to the
verb ‘demonstrate’ [montrer]. In turn, in Latin monstrum derives from the verb monere,
which means ‘warn’ and ‘remind’, wherein is also rooted a well known nowadays noun
— monitor. Etymology tells us, therefore, that the monster is the same as ‘what reveals
/ unveils’, and the monster itself constitutes some construct, a projection of our imagi‑
nation. Humanoid monsters are the characters of modern culture that are capable of
lifting the veil and shedding light on what has been repressed and hidden ‑ an uncom‑
fortable truth about ourselves — people and our culture. The monster reveals what is
ambivalent in a human, and what goes beyond the accepted social, political and cul‑
tural norms.
Starting from the birth of modernity and the established wherein autocracy of rea‑
son that seeks to either subjugate or exclude anything that is Different, humanoid mon‑
sters, such as vampires, zombies, ghosts, aliens and cyborgs, represent the danger of
the ‘return of the excluded’. The logic of separation and discipline, characteristic of the
modern times, results in the exclusion of what is primordial, primitive, particularis‑
tic, irrational and ‘dirty’. Eventually, what is subject to exclusion is what is in conflict
with the idea of universal humanity. However, due to a simple dialectic, what has been
excluded becomes an inseparable ‘shadow’ of the affirmed values. Therefore modernity
in an ideal (and desired) form, hence as a project, turns out to be continually under
threat of the regressive come back to / of what is non‑modern. The threat of such regress
is posed (especially within popular culture) by various characters of monstrosities.
Monsters remind us, at the same time, that man was, is and will be a defective crea‑
tion, just like Frankenstein of Mary Shelley s novel — a degenerated creature, expelled
beyond the limits of natural order, neither alive nor dead. However, unlike pre‑modern
monsters which were ‘the monsters of ban’ guarding the boundaries of the possible and
preventing excessive exploration (of the world, of otherness, etc.), modern monstrosity
is presented as something that has been already internalised ‑ something that exists
among us, as well as in the very core of modernity. The increased popularity of mon‑
sters results from the obliteration of the boundaries between man and the monster,
who, contrary to pre‑modern times, becomes part of the human community. In this
respect, today s world resembles a (global) village in the style of Bon Temps from True
Blood series, where a vampire, shapeshifter or a witch is more common than a ‘normal’
man ‑ because nowadays real people no longer exist. The prospect we are confronted
with through the world of True Blood series comprises all homophobic fears that have
accumulated over the last century: the awareness that we remain people as long as we
are able to hide our monstrosity from the eyes of others.
Monstruarium of modernity is also the history of the revolution within our culture.
Symbolically it would be illustrated by the way that monsters and people have moved
from Frankenstein, or the Modern Prometheus by Mary Shelley, wherein a new crea‑
338
Summary
tion is rejected and forced into exile outside the human community, to Prometheus by
Ridley Scott, in which it is people who discover that they had been repelled by their
‘proto‑human creators’ and thus reduced to the role of monsters who were to be
destroyed.
Entering the mainstream of cultural research, the book focuses on the political
dimension of monstrosities by following historic transformations of monstrous char‑
acters as a response to threats in Western culture. The monster is interpreted by me
in the view of homophobic fears, which express our apprehension for representatives
of other social groups whom we are not able to regard as ‘ones of us’. And thus vam‑
pires are often queer characters expressing homosexual fears (The Vampyre by Polidori,
Carmilla by Le Fanu, a series of Anne Rice) but also the apprehension for immigrants
or the emancipation of women (Dracula). On the other hand, zombies reflect the fear
of black people (White Zombie, Night of the Living Dead), immigrants (Dawn of the
Dead), the inhabitants of the Middle East (Land of the Dead), as well as of the plagues
of post‑modern societies, such as aging and obesity (Death Becomes Her). Apparitions,
ghosts and phantoms are characters (beginning with the Ghost of the Father in Hamlet
by Shakespeare) which come to ‘get even with us’, therefore their appearance is often
associated with the ongoing economic crisis (Amityville, POLTERGEIST, American Hor‑
ror Story). The alien is most often the character expressing the fear of immigrants (the
prose by HP Lovecraft, District 9), but also of the growing role of women in the modern
world (Species), the AIDS epidemic (The Thing), or ‘alienated’ corporations (Alien). In
contrast, androids and cyborgs are mainly characters of the fear of the growing impact
of technology on human life (Blade Runner, The Terminator, I, Robot, Surrogates).
