Darmowy fragment publikacji:
NIELEGALNE
ZATRUDNIENIE
W PRAWIE POLSKIM
Agata Drabek
Warszawa 2012
Stan prawny na 1 września 2012 r.
Recenzent
Dr hab., prof. UŁ Zbigniew Góral
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Małgorzata Jarecka
Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Świerk-Bożek
Łamanie
Wolters Kluwer Polska
Układ typografi czny
Marta Baranowska
© Copyright by
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012
ISBN 978-83-264-3928-5
ISSN 1897-4392
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja Książek
01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
Spis treści
Wykaz skrótów / 7
Wstęp / 13
Rozdział 1
Szara strefa gospodarki a praca „na czarno” / 15
Charakterystyka szarej strefy gospodarki / 15
1.1.
1.
2.
1.2.
Szara strefa gospodarki – zagadnienia
terminologiczne / 15
Istota, obszary i formy szarej strefy gospodarki w różnych
systemach gospodarczych / 29
Skutki istnienia szarej strefy gospodarki / 56
1.3.
Metody pomiaru i rozmiary szarej strefy gospodarki / 65
1.4.
Praca „na czarno” jako przejaw szarej strefy gospodarki / 74
2.1.
Definicja, formy i rodzaje zatrudnienia w gospodarce
nieformalnej / 74
Przyczyny podejmowania pracy „na czarno” / 82
Skutki pracy „na czarno” / 95
Metody pomiaru pracy nierejestrowanej, skala
zjawiska / 102
2.2.
2.3.
2.4.
Rozdział 2
Zatrudnienie nielegalne jako prawna forma pracy
„na czarno” / 109
1.
2.
3.
Uwagi wstępne / 109
Geneza pojęcia „nielegalne zatrudnienie” w prawie
polskim / 110
Analiza definicji pojęcia „nielegalne zatrudnienie” w świetle
obowiązujących przepisów / 118
5
Spis treści
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
4.
Zawarcie umowy o pracę bez zachowania formy
pisemnej / 120
Niezgłoszenie do ubezpieczenia społecznego / 128
Podjęcie zatrudnienia przez bezrobotnego bez zgłoszenia
do urzędu pracy / 139
Zatrudnianie cudzoziemców a zatrudnienie
nielegalne / 154
Zatrudnienie nielegalne a inne przypadki zatrudnienia
z naruszeniem lub obejściem przepisów prawa / 213
4.1.
Zatrudnienie nielegalne a stosowanie umów prawa
cywilnego w miejsce umowy o pracę / 213
Zatrudnienie nielegalne a zatrudnienie niezgodne
z prawem / 220
4.2.
Rozdział 3
Środki przeciwdziałania nielegalnemu zatrudnieniu / 230
1.
2.
3.
Zwalczanie nielegalnego zatrudnienia w prawie
międzynarodowym i europejskim / 230
Podmioty zobowiązane do przeciwdziałania nielegalnemu
zatrudnieniu w krajach Unii Europejskiej i w Polsce / 246
2.1.
2.2.
2.3.
Policja pracy / 253
Inspekcja pracy / 260
Instytucje, których walka z nielegalnym zatrudnieniem
jest zadaniem dodatkowym / 289
Odpowiedzialność za nielegalne zatrudnienie / 303
Rozdział 4
Ocena definicji nielegalnego zatrudnienia oraz środków
przeciwdziałających nielegalnemu zatrudnieniu / 326
Zakończenie / 355
Bibliografia / 363
Wykaz aktów prawnych / 391
Wykaz orzeczeń sądów polskich / 401
Wykaz skrótów
Akty prawne
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,
poz. 483 z późn. zm.)
ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks
pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21,
poz. 94 z późn. zm.)
ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks
postępowania administracyjnego (tekst
jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071
z późn. zm.)
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Ko-
deks postępowania cywilnego (Dz. U.
Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
postępowania karnego (Dz. U. Nr 88,
poz. 555 z późn. zm.)
ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 – Kodeks
postępowania w sprawach o wykroczenia
(tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133,
poz. 848 z późn. zm.)
ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks
wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r.
Nr 46, poz. 275 z późn. zm.)
7
k.k.
Konstytucja RP
k.p.
k.p.a.
k.p.c.
k.p.k.
k.p.w.
k.w.
Wykaz skrótów
pr. spółdz.
r.k.l.z.
r.p.b.z.p.
r.w.z.p.c.
r.z.b.w.z.
u.c.
u.c. z 1963 r.
u.p.z.
ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r.
Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.)
rozporządzenie Rady Ministrów z dnia
21 lutego 2006 r. w sprawie kontroli legal-
ności zatrudnienia (Dz. U. Nr 36,
poz. 245)
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 20 lipca 2011 r. w spra-
wie przypadków, w których powierzenie
wykonywania pracy cudzoziemcowi na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest
dopuszczalne bez konieczności uzyskania
zezwolenia na pracę (Dz. U. Nr 155,
poz. 919)
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 29 stycznia 2009 r.
w sprawie wydawania zezwolenia na pracę
cudzoziemca (Dz. U. Nr 16, poz. 84)
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 29 stycznia 2009 r.
w sprawie określenia przypadków, w któ-
rych zezwolenie na pracę cudzoziemca jest
wydawane bez względu na szczegółowe
warunki wydawania zezwoleń na pracę
cudzoziemców (Dz. U. Nr 16, poz. 85
z późn. zm.)
ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzo-
ziemcach (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r.
Nr 264, poz. 1573 z późn. zm.)
ustawa z dnia 29 marca 1963 r. o cudzo-
ziemcach (tekst jedn.: Dz. U. z 1992 r.
Nr 7, poz. 30 z późn. zm.)
ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promo-
cji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
8
ustawa o PIP
ustawa o PIP z 1981 r.
ustawa o SC z 1999 r.
ustawa o SG
u.s.u.s.
u.w.t.RP
u.z.b.
u.z.p.b.
z.t.p.
Wykaz skrótów
(tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69,
poz. 415 z późn. zm.)
ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Pań-
stwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn.:
Dz. U. z 2012 r. poz. 404 z późn. zm.)
ustawa z dnia 6 marca 1981 r. o Państwo-
wej Inspekcji Pracy (tekst jedn.: Dz. U.
z 2001 r. Nr 124, poz. 1362 z późn. zm.)
ustawa z dnia 24 lipca 1999 r. o Służbie
Celnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 156,
poz. 1641 z późn. zm.)
ustawa z dnia 12 października 1990 r.
o Straży Granicznej (tekst jedn.: Dz. U.
z 2011 r. Nr 116, poz. 675 z późn. zm.)
ustawa z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst
jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585
z późn. zm.)
ustawa z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium
obywateli państw członkowskich Unii
Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U.
Nr 144, poz. 1043 z późn. zm.)
ustawa z dnia 16 października 1991 r.
o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U.
Nr 106, poz. 457 z późn. zm.)
ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
(tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 58,
poz. 514 z późn. zm.)
rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów
z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Za-
sad techniki prawodawczej” (Dz. U.
Nr 100, poz. 908)
9
Wykaz skrótów
Apel.-W-wa
Insp. Pracy
Kontr. Państw.
M.P.Pr.
NP
ONSA
OSNAPiUS
OSNC
OSNKW
OSNP
OSPiKA
PiP
PiZS
Pol. Społ.
Prok. i Pr.
Pr. Pracy
PUSiG
RPEiS
Sł. Prac.
Wekt. Gosp.
Czasopisma
Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjne-
go w Warszawie
Inspektor Pracy
Kontrola Państwowa
Monitor Prawa Pracy
Nowe Prawo
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Admini-
stracyjnego
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba
Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba
Cywilna
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba
Karna i Wojskowa
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba
Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych
Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji
Arbitrażowych
Państwo i Prawo
Praca i Zabezpieczenie Społeczne
Polityka Społeczna
Prokuratura i Prawo
Prawo Pracy
Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Go-
spodarczych
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo-
giczny
Służba Pracownicza
Wektory Gospodarki
10
Wykaz skrótów
Inne
PKB
GUS
MOP
NSA
OECD
PIP
SA
SN
WSA
ZUS
produkt krajowy brutto
Główny Urząd Statystyczny
Międzynarodowa Organizacja Pracy
Naczelny Sąd Administracyjny
Organizacja Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju
Państwowa Inspekcja Pracy
Sąd Apelacyjny
Sąd Najwyższy
Wojewódzki Sąd Administracyjny
Zakład Ubezpieczeń Społecznych
11
Wstęp
Zjawisko nielegalnego zatrudnienia jest problemem, który dotyczy
wszystkich państw, bez względu na stopień rozwoju czy funkcjonujący
system społeczno-gospodarczy. Z jego występowaniem wiąże się wiele
negatywnych skutków zarówno dla państwa, jak i społeczeństwa. Sta-
nowi ono jedną z kluczowych kwestii podejmowanych przez organizacje
międzynarodowe, między innymi Międzynarodową Organizację Pracy
czy Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, a także przez
Unię Europejską. Z uwagi na zwiększającą się skalę nielegalnego zatrud-
nienia, zagadnienie to odgrywa również znaczącą rolę w polityce krajo-
wej poszczególnych państw, w tym Polski.
W naukach ekonomicznych można się spotkać z różnorodną ter-
minologią dla określenia zjawiska nielegalnego zatrudnienia. Pojawiają
się takie terminy, jak: praca (zatrudnienie) „na czarno”, praca niereje-
strowana, praca nielegalna, zatrudnienie (praca) w gospodarce niefor-
malnej, w drugim obiegu gospodarczym, w szarej strefie czy gospodarce
ukrytej. Określenie „nielegalne zatrudnienie” jest pojęciem prawnym,
wprowadzonym przez polskiego ustawodawcę do ustawy z dnia
14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu.
W naukach pozaprawnych dopuszczalne jest posługiwanie się różnymi
określeniami zamiennie, chodzi bowiem o opis pewnego zjawiska,
któremu nadaje się raz szersze, raz węższe znaczenie. W prawie zaś
istotne jest stosowanie konsekwentnie jednego określenia, zwłaszcza
jeśli chodzi o pojęcia, które są częścią odpowiedzialności, a tak jest
w przypadku nielegalnego zatrudnienia, którego poszczególne przejawy
wiążą się z określonymi sankcjami. W konsekwencji tytuł monografii
zdecydowałam się oprzeć na języku polskiej ustawy, mając jednak
świadomość niedoskonałości tego określenia. Rozważania przeprowa-
dzone w pracy dokonają weryfikacji słuszności przyjętych przez usta-
wodawcę założeń terminologicznych.
13
Wstęp
Niewątpliwie definicja nielegalnego zatrudnienia obowiązująca na
gruncie polskiego porządku prawnego nie pozostaje w oderwaniu od
rozumienia tego zjawiska w naukach ekonomicznych. Jednak polski
legislator przy tworzeniu tej konstrukcji prawnej uwzględnił tylko nie-
które przesłanki wskazywane przez przedstawicieli nauk pozaprawnych
(ekonomii, socjologii). Z tej perspektywy badania nad pracą „na czarno”
i dorobek naukowy dotyczący tego zagadnienia zaowocowały licznymi
opracowaniami. Skromnie zaś prezentuje się dorobek naukowy w tym
zakresie na gruncie nauk prawniczych. Problematyka ta podejmowana
jest rzadko, w sposób fragmentaryczny. Nieliczne opracowania dotyczą
tylko wybranych aspektów tego zagadnienia. Niniejsza publikacja sta-
nowi próbę wypełnienia tej luki.
Rozważania podjęte w monografii mają na celu udzielenie odpo-
wiedzi na następujące pytania. Czy wszystkie elementy składające się
na pojęcie nielegalnego zatrudnienia zostały zakwalifikowane w sposób
prawidłowy? Na podstawie jakiego kryterium zostały one uznane za
nielegalne zatrudnienie? Czy może pewne przypadki, które choć pomi-
nięte, zasługują na uwzględnienie? Czy koncepcja przyjęta przez pol-
skiego ustawodawcę jest spójna? I w końcu, czy obecnie obowiązująca
konstrukcja prawna jest skutecznym środkiem w walce z nielegalnym
zatrudnieniem?
14
Rozdział 1
Szara strefa gospodarki a praca „na czarno”
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
1.1. Szara strefa gospodarki – zagadnienia terminologiczne
W naukach ekonomicznych i społecznych na określenie zjawiska
nielegalnego zatrudnienia używa się takich terminów, jak: praca „na
czarno”, zatrudnienie w gospodarce nieformalnej, w drugim obiegu
gospodarczym, w szarej strefie czy gospodarce ukrytej, w odróżnieniu
od języka polskiej ustawy, gdzie występuje wyłącznie w znaczeniu
prawnym1. Wskazane terminy stanowią element składowy pojęcia, jakim
jest drugi obieg gospodarczy, dla którego, w zależności od sposobu
ujęcia, stosowana jest również bogata nomenklatura. W piśmiennictwie
bowiem można odnaleźć takie określenia, jak: gospodarka nieoficjalna
(unofficial2), gospodarka ukryta (hidden3), szara strefa (sfera) gospodarki
(grey sphere4), gospodarka nieformalna (informal5), nierejestrowana
1 H. Pawlik, Nielegalne zatrudnienie, Sł. Prac. 1995, nr 2, s. 18–20; A. Szurmak,
Kontrola przestrzegania legalności zatrudnienia, Sł. Prac. 1995, nr 9, s. 14–20.
2 Zob. M. Alexeev, W. Pyle, A note on measuring the unofficial economy in the Soviet
Republics, Economics of Transitions 2003, nr 11/1.
