Darmowy fragment publikacji:
B
a
r
b
a
r
a
L
e
w
c
k
a
i
N
e
k
r
o
p
o
l
i
e
.
l
j
i
i
S
o
c
o
o
g
c
z
n
e
s
t
u
d
u
m
c
m
e
n
t
a
r
z
y
K
a
t
o
w
c
i
Barbara Lewicka
Nekropolie
Socjologiczne studium
cmentarzy Katowic
KATOWICE 2017
Nekropolie
Socjologiczne studium
cmentarzy Katowic
Moim Dziadkom…
Barbara Lewicka
Nekropolie
Socjologiczne studium
cmentarzy Katowic
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017
Redaktor serii: Socjologia
Wojciech Świątkiewicz
Recenzent
Ewa Rewers
Spis treści
Wstęp / 7
Rozdział I Społeczna historia cmentarzy / 21
Etapy rozwoju przestrzeni pochówku / 23
Etap I: Starożytność (do czasów chrześcijańskich) / 27
Etap II: X –XVIII wiek – cmentarze lokowane w mieście / 31
Etap III: XVIII/XIX wiek – cmentarze lokowane poza miastem / 41
Etap IV: XX/XXI wiek – cmentarze lokowane w mieście / 50
Rozdział II Cmentarze Katowic / 53
Śląskie miasto Katowice – początki / 53
Powstanie i rozwój miejskich nekropolii / 57
Dzieje najnowsze / 71
Forma i kształt nekropolii Katowic / 76
Infrastruktura nekropolii Katowic / 86
Charakterystyka ogólna / 101
Rozdział III Cmentarz – wyodrębniony obszar miejski / 109
Przestrzeń – miasto – miejsce – nie ‑miejsce / 109
Funkcjonalny podział przestrzeni / 119
Role i sposoby funkcjonowania cmentarzy miejskich – rys historyczny / 127
Funkcje przestrzeni grzebalnych w wymiarze empirycznym
(na przykładzie cmentarzy Katowic) / 138
Społeczne funkcje cmentarzy / 153
Funkcja przestrzeni grzebalnej – cmentarz jako miejsce pochówku / 154
Funkcja obszaru pamięci indywidualnej i zbiorowej –
cmentarz jako obszar znaczący, przestrzeń sacrum / 155
Funkcja integrowania społeczności – cmentarz jako
obszar spotkania i wymiany, obszar wspólny / 159
Funkcja sceny – cmentarz jako obszar interakcji i praktyk społecznych / 162
Funkcja psychologiczna – cmentarz jako obszar ukojenia bólu / 164
Funkcje rekreacyjno ‑poznawcze – cmentarz jako park, ogród, muzeum / 165
Funkcje usługowo ‑handlowe – cmentarz jako przestrzeń konsumpcji / 167
Funkcje archiwalne – cmentarz jako źródło informacji
o minionych pokoleniach / 168
Rozdział IV Obraz nekropolii, rytm nekropolii
Cmentarze Katowic jako teksty kultury / 169
Obraz nekropolii Katowic / 172
Usytuowanie nagrobków / 174
Formy nagrobków / 187
Wzory cmentarnych praktyk / 217
Powtarzalne praktyki mieszkańców / 218
Rytm funkcjonowania cmentarzy / 229
Rozdział V Miejsca pamięci, miejsca święte –
współczesne znaczenie nekropolii / 245
Przestrzeń znacząca – przestrzeń pamięci / 245
Miejskie sacrum – miejskie profanum / 265
Teraźniejszość – przyszłość / 273
Zakończenie / 285
Cmentarze jako miejsca czynnie odwiedzane / 295
Cmentarze jako miejsca wypełnione zadbanymi pomnikami / 296
Cmentarze jako nośnik przeszłości / 297
Aneks / 301
Bibliografia / 307
Summary / 318
Wstęp
Cmentarz – miejsce wiecznego snu tych, którzy już odeszli, trwale zakotwiczo‑
ne w przestrzeni pozostających przy życiu, stanowi oczywisty fragment miasta
od zawsze i na zawsze. Obszar pochówku zwłok od początków ludzkości był
immanentnym elementem terytorium zawłaszczonego przez człowieka. Nie
sposób wyobrazić sobie zorganizowanej społecznie przestrzeni pozbawionej
miejsca grzebania zmarłych – nie tylko ze względów funkcjonalnych, ale
również kulturowych. Nekropolia okazuje się zarówno magazynem ciał, jak
i obszarem czci i kultu, a pomiędzy tymi dwoma wymiarami – utylitarnym
i znaczeniowym, wyraża się jej społeczne miejsce. Niejednokrotnie, na prze‑
strzeni dziejów, funkcja grzebalna stawała się pierwszą i jedyną rolą cmen‑
tarza, w innych okresach na główny plan wysuwały się znaczenia kulturowe.