The book explains cultural transformation of the most popular monsters of con‑
temporary culture. It refers both to classical texts, reinterpreting them in an innovative
way, and to the latest texts of popular culture (literature, film, TV series, comic book),
tracing the current changes in the presentation of monstrosities. In addition, it provides
a deep reflection upon the state of the entire modern culture and the role new media
serve in it. The basic thesis advanced in the book is the statement that a change in the
demonstration of monsters in the latest texts encourages attempts to resign oneself
to the awareness of the historicity of the idea of man, humanism, but also of (post)
modernity itself.
Mikołaj Marcela
Monstruarium moderno
Resumen
Jacques Derrida relaciona etimológicamente monstruo [le monstre] con el verbo mos‑
trar [montrer]. En cambio, en latín, la palabra viene del verbo monere, es decir, ‘avisar,
advertir’, del que se derivó también el bien conocido sustantivo monitor. La etimología
indica entonces que el monstruo no es otra cosa que “lo que muestra/revela”, y, en sí
mismo, es un constructo, una proyección de nuestra fantasía. Los monstruos humanoi‑
des de la cultura moderna son figuras capaces de rasgar el velo y de sacar a la luz lo
que fue reprimido y ocultado: una verdad incómoda sobre nosotros, los seres huma‑
nos, y sobre nuestra cultura. En otras palabras, el monstruo revela en el hombre todo
aquello que es ambivalente y desborda las normas sociales, políticas y culturales acep‑
tadas comúnmente.
A partir del nacimiento de la época moderna y el establecimiento, con ella, del
predominio de la Razón que intenta subordinarse al Otro o reprimirlo, los monstruos
humanoides, como los vampiros, zombis, fantasmas, alienígenas o los cíborgs, represen‑
tan el peligro del “retorno de lo reprimido”. La lógica de la separación y de la disciplina,
propia de la modernidad, implica la exclusión de lo primitivo, particular, irracional o
“sucio”. Finalmente, está sujeto a la exclusión todo lo que permanece en conflicto con
la idea de la humanidad universal. Sin embargo, en virtud de la dialéctica, lo excluido
se convierte en una “sombra” inseparable de los valores afirmados. Por esta razón, la
modernidad, en su forma ideal (y deseada), o sea, como un proyecto, resulta estar ame‑
nazada con el regreso de (a) lo no‑moderno. La amenaza de tal regresión (sobre todo
en el campo de la cultura popular) la expresan las variadas figuras de monstruosidad.
Los monstruos nos recuerdan que el ser humano fue, es y siempre será una cria‑
tura fallada, como Frankenstein, de la novela de Mary Shelley: un ser desnaturalizado,
fuera del orden natural, ni vivo, ni muerto. No obstante, en oposición a los monstruos
premodernos, que eran “de prohibición” al vigilar los límites de lo posible y al preve‑
nir, así, una excesiva exploración (del mundo, del Otro, etc.), la monstruosidad moderna
es representada como ya interiorizada: está entre nosotros, en el núcleo mismo de la
modernidad. La creciente popularidad de los monstruos se une a la desaparición de la
distinción entre hombre y monstruo que, contrariamente a lo que ocurría en los tiem‑
pos premodernos, pasa a formar parte de la comunidad humana. El mundo de hoy se
parece en este aspecto a una aldea (global), como la de Bon Temps, de la serie Sangre
fresca [True Blood], en la que resulta más fácil encontrar a un vampiro, a un cambia
formas, que a un humano, puesto que hoy en día los verdaderos humanos ya no exis‑
ten. La perspectiva con la que nos confronta el mundo representado de Sangre fresca
es una realización de todos los temores homofóbicos acumulados a lo largo del último
siglo: la conciencia de que somos humanos en tanto que sabemos esconder nuestra
monstruosidad ante la mirada de los demás.