3 Zob. D.K. Bhattacharyya, On the economics rationale of estimating the hidden
economy, The Economic Journal 1999, nr 109/456.
4 Zob. J. Alderslade, J. Talmage, Y. Freeman, Measuring the Informal Economy: One
Neighborhood at a Time, Discussion Paper, The Brooking Institution Metropolitan Policy
Program, Washington D.C., September 2006.
5 Zob. Decent work and the informal economy, ILO (International Labour Office),
Report VI, Geneva 2002.
15
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
(unregistered6), niezgłoszona (undeclared7), nieregularna (irregular),
niewidzialna (non-observed8), równoległa (parallel9), podziemna (un-
derground, subterranean10), czarna (black11), gospodarka w cieniu
(shadow12), dualna gospodarka (dual), druga gospodarka (second eco-
nomy), sektor nieformalny (informal sector13)14.
Należy pamiętać, że odmienne postrzeganie rzeczywistości społecz-
no-gospodarczej i stosowanie innych założeń metodologicznych
i konwencji badawczych w przypadku gospodarki drugiego obiegu
skutkuje powstaniem różnych, niekiedy wykluczających się definicji
tego zjawiska. Niektórzy autorzy próbują dokonać pewnej klasyfikacji,
opierając się na konkretnych celach badawczych. Dla potrzeb przepro-
wadzanej analizy będę stosowała zamiennie powyższe określenia.
W literaturze przedmiotu wskazuje się też na pewne cechy niereje-
strowanej działalności gospodarczej. Podstawowym wyróżnikiem nie-
ewidencjonowanych działań gospodarczych jest unikanie podatków15.
Kolejnym wskaźnikiem jest również chęć uniknięcia stosowania regu-
lacji prawnych związanych z działalnością gospodarczą, które często
6 Zob. Ph. Smith, Assessing the size of the underground economy: the statistics Canada
perspectives, Canadian Economic Observer, Catalogue No. 11-010, 3.16-33, 3.18, Spiro
1994.
7 Zob. Communication of the Commission on Undeclared Work, European Commis-
sion, Brussels 1998.
8 Zob. Handbook for measurement of the non-observed economy, Paris 2002.
9 Zob. D. Del Boca, Parallel economy and allocation of time, Micros. Quarterly Jo-
urnal of Microeconomics 1981, nr 4/2.
10 Zob. E. Feige, The Underground Economies. Tax Evasion and Informal Distortion,
Cambridge 1989.
11 Zob. B. Dallago, The irregular economy: The „underground economy” and the
„black labour market”, Dartmouth 1990.
12 Zob. F. Schneider, Arbeit im Schatten: Wo Deutschlands Wirtschaft wirklich
wächst, Wiesbaden 2004.
13 Zob. Decent work and the informal..., Report VI.
14 B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, Warszawa 2002
s. 13; A. Gwiazda, Rozwój gospodarki nieformalnej w krajach zachodnich, Gospodarka
Planowa 1983, nr 6, s. 288; K.Z. Sowa, Praca na lewo w świetle badań naukowych, Zdanie
1987, nr 2, s. 55. Warto podkreślić, że jedna z pierwszych prób nazwania omawianego
zjawiska pojawiła się w publikacji ILO z 1972 r. – Employment, incomes and equality:
A strategy for increasing productive employment in Kenya, Geneva 1972, natomiast za
pionierską w tej kwestii należy uznać pracę P. Gutmanna, The Subterranean Economy,
Financial Analysts Journal, November–December 1977.
15 V. Tanzi, The Unerground Economy, Finance and Development 1982, nr 4; za:
M. Bednarski, R. Kokoszczyński, Czwarty sektor, Przegląd Organizacji 1989, nr 1, s. 8.
16
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
stanowią istotną barierę w funkcjonowaniu na rynku. Chodzi tu między
innymi o regulacje dotyczące udzielania koncesji i zezwoleń, ogranicza-
nie transakcji pieniężnych, narzucanie kursów walut oraz przepisy
prawa pracy z zakresu ochrony pracownika (czas pracy, gwarancja
minimalnego wynagrodzenia, ograniczenia w zatrudnianiu młodocia-
nych i cudzoziemców)16.
Wskazuje się również na nieuchwytność statystyczną rozmiarów
i efektów działalności gospodarczej, a także nieobserwowalność lub
częściową obserwowalność zjawisk i procesów składającą się na nieewi-
dencjonowaną działalność (stąd określenia gospodarka nieoficjalna,
gospodarka w cieniu, gospodarka ukryta)17.
O zakwalifikowaniu pewnych działań do gospodarki nieoficjalnej
często decydują różne kryteria wyodrębniania ich z całości gospodarki.
Powołując się na E. Klinkmüllera i G. Leptina18, można wyróżnić:
– kryterium legalności – zgodnie z którym rodzaje działalności naru-
szające przepisy prawa tworzą gospodarkę nieoficjalną, w odróż-
nieniu od tych, które są zgodne z obowiązującym w danym kraju
ustawodawstwem (gospodarka oficjalna);
– kryterium uchwytności (rejestracji) statystycznej – chodzi tu o brak
możliwości uchwycenia w urzędowych statystykach wielkości
i rozmiarów gospodarki nieoficjalnej, co wynika niejako ex defini-
tione z samej istoty tej gospodarki (podmioty w niej uczestniczące
nie są zainteresowane ujawnianiem swojej działalności i wolą po-
zostawać w cieniu). Należy jednak zauważyć, że istnieją również
w pełni legalne, lecz statystycznie nierejestrowane działania,
np. pomoc sąsiedzka, wymiana naturalna;
– kryterium moralno-etyczne – w tym ujęciu do gospodarki nieofi-
cjalnej można zaliczyć te działania, które przynoszą nierejestrowane
dochody i są sprzeczne z normami moralnymi obowiązującymi
w danym społeczeństwie. Nie zawsze działania te są niezgodne
16 R. De Grazia, Clandestine Employment: A Problem of our Times (w:) V. Tanzi
(red.), The Underground Economy in the United States and Abroad, Lexington 1983,
s. 29–44.
17 B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie..., s. 12.
18 E. Klinkmüller, G. Leptin (w:) G. Hedtkamp (red.), Terminologische Anmerkungen
zum Problem der Schattenwirtschaft, Berlin 1983, s. 13 za: B. Mróz, Gospodarka nieofi-
cjalna w systemie..., s. 14.
17
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
z przepisami prawnymi. Najbardziej typowym przykładem jest tu
prostytucja;
– kryterium relacji współmierności między wydajnością a uzyskanymi
dochodami – w zakres pojęcia gospodarki nieoficjalnej, co często
podkreśla się w definicji, wchodzą te działania i przedsięwzięcia,
które mają charakter ekonomiczny, tzn. polegają na legalnym lub
nielegalnym wytwarzaniu dóbr bądź świadczeniu usług, w zamian
za co uzyskiwane są określone dochody. W takim ujęciu nie
wszystkie nielegalne, niemoralne lub niepodlegające rejestracji
statystycznej rodzaje aktywności gospodarczej można byłoby zali-
czyć do gospodarki nieoficjalnej, ale takie, które charakteryzuje
pewna współmierność między efektami i nakładami, np. napad na
bank czy rabunek nie mogłyby być uznane jako działania mieszczą-
ce się w pojęciu gospodarki nieoficjalnej.