Współcześni badacze są jednak zgodni, że jak podkreśla Richard E. Meyer:
Cmentarz jest oknem, przez które widzimy nadzieje, lęki i zamierzenia generacji, która
go stworzyła, a która teraz jest na nim pochowana1. Nekropolia stanowi społecz‑
ne lustro odzwierciadlające kondycję grupy, której z problemem umierania
w określonym czasie przyszło się zmierzyć – dominujące w niej postawy,
1 R.E. Meyer: Strangers in a Strange Land: Ethnic Cemeteries in America. In: Ethnicity and the
American Cemetery. Ed. R.E. Meyer. Bowling Green 1993, s. 3.
7
wierzenia, przekonania związane życiem i śmiercią2, ale również społeczną
strukturę, porządek, relacje3.
Zastanawiające wydaje się, dlaczego cmentarz, jeden z najbardziej trwałych
elementów struktury osad ludzkich, nie wzbudza szerokiego zainteresowania
badaczy społecznych, a o nekropoliach w polskiej socjologii wspomina się
rzadko, niejako na marginesie szerszych badań. Problematyka sepulkralna
w ogóle zdaje się tematem omijanym przez nauki humanistyczne, o czym w ar‑
tykule z 1986 roku pisze Sławomir Sikora, podkreślając, że kwestia cmentarza
pojawia się zwykle w szerszych kontekstach, jak prace omawiające tematykę
zwyczajów pogrzebowych, czy rytuałów żałobnych, opisy historyczne, czy
kościelne analizy prawa kanonicznego dotyczące funkcjonowania cmentarzy
oraz sposobu odprawiania pogrzebów4. Nekropolia pojawia się raczej jako
hasło niż szeroko rozwijany problem badawczy i wydaje się, że w ciągu blisko
ćwierćwiecza od opublikowania pracy S. Sikory nie uległo to zmianie. Prowa‑
dzono, co prawda, badania obejmujące tematykę sepulkralną, jednakże ich
liczba nie jest znacząca. Do najważniejszych analiz cmentarzy należy zaliczyć
przede wszystkim prace historyka literatury Jacka Kolbuszewskiego – Wier‑
sze z cmentarza, Cmentarze5, geografa Sławomira Tanasia – Przestrzeń turystyczna
cmentarzy. Wstęp do tanatoturystyki6, czy publikację Cemetery art – Sztuka cmentarna –
2 Por. M. Vovelle: Śmierć w cywilizacji Zachodu: od roku 1300 po współczesność. Przeł.
T. Swoboda, M. Ochab, M. Sawiczewska ‑Lorkowska, D. Senczyszyn. Gdańsk 2004.
3 Por. J. Kolbuszewski: Wiersze z cmentarza. O współczesnej epigrafice wierszowanej. Wrocław
1986; Idem: Przestrzenie i krajobrazy. Wrocław 1994; T. Falęcki: Cmentarze Katowic. Zdjęcia W. Jama.
Katowice 1997.
4 Por. S. Sikora: Cmentarz. Antropologia pamięci. „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1986,
T. 40, z. 1 –2, nr 1 –2, s. 57.
5 J. Kolbuszewski: Wiersze z cmentarza…; Idem: Przestrzenie i krajobrazy…; Idem: Cmentarze.
Wrocław 1996.
6 S. Tanaś: Przestrzeń turystyczna cmentarzy. Wstęp do tanatoturystyki. Łódź 2008.
8
L’art de cimeterie7, będącą kompleksowym, interdyscyplinarnym studium doty‑
czącym antropologii, semiotyki, architektury oraz historii nekropolii. Powstały
również liczne opracowania monograficzne dotyczące poszczególnych cmen‑
tarzy – tych najbardziej znanych, jak chociażby: Powązki (Jerzy Waldorff)8,
Cmentarz Rakowicki (Karolina Grodziska ‑Ożóg)9, Cmentarz Łyczakowski
(Stanisław Nicieja)10, czy Cmentarz na Pęksowym Brzyzku (Wiesław Białas)11,
ale i rzadziej wspominanych, jak cmentarze Bielska ‑Białej (Ewa Janoszek)12,
Torunia (Magdalena Niedzielska)13, Sandomierza (Piotr Sławiński)14. Ukazały
się liczne albumy dokumentujące sztukę sepulkralną (między innymi To‑
masz Falęcki, Waldemar Jama15; Anna Olej ‑Kobus, Krzysztof Kobus, Marek
Rembas16). Tematyka cmentarna pojawiła się również w pracach architektów
(Wanda Łagura)17, archeologów (Bolesław Ciepla)18, biologów (Rafał Dębicz)19,
7 Cemetery art = Sztuka cmentarna = L’art de cimetière. Red. O. Czerner, I. Juszkiewicz.
Przeł. A. Polaczek. Wrocław 1995.