Monstruario moderno es asimismo la historia de una revolución en el marco de la
cultura. La simbolizaría el camino que los monstruos y los humanos recorrieron de
340
Resumen
Frankenstein o el moderno Prometeo, de Mary Shelley, en que la nueva criatura queda
rechazada y condenada a la expulsión de la comunidad humana, a Prometheus, de
Ridley Scott, en que son los humanos quienes descubren que fueron rechazados por
sus “creadores” y reducidos, de este modo, a la posición de los monstruos que destruir.
Al inscribirse en la corriente de los estudios culturales, la monografía se enfoca en la
dimensión política de la monstruosidad, siguiendo transformaciones históricas de per‑
sonajes monstruosos, entendidas estas como respuesta a los peligros en la cultura occi‑
dental. El monstruo lo consideramos desde la perspectiva de los temores homofóbicos,
que expresan nuestro miedo a los representantes de otros grupos sociales, a los que no
somos capaces de reconocerlos como “uno de los nuestros”. Así, los vampiros son muy
a menudo figuras queer que expresan temores homosexuales (El vampiro, de Palidori;
Carmilla, de Le Fanu; la serie de novelas de Anne Rice), pero también el miedo a los
inmigrantes o a la emancipación de la mujer (Drácula). En cambio, los zombis ilustran
el miedo a la población negra (White Zombie; La noche de los muertos vivientes [Night
of the Living Dead]), a los inmigrantes (Zombi [Dawn of the Dead]), a los habitantes
de Oriente Próximo (La tierra de los muertos vivientes [Land of the Dead]), así como
a ciertas epidemias de la sociedad posmoderna como el envejecimiento o la obesidad
(La muerte os sienta tan bien [Death Becomes Her]). Los espectros, espíritus y fantas‑
mas son personajes que (empezando con el Fantasma del padre de Hamlet, en la obra
de Shakespeare) vienen para ajustarnos las cuentas, por lo que su aparición se vincula
a menudo a la crisis económica actual (The Amityville Horror; Poltergeist: fenómenos
extraños; American Horror Story). El alienígena es, en la mayoría de los casos, una
figura que expresa el miedo a los inmigrantes (la prosa de H. P. Lovecraft; Distrito 9),
al papel cada vez más marcado de la mujer en el mundo contemporáneo (Especie mor‑
tal [Species]), a la epidemia de sida (La cosa [The thing]) o a las corporaciones “aliena‑
das” (Alien). Los androides y los cíborgs constituyen, por su parte, la forma principal
de miedo a la creciente influencia que ejerce en la vida humana la tecnología (Blade
Runner; Terminator; Yo, Robot; Los Sustitutos [Surrogates]).
La monografía explica las transformaciones de los monstruos de mayor popularidad
en la cultura contemporánea. Se refiere tanto a los textos clásicos, reinterpretándolos de
un modo innovador, como a los textos más recientes de la cultura popular (literatura,
cine, series televisivas, cómic), al observar cambios actuales en la manera de represen‑
tar la monstruosidad. Además, se suma a una reflexión más general sobre el estado
de la cultura moderna y sobre la función desempeñada en ella por los nuevos medios.
El libro aventura la tesis de que el cambio del modo de representar a los monstruos
en los textos últimos incita a asumir la conciencia de la historicidad de la idea del ser
humano, del humanismo y de la (pos)modernidad misma.
Redaktor
Aleksandra Pikuła
Projekt okładki
Anna Krasnodębska‑Okręglicka
Redaktor techniczny
Małgorzata Pleśniar
Korektor
Lidia Szumigała
Łamanie
Marek Zagniński
Copyright © 2015 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-8012-683-1
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-8012-684-8
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e‑mail : wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 21,5. Ark. wyd. 26,5.
Papier Alto 130 g vol. 1,5 Cena 44 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek,
Spółka Jawna, ul. Brzeska 4, 87 ‑800 Włocławek
Pobierz darmowy fragment (pdf)