Na kryterium braku zgodności (kompatybilności) gospodarki
nieoficjalnej z obowiązującym w danym kraju systemem społeczno-go-
spodarczym wskazywał G. Grossman19 – kryterium to może prowadzić
do nieporozumień. Zaliczył on legalną gospodarkę prywatną w byłym
ZSSR do „strefy cienia”, co skrytykował z kolei F.D. Holzman, słusznie
zwracając uwagę, że rozumując w ten sposób, doszlibyśmy do paradok-
salnego wniosku, iż aktywność gospodarczą państwa w krajach o gospo-
darce rynkowej należałoby zaliczyć do gospodarki nieoficjalnej.
Natomiast P. Rossanvallon20 w odniesieniu do gospodarki nieofi-
cjalnej wyodrębnił następujące kryteria wyróżniania jej z gospodarki
oficjalnej:
– kryterium skali – gospodarka nieoficjalna dotyczy na ogół działań
na niewielką skalę;
– kryterium legalności;
– kryterium rynkowe – część dóbr i usług w ramach gospodarki
nieoficjalnej oferowana jest na rynku, pozostała część (np. samoza-
opatrzenie, pomoc sąsiedzka) nie jest przedmiotem oferty rynkowej;
19 G. Grossman, The Second Economy of the USSR, Problems of Communism,
September–Oktober 1977, vol. XXVI; za: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie...,
s. 15.
20 P. Rossanvallon, Le dēveloppement de l ecenomie souterraine et l avenir des societes
industrielles, Le dēbat 1980, nr 2; za: J. Grosfeld, Gospodarka równoległa w krajach
uprzemysłowionych. Zarys problematyki, Warszawa 1983 (maszynopis powielony), s. 15.
18
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
– kryterium stosunku do państwa – uznane za najważniejsze i roz-
strzygające, zgodnie z poglądami P. Rossanvallona. Według niego
gospodarka nieoficjalna przybiera dwie formy – niewidoczną
i autonomiczną. Cechą niewidocznej części gospodarki nieoficjalnej
jest nielegalność wobec obowiązujących przepisów prawnych,
a jednocześnie utrzymywanie symbiotycznych stosunków z gospo-
darką oficjalną, stanowiąc dla niej swoisty wentyl bezpieczeństwa.
Natomiast M. Bednarski21 wyróżnia trzy kryteria rozróżniania go-
spodarki nieoficjalnej:
– kryterium nieobserwowalności dla statystyki rozważanego zjawiska
(gospodarka nieobserwowalna);
– kryterium niezgodności z różnymi zasadami prawa regulującego
ekonomikę państwa (gospodarka nieoficjalna);
– kryterium niespójności z dominującym mechanizmem ekonomicz-
nym (gospodarka paralelna).
Autor ten dokonuje przeglądu definicji gospodarki nieoficjalnej,
opierając się na wskazanych wyżej kryteriach. I tak, pierwsze kryterium
– nieuchwytności statystycznej stosują E. Feige, B. Frey oraz W. Pom-
merehne22. Zgodnie z ich rozumieniem gospodarka nieobserwowalna
obejmuje różne rodzaje działalności ekonomicznej przynoszącej dochód.
Ponadto powinna zostać ujęta w ramach produktu narodowego brutto
(GNP23), a z uwagi na słabość aparatu statystycznego nie jest w nim
uwzględniona. W rezultacie zaliczają oni do gospodarki nieformalnej
rodzaje działalności produkcyjno-usługowej ludzi wykonywanej we
własnym zakresie, takie jak remontowanie mieszkań, wszelkie prace
domowe, naprawianie samochodów oraz różnego rodzaju prace wyko-
21 M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy. Przesłanki, mechanizmy i skutki w Polsce
lat osiemdziesiątych, Warszawa 1992, s. 18. Należy podkreślić, że terminy stosowane
przez M. Bednarskiego nie zawsze odpowiadają tym, jakimi posługują się przytaczani
przez niego autorzy.
22 E. Feige, Macroeconomic Malaise and the „Unobserved Economy”, Economic
Impact 1982, nr 4, s. 53–59; B. Frey, W. Pommerehne, Measuring the Hidden Economy:
Thought This Be Madness, There is Method in It (w:) V. Tanzi (red.), The Underground
Economy in the United States..., s. 3–28; za: M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy...,
s. 19.
23 Gross National Product.
19
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
nywane „na własny rachunek” w godzinach pracy w oficjalnej gospo-
darce lub po godzinach (tzw. fuchy)24.
Zgodnie z drugim kryterium wyróżnikiem gospodarki nieoficjalnej
z całości gospodarki jest sprzeczność z różnymi przepisami prawa.
Sposób ujęcia decyduje o tym, jakie przekroczenie norm prawnych
kwalifikuje dane działanie ekonomiczne do sektora nieformalnego25.
Podstawowym kryterium jest tutaj niewypełnianie obciążeń finanso-
wych, wśród których najczęściej spotykaną formą jest unikanie płacenia
podatków. Wśród innych najczęściej spotykanych można wskazać
unikanie płacenia składek ubezpieczeniowych przez pracodawców,
omijanie płacenia ceł.
Kolejnym kryterium zaliczania działalności ekonomicznej do go-
spodarki nieoficjalnej jest uchylanie się od przepisów i regulacji ingeru-
jących w procesy rynkowe. Dotyczą one trzech sfer: rynku pracy, rynku
dóbr i usług oraz rynku finansowego26.
W pierwszym przypadku chodzi o nielegalne zatrudnienie
w aspekcie omijania przepisów ochronnych prawa pracy, związanych
z prawem do minimalnego wynagrodzenia, maksymalnym wymiarem
czasu pracy, bezpiecznymi i higienicznymi warunkami pracy, ochroną
pracy dzieci, młodocianych, kobiet. W odniesieniu do rynku dóbr
i usług mamy do czynienia z próbą obejścia przepisów dotyczących
koncesjonowania i licencjonowania działalności, ograniczeniami
związanymi z eksportem lub importem niektórych dóbr i usług. Nato-
miast w gospodarce centralnie planowanej chodziło o przypadki unika-
nia regulacji związanych z kontrolowaniem cen, racjonowaniem wy-
miany, wymuszania sprzedaży państwu bądź jednostkom obowiązko-
wego pośrednictwa, a także stosowania kwot importowych i limitów
eksportowych (w handlu zagranicznym). Trzeci rynek – rynek finanso-
wy warunkuje również działania, które można zaliczyć do obszaru go-
spodarki nieoficjalnej. Chodzi tu przede wszystkim o nieprzestrzeganie
regulacji stopy procentowej i kontrolę kredytu, co w konsekwencji
24 B. Frey, W. Pommerehne, Ansätze zur quantitativen Erfassung der Schattenwirt-
schaft, Wirtschaftswissenschaftliches Studium 1982, nr 4, s. 157–162; za: A. Gwiazda,
Rozwój gospodarki nieformalnej..., s. 288 i n.