8 Cmentarz powązkowski w Warszawie. Red. J. Waldorf. Warszawa 1982.
9 K. Grodziska ‑Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków–Wrocław 1983.
10 S. Nicieja: Ogród snu i pamięci: dzieje Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie oraz ludzi tam
spoczywających w latach 1786 –2010. Opole 2011.
11 W. Białas: Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Pelplin 2005.
12 E. Janoszek, M. Zmełty: Cmentarz ewangelicki w Białej. Bielsko ‑Biała 2004.
13 M. Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń 2002.
14 P. Sławiński: Cmentarz katedralny w Sandomierzu. Sandomierz 2007.
15 T. Falęcki: Cmentarze Katowic…
16 A. Kobus ‑Olej: Nekropolie. Zabytkowe cmentarze wielokulturowej Polski. Oprac. graficzne
K. Kobus, M. Rembas. Warszawa 2009.
17 W. Łaguna: Rola starych cmentarzy w strukturze małych miast na przykładzie miasta Dzierzgonia.
W: Ochrona i użytkowanie zabytkowych parków, ogrodów i cmentarzy i innych form zaprojektowanej zieleni oraz ich
promocja w środowisku społecznym. Red. J. Rylke, A. Różańska, M. Kaczyńska. Warszawa 2006.
18 R. Dębicz: Częstotliwość występowania roślin rosnących na grobach i obok nich na cmentarzach
we Wrocławiu. „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych” 2002, nr 483.
19 B. Ciepla: Łagisza. Wykopaliska archeologiczne i cmentarze. Będzin 2002.
9
filologów (Jan Woronczak)20, historyków (Jacek Woźny)21, by wymienić przy‑
kładowe dziedziny nauki. Na gruncie socjologicznym należy wspomnieć o ba‑
daniach grekokatolickich grup wyznaniowych, przeprowadzonych przez
Marka Dziewierskiego22, czy analizach społeczności czeskiej w Zelowie Piotra
Wróblewskiego23, w ramach których opisano cmentarze jako nośniki pamięci
zbiorowej mniejszości etnicznych. Nie można także zapominać o badaniach
Hanny Libury, która poddała analizie sposób percepcji poszczególnych ele‑
mentów struktury miasta – w tym cmentarzy. Nie było dla H. Libury zasko‑
czeniem, że podczas rozmów respondenci nie wspominali o nekropoliach
nazbyt często, wszakże: Niechęć do mówienia, czy choćby myślenia o śmierci jest dość
powszechna24. Być może jest ona przyczyną, dla której nekropolie w kontekście
badawczym zostały jednoznacznie zmarginalizowane.
Wspomniane powyżej prace, z wyłączeniem trzech ostatnich, nie odno‑
szą się bezpośrednio do socjologii, a w szczególności socjologii miasta i z jej
punktu widzenia stanowią luźne informacje, które mogą przyczynić się do
stworzenia jednolitego opisu miejskiej kwestii sepulkralnej.
W badaniach zachodnich problematyka nekropolii także nie jest szeroko
reprezentowana, o czym świadczy stosunkowo niewielka liczba jednoznacznie
socjologicznych publikacji. Pisze Melissa Haveman: Podczas gdy wielu badaczy
zgadza się, że cmentarze oraz groby pomagają poszerzyć wiedzę o społecznościach i ich
20 J. Woronczak: Inskrypcje nagrobne z cmentarza żydowskiego w Białej. „Annales Silesiae” 1989,
T. xix.
21 J. Woźny: Symbolika przestrzeni miejsc grzebalnych w czasach ciałopalenia zwłok na ziemiach
polskich (od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego). Bydgoszcz 2000.
22 M. Dziewierski: Duchowość i etnosymbolika. „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2008,
T. 4, nr 1.
23 P. Wróblewski: Społeczność czeska w Zelowie. Problemowa monografia socjologiczna. Warszawa 1996.
24 H. Libura: Percepcja przestrzeni miejskiej. Warszawa 1990.
10
wierzeniach dotyczących życia i śmierci, nie przekłada się to na rozpowszechnienie badań
funeralnych25. W tym miejscu przypomnieć trzeba jednak klasyczne opracowania
Philipe Ariesa: Człowiek i śmierć26, Michaela Vovelle: Śmierć w cywilizacji Zachodu27,
czy The Living and the Dead: A Study in the Symbolic Life of Americans28 – Wiliama
Lloyda Warnera, będące wnikliwymi analizami historycznymi, co istotne, nie
pomijającymi jednak społecznego tła. Cmentarze stały się także przedmiotem
refleksji socjologów włączywszy Maxa Webera29, czy Jeana Baudrillarda30, któ‑
rzy jednak wspominali o nich w kontekście szerszego dyskursu teoretycznego.
Okołocmentarne badania socjologiczne natomiast zwykle zorientowane są
po pierwsze, na traktowanie nekropolii jako tekstu kulturowego (Viditus, Lo‑
we)31. Po drugie, obszaru stanowiącego odbicie kształtu minionych społeczności
(Louis Clark)32. Po trzecie, co najbardziej powszechne w Stanach Zjednoczonych,
nośnika informacji o strukturze społecznej minionych pokoleń (Foster, Eckert)33.
Działania badawcze – o charakterze z założenia ilościowym – mają na celu
25 M. Haveman: A Sociohistorical Analysis of Children’s Gravestones. Illness, Crisis Loss
1999, Vol. 7, No. 3, s. 12.
26 Ph. Aries: Człowiek i śmierć. Przeł. E. Bąkowska. Warszawa 1992.
27 M. Vovelle: Śmierć w cywilizacji Zachodu: od roku 1300 po współczesność. Przeł. T. Swoboda,
M. Ochab, M. Sawiczewska ‑Lorkowska, D. Senczyszyn. Gdańsk 2004.
28 L.W. Warner: The Living and the Dead: A Study of the Symbolic Life of Americans. New Haven 1959.
29 M. Weber: The City. Eds. D. Martindale, G. Neuwirth. Trans. D. Martindale,
G. Neuwirth. Glencoe 1958.
30 J. Baudrillard: Wymiana symboliczna i śmierć. Przeł. S. Królak. Warszawa 2007.
31 R. Vidutis, V.A.P. Lowe: The Cemetery as a Cultural Text. “Kentucky Folklore Record”
1980, Vol. 26.
32 L. Clark: Gravestones: Reflectors of Ethnicity or Class? In: Consumer Choice in Historical Archae‑
ology. Ed. S.M. Spencer ‑Wood. New York 1987.
33 G.S. Foster, C.M. Eckert: Up From the Grave: A Socio ‑Historical Reconstruction of
an African ‑American Community from Cemetery Data in the Rural Midwest. “Journal of Black Studies” 2003,
Vol. 33, No. 4.
11
z jednej strony odtworzenie nieistniejących już z różnych powodów danych
statystycznych, z drugiej nakreślenie struktury społeczności, która wzniosła
nekropolię. Amerykańscy badacze podkreślają: Cmentarze przechowują społeczne
wzory zachowań, ale są też źródłem demograficznej wiedzy o przeszłości34. Na podstawie
stylu, kształtu, formy, położenia nagrobków oraz informacji zawartych na
płytach nagrobnych rekonstruowany jest obraz dawnych sieci społecznych,
struktury, porządku społecznego. Tego typu analizy, zresztą dosyć popularne,
prowadzone są jednak głównie poza wielkimi obszarami miejskimi. W ten
sposób socjologia nekropolii oddala się od socjologii metropolii, a wydaje się,
że te dwie płaszczyzny badań miejskich winny zostać połączone.
Zrozumienie problematyki nekropolii wymaga osadzenia w co najmniej
kilku kontekstach teoretycznych. Warto zastanowić się, czy dzisiejszy, wyod‑
rębniony na terenie miasta cmentarz stanowi przestrzeń rozumianą za Yi ‑Fu
Tuanem jako kategorię pozbawioną szerszych kontekstów, czy może należy
określać go mianem konotującego konkretne znaczenia miejsca35. Miejsce, jak
podkreślają badacze, nie jest dane w społecznym świecie raz na zawsze36 – to,
co stanowi istotną wartość kulturową w danym okresie, nie musi wyznaczać
jej w innym czasie historycznym. Ewolucja obszarów pochówku stanowi
doskonały przykład procesu nadawania i odbierania znaczeń społecznych
określonym przestrzeniom, a losy cmentarzy miejskich podzielić można pod
tym względem na cztery etapy, w tym: pierwsze dwa kiedy lokowane były poza
miastem (etap i – v wiek p.n.e. – viii/x wiek n.e. oraz etap iii – xviii/xix wiek)
34 G.S. Foster, D. Hendrickson, L. New ‑Freeland: A Sociological Assessment of Cente‑
narians from Central Illinois Cemeteries, 1825–1985. “Journal of Aging and Identity” 2002, Vol. 7, Issue 4.