25 P. Wiles, The Second Economy. It s Definitional Problems (w:) S. Alessandrini,
B. Dallago (red.), The Unofficial Economy. Consequences and Perspectives in Different
Economic System, Vermont 1987, s. 21–34; za: M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy...,
s. 22.
26 M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy..., s. 23.
20
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
gwarantuje dodatkowe dochody instytucji pożyczających. W gospodarce
centralnie planowanej pojawiło się dodatkowo zjawisko związane
z omijaniem ustalanych przez państwo kursów wymiany walut (czarny
rynek walutowy) lub limitowanie przepływów kapitału między poszcze-
gólnymi państwami27.
Istotnym obszarem gospodarki nieoficjalnej są również działania
ekonomiczne, mające na celu wytworzenie dóbr i usług zakazanych
przez prawo (np. narkotyki, prostytucja)28. Należy przy tym podkreślić,
że zaliczenie niektórych z takich działań do gospodarki nieoficjalnej
ma charakter względny, zależy od uznania ich przez dane państwo za
legalne bądź nielegalne. Niektóre z takich działań ekonomicznych
możliwe są tylko w ramach monopolu państwowego (produkcja alko-
holu, hazard), zatem jakiekolwiek działania podejmowane w tych ob-
szarach przez podmioty prywatne automatycznie powodują zaliczenie
ich do gospodarki nieoficjalnej.
Poza działalnością ekonomiczną, rozumianą jako wytwarzanie
i obrót dobrami materialnymi, usługami i kapitałem, do gospodarki
nieoficjalnej zalicza się również działania, które nie mają takiego cha-
rakteru. Chodzi tu o transfery, czyli przepływy bezekwiwalentne zaka-
zane przez prawo. Można do nich zaliczyć dochody płynące z korupcji,
a także dochody uzyskane przez pracowników kosztem pracodawcy
(kradzież różnego rodzaju wyrobów, materiałów z zakładu pracy oraz,
co często występowało w gospodarce centralnie planowanej, wykorzy-
stywanie czasu pracy i sprzętu pracodawcy do celów osobistych)29.
Według M. Bednarskiego istnieje również trzecie kryterium –
kryterium niespójności z obowiązującym systemem ekonomicznym,
które ma zastosowanie do gospodarki pozostającej poza regulacją
państwa, ale występujące w systemie centralnie planowanym, określając
je jako gospodarka paralelna30. Zjawisko to było rozumiane przez nie-
których autorów jako działalność, w której zdolność do pracy jest zuży-
wana poza socjalistycznym sektorem ekonomicznym, a także jako re-
dystrybucja dochodów wśród ludności poza sferą społecznie kontrolo-
27 Ibidem.
28 B. Molefsky, America s Underground Economy (w:) V. Tanzi (red.), The Under-
ground Economy in the United States..., s. 47–68.
29 M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy..., s. 25.
30 Ibidem, s. 27.
21
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
waną31. Zdaniem niektórych zachodnich autorów gospodarka niefor-
malna w krajach socjalistycznych była postrzegana jako działalność
gospodarcza zachodząca poza sektorem państwowym, zarówno ta
o charakterze legalnym, jak i nielegalnym32. Zgodnie z takim rozumie-
niem gospodarkę nieoficjalną stanowił prywatny sektor, który funkcjo-
nował obok państwowego i spełniał wobec niego rolę komplementarną.
Takie ujęcie mogło dotyczyć jednak państw, w których gospodarka,
zarówno przemysł, jak i rolnictwo, zostały prawie całkowicie znacjona-
lizowane, a sektor prywatny stanowił niewielką część życia gospodar-
czego (np. Węgry). Powyższy pogląd trudno było odnieść do Polski,
gdzie 75 ziemi było własnością prywatną, a zatem sektor prywatny
stanowił normalny sektor gospodarczy, który trudno byłoby uznać za
drugi obieg gospodarczy. Ponadto takie ujmowanie gospodarki niefor-
malnej wykluczało kwalifikację nieformalnej działalności pracowników
sektora uspołecznionego do gospodarki nieformalnej, co było charak-
terystyczne dla gospodarki centralnie planowanej.
Biorąc pod uwagę kryterium relacji działań gospodarczych do norm
prawa, za gospodarkę nieformalną uważa się tę część gospodarki, której
działalność nie odzwierciedla się w oficjalnej sprawozdawczości
i w formalnych kontraktach. W jej ramach można wyodrębnić dwa
segmenty – „oświetlony”, który jest zgodny z prawem, i „zacieniony”,
który nie jest uwzględniony w obowiązującej sprawozdawczości i kon-
traktach, a także pozostaje w sprzeczności z prawodawstwem33. Przy
czym pierwszy z nich tworzą:
– nieoficjalna gospodarka legalna (legal, unofficial economy) – dzia-
łalność gospodarcza nie jest objęta sprawozdawczością, ale nie
dochodzi do naruszenia norm prawnych ani uprawnień innych
31 I.R. Gabor, The Second (Secondary) Economy, Acta Oeconomica 1979, nr 2,
s. 291–311; G. Grossman, The Second Economy..., s. 245–270. Zob. szerzej M. Bednarski,
Drugi obieg gospodarczy..., s. 28.
32 Za: K.Z. Sowa, Praca na lewo w świetle..., s. 59. Dalsze rozważania dotyczące tego
zagadnienia zostały oparte na powyższej pozycji.
33 W. Radajew, Tieniewaja ekonomika w Rossii: izmienije konturow, Pro et Contra
1999, nr 1, t. 4; A. Olejnik, Nielegalnaja ekonomika i mietody jeje analiza (w:) A. Olejnik
(red.), Institucyonalnaja ekonomika. Uczebnik, Moskwa 2005; za: W. Stankiewicz, Zręby
ekonomicznej teorii „szarej strefy” (w:) T. Wojciechowski, W. Stankiewicz, J. Rzytki,
M. Ciecierski (red.), Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji, Materiały z konferencji
ekonomicznej organizowanej przez Prywatną Wyższą Szkołę Businessu i Administracji
w Warszawie 6 października 2006, Warszawa 2006, s. 12 i n.
22
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
podmiotów gospodarczych (np. przetwórstwo w gospodarstwach
domowych);
– gospodarka pozaprawna (out-of-law economy) – prowadzenie
działań niereglamentowanych bez naruszania praw innych osób
(np. tworzenie „piramid” finansowych, naruszanie bezpieczeństwa
ekologicznego, uznaniowe ulgi czy subsydia).