35 Por. Y. Tuan: Przestrzeń i miejsce. Przeł. A. Morawińska. Warszawa 1987; M. Auge:
Nie ‑miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności. Przeł. R. Chymkowski. Warszawa 2010.
36 Por. H. Libura: Percepcja przestrzeni miejskiej…; M. Auge: Nie ‑miejsca. Wprowadzenie do
antropologii hipernowoczesności. Przeł. R. Chymkowski. Warszawa 2010.
12
oraz kolejne dwa, gdy zakładano je wewnątrz miast (etap ii – x–xviii wiek
oraz etap iv – xx wiek/xxi wiek). W poszczególnych okresach zmieniały się
społeczne funkcje nekropolii. Na przykład, o ile w pierwszym etapie, mimo że
wykluczone poza obszar miejski były istotnymi obszarami kultu – swoistymi
miejscami; o tyle w drugim, najdłuższym okresie, stały się przestrzeniami
licznych aktywności społecznych, nie związanych z czczeniem zmarłych.
Już teraz chcę jednak wyraźnie zaznaczyć, że pomimo obecnego w nauce
rozróżnienia pomiędzy terminem przestrzeń i miejsce, o którym szerzej pisała
będę w rozdziale trzecim, w wielu przypadkach stosuję te pojęcia wymiennie,
co uzasadnione jest przez kontekst.
W odniesieniu do powyższych etapów funkcjonowania cmentarzy pojawia
się pytanie o ich współczesne role – o to, czy dziś okazują się miejscami pa‑
mięci, miejscami znaczącymi, miejscami symbolicznymi, miejscami wymiany
kulturowej37? Czy nie przekształcają się z powrotem wyłącznie w przechowal‑
nię ciał – jak określa je Zygmunt Bauman getto umarłych38 – a więc przestrzeń
pozbawioną szerszych kontekstów kulturowych39? Czy może nowoczesne
nekropolie ewoluują w stronę odseparowanych od paradygmatu miejsca,
akulturowych nie ‑miejsc rozumianych w ujęciu Marca Auge40? Czy wreszcie
nie okazuje się, że wszystkie trzy kategorie łączą się i przenikają, znajdując
dookreślenie w proponowanym przez M. Foulcalt pojęciu: innej przestrzeni41?
37 Por. J. Kolbuszewski: Przestrzenie i krajobrazy…
38 Z. Bauman: Mortality, Immortality, and Other Life Strategies. Stanford 1992, s. 155.
39 Por. J. Baudrillard: Wymiana symboliczna…; Z. Bauman: Mortality, Immortality,
and Other Life Strategies…; M. Foucault: Inne przestrzenie. Przeł. A. Rejniak ‑Majewska. „Teksty
Drugie” 2005, nr 6 (96).
40 M. Auge: Nie ‑miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności. Przeł. R. Chym‑
kowski. Warszawa 2010, s. 51–81.
41 Por. M. Foucault: Inne przestrzenie…
13
Odpowiedzi na pytania powstałe w toku konceptualizacji problematyki ba‑
dawczej poszukiwałam, analizując obszar nekropolii miasta Katowice. Jak
wskazuje literatura, wszelkie badania z zakresu nauk społecznych, w tym
szczególnie socjologii, odbywać się winny zgodnie z obraną wcześniej proce‑
durą42. W przypadku niniejszej pracy przyjęły określony celem badań kształt.
Głównym przedmiotem działań badawczych był w sposób oczywisty cmen‑
tarz – komponent przestrzeni miejskiej, funkcjonujący według własnych
praw – obszar wyodrębniony, ale również płaszczyzna zapisu znaczeń kul‑
turowych. Celem pracy było dokonanie czterowymiarowej analizy miejskich
przestrzeni grzebalnych, zbliżającej do odpowiedzi na pytanie, czy współ‑
czesna nekropolia to amorficzna przestrzeń, czy raczej miejsce cechujące się
określoną strukturą, porządkiem, znaczeniami i funkcjami?43
Sensem badań prowadzonych w Katowicach w latach 2008 –2010, był opis
przestrzeni grzebalnej jako odrębnego obszaru w przestrzeni miasta; drugi
aspekt uwzględniał analizę struktury cmentarzy; kolejny skoncentrowany
był na sposobach ich funkcjonowania; ostatni natomiast pozwolił określić
znaczenie cmentarza dla mieszkańców miasta.
Zaproponowane podejście umożliwiło, po pierwsze, opis stanu istnieją‑
cych nekropolii oraz analizę ich funkcji. Po drugie, pozwoliło przeanalizować
obrazowość nekropolii z uwzględnieniem stałych i zmiennych komponentów
uniwersum wizualnego cmentarza. Po trzecie, skoncentrować się na sposobie
funkcjonowania obszarów grzebalnych – rytmie oraz wydarzeniach mają‑
cych miejsce w ich obrębie. Po czwarte wreszcie dało odpowiedź na pytania
dotyczące pozycji nekropolii w świadomości mieszkańców i znaczeń, jakie
współcześnie przyjmują cmentarze. Powyższe wymiary przekładają się na
42 Por. J. Fulcher, J. Scott: Sociology. Oxford–New York 2003, s. 75.
43 Por. Y. Tuan: Przestrzeń i miejsce…; E.T. Hall: Ukryty wymiar. Przeł. T. Hołówka.
Warszawa 2009.
14
formę wykorzystanego w niniejszej pracy schematu analizy przestrzeni ne‑
kropolii, uwzględniającego:
• cmentarz jako miejsce w przestrzeni miasta;
• strukturę cmentarza;
• funkcjonowanie cmentarza;
• współczesne znaczenie cmentarza dla mieszkańców miast.
Dla potrzeb pracy badaniu poddano nekropolie miasta Katowice, choć
należy podkreślić, że zaproponowana matryca badawcza posłużyć może do
analizy dowolnych cmentarzy miejskich. Pełny schemat analizy badawczej
cmentarzy zawarty jest w Aneksie do niniejszej publikacji.
Już w tym miejscu zaznaczyć trzeba, że przedstawiony w kolejnych roz‑
działach opis przestrzeni funeralnych nie został zaplanowany jako bezpo‑
średnie odzwierciedlenie powyższego schematu, który posłużył raczej jako
typologia porządkująca postępowanie badawczo ‑analityczne, niż ścisłe ramy
dla przybliżenia zebranego materiału. Wątki zaczerpnięte z czterech płasz‑
czyzn badawczych łączą się i przenikają, złożona problematyka miejsc po‑
chówku uniemożliwia zachowanie ostrych podziałów, na podstawie których
prowadzone były prace badawcze.
Badania katowickich nekropolii przeprowadziłam z wykorzystaniem
różnych technik badawczych, związanych zarówno z metodami jakościo‑
wymi, jak i ilościowymi. Prace badawcze podzieliłam na kilka etapów od
najbardziej ogólnego, na który składała się ustrukturalizowana obserwacja
terenowa wszystkich dwudziestu sześciu, a następnie wybranych dziesię‑
ciu cmentarzy Katowic (zapis wyników w kartach obserwacji oraz formie
fotograficznej) oraz krótkie wywiady swobodne (z mieszkańcami Katowic:
77 – w tym: 36 przeprowadzonych na terenie różnych cmentarzy miasta
i 41 poza nekropoliami; oraz z ekspertami – osobami duchownymi, przed‑
stawicielem Gminy Żydowskiej w Katowicach, pracownikami sektora
15
usług okołofuneralnych itp.: 21 wywiadów); aż do najbardziej szczegółowej,
systematycznej, rocznej obserwacji wybranych trzech nekropolii miasta
prowadzonej w ramach Grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyż-
szego Przestrzeń publiczna miast śląskich. Przypadek Katowic i Gliwic
(nr N116 230736; kierownik grantu: Krzysztof Bierwiaczonek, współautor‑
stwo: Tomasz Nawrocki, Barbara Lewicka). Efekty prac badawczych tego
ostatniego projektu zostały opublikowane w książce Rynki, malle i cmentarze.
Przestrzeń publiczna miast śląskich w ujęciu socjologicznym44. Dane wykorzystane
w tamtej pracy znalazły też swoje miejsce w niniejszej książce. Tabela pre‑
zentująca zestawienie cmentarzy wybranych do badań na poszczególnych
etapach znajduje się w Aneksie. Zgromadzony na powyższych zasadach
materiał badawczy uzupełniły odpowiedzi na pytania dotyczące katowickich
nekropolii zawarte w dyspozycjach do pogłębionych wywiadów swobod‑
nych (20 wywiadów z ekspertami: architektami, pracownikami naukowymi
uniwersytetów, kuratorami sztuki, działaczami lokalnymi, muzealnika‑
mi itp.) oraz w wywiadzie kwestionariuszowym (n = 250) stanowiących
narzędzia badawcze we wspomnianym grancie dotyczącym przestrzeni
publicznych45. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że w trakcie prac redak‑
cyjnych mających na celu przygotowanie niniejszej książki do druku wzbo‑
gaciłam prezentowany materiał o wyniki badań prowadzonych w ramach
projektu Przestrzenie umarłych – przestrzenie żyjących. Społeczna percepcja nekropolii
(kierownik projektu: Barbara Lewicka, źródło grantu: dotacja dla młodych
44 K. Bierwiaczonek, B. Lewicka, T. Nawrocki: Rynki, malle i cmentarze. Przestrzeń
publiczna miast śląskich w ujęciu socjologicznym. Kraków 2012.