Natomiast drugi segment obejmuje:
– gospodarkę półlegalną (semi-legal economy) – polegającą na dzia-
łalności zgodnej z prawem co do celów, wykorzystującą niekiedy
niedozwolone środki w postaci uchylania się od podatków, braku
licencji;
– gospodarkę nielegalną, kryminalną (non-legal, criminal) – dotyczącą
działalności naruszającej prawo (np. prostytucja, handel narkoty-
kami, szantaż, wymuszenia).
W gospodarce „zaciemnionej” można ponadto wyróżnić cztery
rodzaje ukrytych działań:
1) nierejestrowaną działalność gospodarczą,
2) operacje ekonomiczne, celowo zatajone w umowach i sprawozdaw-
czości,
3) pracę na „czarno”,
4) ukrywanie dochodów przed fiskusem.
Kryterium charakteru motywacji pozwala na wyróżnienie dwóch
typów gospodarki nieformalnej – gospodarki ukrytej (hidden economy),
w której działalność jest świadomie skrywana przed organami staty-
stycznymi i podatkowymi oraz gospodarkę zagubioną (missing econo-
my), gdzie działalność nie jest objęta sprawozdawczością z uwagi na
niezawinione błędy podmiotów gospodarczych34.
W przypadku zaś kryterium zakresu rejestracji można wskazać na
gospodarkę uwzględnioną (recorded economy), która choć nie jest zare-
jestrowana w sprawozdawczości podmiotów, to jest uwzględniona
w statystyce dzięki specjalnym szacunkom, i gospodarkę nieuwzględ-
34 W. Stankiewicz, Zręby ekonomicznej teorii..., s. 13.
23
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
nioną (unrecorded economy), która nie jest ujęta ani w sprawozdaniach,
ani w zestawieniach statystycznych35.
Często mimo stosowania różnych kryteriów definicje gospodarki
nieformalnej są zbieżne i wyznaczony przez nie zakres aktywności jest
podobny. Klasyfikacja może być utrudniona właśnie z uwagi na płyn-
ność granic wyznaczonych przez poszczególne definicje, oparte na
różnych kryteriach. Te różne definicje odgrywają dość istotną rolę.
Wskazują one inną perspektywę badawczą, nawet w odniesieniu do
tych samych zjawisk. Niekiedy, stosując jedno kryterium, można odna-
leźć elementy właściwe innym sposobom definiowania. Niewątpliwie,
z uwagi na złożoność zjawisk i procesów kryjących się pod pojęciem
gospodarki nieoficjalnej, dla których trudno o wspólny mianownik,
zadanie to jest utrudnione, a wręcz niemożliwe. Dodatkowy problem
wiąże się z bogatą nomenklaturą omawianego zjawiska. Często bowiem
podobne ujęcia definicyjne opatrzone są różnymi nazwami.
Zdaniem niektórych autorów36 zjawisko, jakim jest gospodarka
nieoficjalna, cechuje taka niejednorodność i złożoność procesów, że
trudno sformułować uniwersalną definicję. W konsekwencji postulują,
by zaliczyć do niej każdą aktywność ekonomiczną przejawianą przez
różne podmioty, które próbują ją ukryć z różnych względów. Inni37
definiują gospodarkę nieoficjalną jako sferę działań ekonomicznych,
w której podmioty gospodarcze umykają obciążeniom fiskalnym narzu-
canym przez państwo. Istotnym wyróżnikiem jest to, że działania te
w znacznej części są nieobecne w oficjalnych statystykach38. Podkreśla
to również H. Schrage39, według którego gospodarka nieoficjalna na
ogół bywa rozumiana jako nierejestrowana wartościotwórcza działalność
35 Ibidem.
36 M. Deaglio (w:) G. Giappichelli (red.), Economia sommersa e analisi economica,
Torino 1984, s. 13, 18; B. Dallago, L economia irregolare. Economia „sommersa” e mercato
irregolare del lavoro in sisterni economici differenti, Milano 1988, s. 30; za: B. Mróz, Go-
spodarka nieoficjalna w systemie..., s. 18.
37 D. Bawly, The Subterranean Economy, New York 1982; za: B. Mróz, Gospodarka
nieoficjalna w systemie..., s. 18.
38
P.M. Gutmann, The Subterranean Economy. Redux (w:) W. Gaetner, A. Wenig
(red.), The Economics of the Shadow Economy, Berlin 1985, s. 2–15.
39 H. Schrage, Schattenwirtschaft-Abgrenzung. Definition, Methoden der quantitati-
ven Erfassung (w:) W. Schäfer (red.), Schattenökonomie. Theoretische Grundlagen und
wirtschaftspolitische Konsekvenzen, Göttingen 1984, s. 15; za: B. Mróz, Gospodarka nie-
oficjalna w systemie..., s. 16.
24
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
ekonomiczna. Wskazuje on, że w literaturze występują dwa podejścia
definicyjne. Zgodnie z pierwszym gospodarka nieoficjalna to taki
kompleks działań gospodarczych i przedsięwzięć, nieodnotowany
w oficjalnych statystykach, który tworzy coś w rodzaju nieoficjalnego
dochodu narodowego, a zgodnie z obowiązującymi konwencjami
i metodami obliczania produktu społecznego powinien być wliczony
do dochodu narodowego. Drugi sposób definiowania wskazuje, że go-
spodarka nieoficjalna obejmuje wszelką działalność gospodarczą, której
rozmiary i efekty nie mieszczą się w urzędowych statystykach dochodu
narodowego, niezależnie od metodyki jego obliczania.
Z kolei D. Cassel40 do gospodarki nieoficjalnej zalicza te wszystkie
rodzaje działalności gospodarczej, które przyczyniają się do tworzenia
nowej wartości i których wartościotwórcze efekty nie są uwzględniane
w obliczaniu dochodu narodowego. Takie rozumienie uzasadnia
w dwojaki sposób. Po pierwsze, pewne legalne formy aktywności gospo-
darczej (np. samozaopatrzenie gospodarstw domowych) nie są, zgodnie
z obowiązującą metodyką, wliczane do dochodu narodowego, co
skutkuje świadomą rezygnacją z rejestracji statystycznej ważnej części
gospodarki nieoficjalnej. Przy czym, w opinii wielu ekonomistów, takie
podejście nie zasługuje na aprobatę. Po drugie, występują takie formy
działalności gospodarczej, które realizowane są „w cieniu”, ukryciu
i z oczywistych względów nie mogą być uchwycone w oficjalnych staty-
stykach. W podobny sposób definiują gospodarkę nieoficjalną B.S. Frey
i H. Weck41, stosując jako wyróżnik nowo wytworzoną, nierejestrowaną
wartość.