45 Poszczególne etapy badań w latach 2008 –2010 przeprowadzone zostały przy współ‑
udziale studentów kierunku Socjologia, którym chcę w tym miejscu podziękować za pomoc
w gromadzeniu i porządkowaniu materiału empirycznego.
16
naukowców, 2015). W niniejszej pracy wykorzystałam fragmenty trzech
kolejnych, pogłębionych wywiadów z ekspertami oraz kilkunastu rozmów
z odwiedzającymi nekropolie mieszkańcami miasta, a także spostrzeżenia
z dodatkowych, niesystematycznych obserwacji prowadzonych w obrębie
cmentarzy miejskich.
Książka, którą oddaję do rąk czytelników, jest zmienioną i rozszerzoną wersją
mojej dysertacji doktorskiej pod tytułem Nekropolia – miejsce czy przestrzeń?
Studium socjologiczne na przykładzie Katowic pisaną pod opieką naukową Pana
prof. zw. dr hab. Marka S. Szczepańskiego, któremu w tym miejscu pragnę
najserdeczniej podziękować. Był najlepszym promotorem – takim, jakiego
chciałoby mieć wielu doktorantów. Podziękowania pragnę skierować również
do recenzentki wydawniczej książki – Pani prof. zw. dr hab. Ewy Rewers,
której niezwykle cenne, krytyczne uwagi i sugestie starałam się wykorzystać
tak dobrze, jak potrafiłam. Osobne podziękowania, za istotne merytorycznie
wskazówki, kieruję także do Pani prof. zw. dr hab. Marioli Flis, recenzentki
pracy doktorskiej.
Książka ta nie powstałaby, gdyby nie determinacja, wsparcie i cierpliwość
bliskich osób, przede wszystkim moich Rodziców – Ewy i Leszka Lewickich,
oraz Przyjaciół – Moniki Gnieciak i Krzysztofa Łęckiego, którym za to, i wiele
więcej, dziękuję.
Pracę rozpoczyna rozdział historyczny przybliżający losy przeobrażeń ob‑
szarów funeralnych na tle przemian mentalności mieszkańców krajów euro‑
pejskich. Należy tu podkreślić, że opisy dotyczą przede wszystkim cmentarzy
chrześcijańskich Starego Kontynentu – głównie zresztą katolickich, gdyż te
okazały się istotnym obszarem rozwoju szeroko pojętej kultury sepulkralnej
zarówno Polski, jak i Europy.
17
Rozdział drugi stanowi charakterystykę Katowic, miasta założonego 1865
roku na styku trzech kultur: ewangelickiej (głównie niemieckiej), katolickiej
(polskiej) i żydowskiej (przede wszystkim niemieckiej) oraz konsekwencji
tego, tak zwanego położenia narożnikowego46 odzwierciedlonego także w prze‑
strzeniach funeralnych, których wstępny opis zostanie zamieszczony pod
koniec tej części pracy. Trzeba zaznaczyć, że analiza obecnego stanu nekro‑
polii miasta ogranicza się tu do ogólnych uwag, które rozwinięte zostaną
w dalszych częściach pracy.
Rozdział trzeci jest próbą przybliżenia kategorii z zakresu socjologii mia‑
sta – przede wszystkim koncepcji przestrzeni, miejsca i nie ‑miejsca oraz
funkcjonalnych podziałów obszarów zurbanizowanych. Zawiera również
wstępną analizę materiału empirycznego związanego z funkcjonowaniem
nekropolii miasta Katowice oraz typologię współczesnych funkcji cmentarzy
w ujęciu socjologicznym poprzedzoną historycznym wstępem.
W czwartym rozdziale zaprezentowane są zagadnienia związane z ob‑
razowością nekropolii oraz sposobami jej działania. Cmentarz został tu po‑
traktowany jako tekst kultury (poddany analizie w pierwszej części rozdziału),
podlegający reprodukcji w formie określonych praktyk i aktywności miesz‑
kańców miasta (opisanych w części drugiej).