Jako zjawisko obejmujące wszystkie rodzaje działalności gospodar-
czej powodującej powstanie nowej wartości, z wyłączeniem transferów
i transakcji pieniężnych, które tego warunku nie spełniają, definiuje to
pojęcie R.D. Grass42. Jednocześnie dla podkreślenia istoty tej działalności
40 D. Cassel, A. Caspers, Was ist Schattenwirtschaft? Begriff und Erscheinungsformen
der Sekond Economy, Wirtschaftswissenschaftliches Studium 1984, Heft 1, s. 1–7; za:
M. Szylko-Skoczny, Zatrudnienie w „drugim obiegu” gospodarki RFN, Pol. Społ. 1986,
nr 2, s. 25–26.
41 B.S. Frey, H. Weck, Estimating the Schadow Economy. A Naive Approach, Oxford
Economic Papers 1983, vol. 35; za: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie..., s. 17.
42 R.D. Grass, Ausweichwirtschaft. Abgrenzungen, Ausprägungen, Ausmasse,
Frankfurt am Main 1984, s. 8–9.
25
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
gospodarczej stosuje termin Ausweichwirtschaft, co w dowolnym tłu-
maczeniu znaczy „gospodarka unikowa” („obejściowa”)43.
W polskiej doktrynie autorzy od dawna usiłują stworzyć definicję,
która najpełniej oddawałaby istotę gospodarki nieformalnej. Najogólniej
można stwierdzić, że drugi obieg gospodarczy to działalność gospodar-
cza, której wyniki nie są uwzględniane w dochodzie narodowym.
W konsekwencji do drugiego obiegu powinno się więc zaliczyć te
wszystkie rodzaje działalności gospodarczej, których produkt trafia do
cyklu gospodarczego, co z kolei skutkuje zmianą wielkości ekonomicz-
nych44. Zdaniem G. Gikasa zakres przedmiotowy pojęcia obejmuje
również takie działalności, których nigdy nie brano pod uwagę w obli-
czeniach, np. działalność gospodarstw domowych przeznaczona na
potrzeby własne, samozaopatrywanie się gospodarstw rolnych, ale
także działalność nielegalną. W doktrynie występuje również odmienne
zapatrywanie (M. Bednarski i R. Kokoszczyński45), zgodnie z którym
działalność gospodarstw domowych skierowana na własne potrzeby
była wyłączona z tego pojęcia, natomiast zaliczano do niego następujące
działania:
– nieewidencjonowany obrót z tytułu niezarejestrowanej produkcji
i świadczenia usług zarejestrowanych jednostek pozarolniczej go-
spodarki nieuspołecznionej,
– nieewidencjonowany obrót z tytułu produkcji i świadczenia usług
nierejestrowanych jednostek gospodarczych i osób prywatnych,
– nierejestrowany obrót związany z działalnością wokół przedsiębior-
stwa państwowego,
– nieewidencjonowane transakcje w sferze kontaktów z zagranicą,
– czarny rynek walutowy, spekulacje,
– obrót dobrami i usługami zabronionymi,
– przestępstwa gospodarcze.
43 J. Piprek, J. Ippoldt, Wielki słownik niemiecko-polski, t. I i II, Warszawa 1983:
ausweichen – wyminąć, uniknąć, zboczyć, s. 229 (t. I); die Wirtschaft – gospodarka, s. 835
(t. II); J. Chodera, S. Kubica, Podręczny słownik niemiecko-polski, Warszawa 1990: aus-
weichen – ominąć, obejść, s. 92.
44 G. Gikas, Przyczyny i konsekwencje gospodarki drugiego obiegu, Gospodarka Na-
rodowa 1992, nr 9, s. 21.
45 M. Bednarski, R. Kokoszczyński, Czwarty sektor, s. 8.
26
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
Należy dodać, że takie rozumienie drugiego obiegu gospodarczego
było właściwe dla gospodarki centralnie planowanej.
Określając drugi obieg gospodarczy jako przynoszącą dochody
nierejestrowaną działalność gospodarczą, M. Górski46 wprawdzie wy-
różnia w jej ramach działalność gospodarstw domowych, ale wykracza-
jącą poza zaspokajanie własnych potrzeb (np. sprzedaż nadwyżek
z ogródka). Ponadto zalicza do drugiego obiegu nierejestrowaną dzia-
łalność osób fizycznych i prawnych, tj. nielegalną produkcję, nielegalne
zatrudnienie, a także działalność przestępczą (kradzieże, łapownictwo).
Podobnie określa drugi obieg gospodarczy M. Bednarski, stwierdzając,
że wyraża się on w niekontrolowanej redystrybucji dochodów47.
Z kolei J. Chmiel, L. Podkominer, Z. Rajewski i L. Zienkowski48
określają szarą strefę gospodarki jako działalność nierejestrowaną, po-
legającą głównie na pracy „na czarno”, która może być wykonywana
zarówno jako zajęcie główne, jak i dodatkowe, obok pracy zarejestro-
wanej, a także jako działalność gospodarczą nierejestrowaną (przez
urzędy finansowe i celne), prowadzoną w ramach podmiotów gospo-
darczych zarejestrowanych, często fikcyjnie. Chodzi tu np. o fałszowanie
faktur, zaniżanie wynagrodzeń pracowników najemnych deklarowanych
do ZUS, przemyt.
Natomiast Z. Schulz49, posługując się terminem sektora nieformal-
nego, rozumie przez to nierejestrowane rzesze bardzo drobnych jedno-
stek produkujących i rozprowadzających towary i usługi. Przy czym
o nieformalnym charakterze tej działalności świadczy fakt, że jest ona
czasowo bądź trwale nierejestrowana i nieobjęta oficjalnymi statystyka-
mi.
W przytoczonych definicjach na plan pierwszy wysuwa się kryte-
rium rejestracji jako wyróżnik gospodarki nieoficjalnej z całości gospo-
darki. Można przy tym wskazać dwa podstawowe rodzaje definicji,
46 D. Fikus, Szara strefa, Rzeczpospolita 1993, nr 106; za: H. Zarychta, Szara strefa
rynku pracy w Polsce (I), PiZS 1993, nr 12, s. 11.
47 Zob. szerzej M. Bednarski, Niekontrolowana redystrybucja dochodów gospodarstw
domowych (w:) Z. Morecka (red.), Teoria i praktyka podziału dochodów, Warszawa 1988,
s. 333–334.
48 J. Chmiel, L. Podkominer, Z. Rajewski, L. Zienkowski, Szara strefa a ożywienie
gospodarki, Rzeczpospolita 1993, nr 170, s. 6.