W rozdziale piątym natomiast, odnosząc się do wymiarów teoretycznych,
staram się wnioskować o współczesnym znaczeniu nekropolii miejskich.
Pomiędzy koncepcjami Mircea Eliade, Michaela Foucaulta czy Jeana Baudril‑
larda wyłania się opis cmentarza ujmowanego jako miejskie sacrum / miejskie
profanum, przestrzeń trwała, znacząca, symboliczna, czy też heterotopia.
Podsumowanie dociekań badawczych zawarte jest w ostatniej części książ‑
ki – Zakończeniu. Pozycję wieńczy Aneks.
46 Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku. Red. E. Szramek. Katowice 1934, s. 26.
18
Zanim przejdę do właściwej części pracy, pragnę podkreślić, że poniższe
opisy i analizy zawężone zostały wyłącznie do kontekstu kultury zachodniej,
szczególnie europejskiej i polskiej oraz problematyki cmentarzy miejskich.
Badania natomiast obejmowały zasięgiem wyłącznie jedno miasto – Katowice.
Niemożliwy stał się opis sposobów funkcjonowania cmentarzy wiejskich, czy
nekropolii innych obszarów kulturowych lub też nielicznych kultur w ogóle
pozbawionych cmentarzy. Poza źródłami socjologicznymi praca odwołuje się
przede wszystkim do wiedzy historycznej. Pominięte zostały nawiązania do
antropologii kultury, historii sztuki, literatury, filozofii, czy religioznawstwa.
Zdaje się jednak, że to właśnie interpretacje socjologiczno ‑historyczne po‑
zwalają przybliżyć problematykę cmentarzy jako przestrzeni przyjmujących
w okresie długiego trwania rozmaite formy, i w dalszej kolejności zastanawiać
się nad obecną oraz przyszłą kondycją społeczną przestrzeni pochówku.
Wszakże pisze Jerzy Szacki: […] żadnego zjawiska socjologicznego nie da się zado‑
walająco opisać bez uwzględnienia jego genezy i potraktowania jego fragmentu dłuższego
lub krótszego ciągu rozwojowego, który tworzy swoiste w wypadku każdego społeczeństwa
„podłoże historyczne” (termin Ludwika Krzywickiego), sprawiając, że nawet procesy ewi‑
dentnie uniwersalne […] mają w nim swoisty charakter i przebieg47. Osadzenia proble‑
matyki w kontekście historycznym dokonałam celowo ze względu na zamiar
przeprowadzenia badań nekropolii jednego, określonego miasta – Katowic,
których losy wyraźnie splatają się z ostatnimi etapami ewolucji przestrzeni
sepulkralnych, a swoiste historyczne podłoże odciśnięte zostało wyraźnie w for‑
mie tutejszych cmentarzy. Ich przyszłe analizy z pewnością warto uzupełnić
o zmarginalizowane tu wątki z zakresu innych nauk – pozwolą one odtworzyć
zdecydowanie bardziej wielowymiarowy obraz nekropolii miasta.
47 J. Szacki: Socjologia historyczna. Wstęp. W: Współczesne teorie socjologiczne. Red. A. Jasińska‑
‑Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski. Warszawa 2006, s. 1064.
Na okładce wykorzystano fragment obrazu Gustava Klimta Śmierć i życie [Tod und Leben]
dostępnego nieodpłatnie na stronie http://www.leopoldmuseum.org/. Kopię cyfrową
o wysokiej rozdzielczości uzyskać można za opłatą od Muzeum Leopoldów w Wiedniu.
Redaktor
Anna Zaczkowska
Projekt okładki
Magdalena Starzyk
Korektor
Sabina Stencel
Projekt typograficzny i łamanie
Kamil Gorlicki
Copyright © 2017 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
issn 0208‑6336
isbn 978‑83‑8012‑960‑3
(wersja drukowana)
isbn 978‑83‑8012‑961‑0
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40‑007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e‑mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 20,25. Ark. wyd. 16,5
Papier offset kl. III, 90 g. Cena 20 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o. o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88‑100 Inowrocław
B
a
r
b
a
r
a
L
e
w
c
k
a
i
N
e
k
r
o
p
o
l
i
e
.
i
j
l
i
S
o
c
o
o
g
c
z
n
e
s
t
u
d
u
m
c
m
e
n
t
a
r
z
y
K
a
t
o
w
c
i
Barbara Lewicka
Nekropolie
Socjologiczne studium
cmentarzy Katowic
KATOWICE 2017
Pobierz darmowy fragment (pdf)