49 Z. Schulz, Sektor nieformalny w gospodarce, Kontr. Państw. 1991, nr 5, s. 29.
27
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
odnoszące się do działalności gospodarki nieujmowanej w oficjalnych
statystykach50:
– węższe – zgodnie z którym do gospodarki nieoficjalnej zalicza się
te sfery aktywności gospodarczej, które powinny być objęte reje-
stracją i ekonomiczno-finansową kontrolą, lecz jej umykają (np.
praca na czarno, nielegalny handel, oszustwa podatkowe);
– szersze – gdzie do gospodarki nieoficjalnej zalicza się te wszystkie
dziedziny aktywności gospodarczej, które nie są objęte systemami
rejestracji i mierzenia produktu społecznego. Zgodnie z tym uję-
ciem do gospodarki nieoficjalnej wchodziłyby wszystkie niereje-
strowane rodzaje działalności gospodarczej, niezależnie od tego,
czy mają charakter legalny (sąsiedzka wymiana usług, prace domo-
we, uprawa ogródków działkowych), półlegalny (zgodne z prawem
wytwarzanie dóbr i usług z nielegalnie uzyskanych materiałów,
przekroczenie zakresu koncesji udzielonej na prowadzenie okreś-
lonej działalności gospodarczej) czy nielegalny (niezgodna z pra-
wem produkcja towarów i świadczenie usług za pomocą materiałów
pozyskanych z sektora oficjalnego, produkcja i dystrybucja narko-
tyków).
Nie zawsze jednak wskazane kryterium jest tak wyraźne, często
bowiem występuje w połączeniu z kryterium legalności. Biorąc pod
uwagę drugie ze wskazanych kryteriów, A. Wernik51 wyróżnia „szarą”
i „czarną” gospodarkę, a intensywność barwy podkreśla nie tylko nega-
tywny charakter działania, ale również stopień naruszenia prawa.
Warto w tym miejscu wskazać również stanowiska przedstawicieli
doktryny z innych państw. C.O. Simon i A.D. Witte utożsamiają gospo-
darkę nieoficjalną z gospodarką podziemną, która obejmuje przede
wszystkim działalność o charakterze kryminalnym, np. przemyt, gry
hazardowe, handel narkotykami, prostytucję52. S. Henry za istotę gospo-
darki nieoficjalnej uznaje uzyskiwanie dodatkowych, „lewych” docho-
dów przez kradzież i oszustwa w miejscu pracy (tzw. fiddling)53. Nato-
50 B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie..., s. 14.
51 A. Wernik, Jaki wzrost?, Życie Gospodarcze 1993, nr 28, s. 15.
52 C.O. Simon, A.D. Witte, Beating the System: The Underground economy, Boston
1982; za: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie..., s. 17.
53 S. Henry, Can I in Cash?, London 1982; za: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna
w systemie..., s. 17.
28
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
miast K. Schmidt obok działalności całkowicie legalnej, takiej jak go-
spodarka samozaopatrzeniowa czy pomoc sąsiedzka, zalicza do gospo-
darki nieoficjalnej właśnie działalność kryminalną54.
1.2. Istota, obszary i formy szarej strefy gospodarki
w różnych systemach gospodarczych
Gospodarka nieformalna należy do kategorii zjawisk ponadsyste-
mowych, występujących zarówno w krajach o gospodarce rynkowej,
jak również, co pokazuje historia, o gospodarce centralnie planowanej.
Jednak uwarunkowania, formy, skutki szarej strefy są zasadniczo od-
mienne dla obu systemów gospodarczych. Istotną różnicą jest fakt, że
gospodarka nieoficjalna jest w krajach kapitalistycznych uwarunkowana
zewnątrzsystemowo (czyli jest zjawiskiem wymuszonym zewnętrznie
przez czynniki pozaekonomiczne w ścisłym znaczeniu tego terminu),
a w krajach socjalistycznych była uwarunkowana wewnątrzsystemowo
(czyli była koniecznym następstwem samej struktury systemu)55.
Współczesne życie gospodarcze wiąże się niewątpliwie z rozbudo-
wanym systemem prawnym, w ramach którego różnego rodzaju pod-
mioty i instytucje pełnią funkcję kontrolną, władczą czy wykonawczą.
Rozbudowane, wielokrotnie zmieniane przepisy prawne, nadmierna
kontrola czy ewidencja, to tylko niektóre z czynników popychające
jednostki do gospodarki „cienia”, wolnej od zasad prawa, rejestracji,
kar. Jest to naturalny mechanizm występujący zawsze tam, gdzie dzia-
łania i zachowania jednostek poddawane są regulacjom jakiejś formalnej
struktury, niezależnie od tego, czy struktura ta jest narzucona jednost-
kom z zewnątrz, czy jest wynikiem jakiejś umowy społecznej56. O skali
łamania zasad i uciekania w sferę nieoficjalną świadczy stopień ingeren-
cji w działania jednostek. Szczególnie uwidacznia się to w systemach
o gospodarce centralnej, gdzie działania obywateli poddane były
wszechstronnej kontroli. Zachowania nieformalne dotyczą wszystkich
dziedzin aktywności ludzkiej. Jednak działania w sferze ekonomicznej,
54 H. Schmidt, Verlockungen und Gefahren der Schattenwirtschaft, Opladen 1982;
za: B. Mróz, Gospodarka nieoficjalna w systemie..., s. 17.
55 K.Z. Sowa (red.), Gospodarka nieformalna: uwarunkowania lokalne i systemowe,
Rzeszów 1990, s. 5 i n.
56 J. Krężlewski, Druga gospodarka – analiza teoretyczna, RPEiS 1990, z. 2, s. 229.
29
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
ze względu na niosące ze sobą konsekwencje, odgrywają tu zasadniczą
rolę.
Należy podkreślić, że jeszcze w latach 60. i na początku 70. nielegal-
ne formy działalności gospodarczej były raczej przedmiotem zaintere-
sowania etyki, a nie ekonomii. Dopiero w obliczu narastających patolo-
gicznych zjawisk, takich jak różnego rodzaju oszustwa finansowe,
ekonomiści amerykańscy zdali sobie sprawę z wagi problemu. Kluczową
w tej sprawie stała się praca P. Gutmanna The Subterran Economy,
opublikowana w 1977 r.57 Podkreślał on, że nierejestrowana aktywność
gospodarcza nie powinna być dłużej traktowana jako ilościowo nieistot-
na, gdyż na jej skutek powstaje w USA 10 GNP58. Co więcej, można
było spotkać się ze stanowiskiem, zgodnie z którym rozwija się ona
szybciej niż formy działalności oficjalnej59.
Niewątpliwie nauki ekonomiczne stały i stoją przed trudnym zada-
niem związanym z próbą zbadania, zmierzenia i poznania istoty szarej
strefy, przede wszystkim ze względu na duże trudności badawcze zjawisk
gospodarczych zachodzących poza regulacją państwa. Dodatkowym
problemem jest to, że gospodarka nieoficjalna stwarza ogromne proble-
my definicyjne z uwagi na zakres zaliczanych do niej zjawisk – od wą-
skiego po szeroki. O tym jak ważna jest analiza gospodarki nieoficjalnej
może świadczyć to, że pominięcie gospodarki równoległej w rozważa-
niach i badaniach może prowadzić do błędnych wniosków o charakterze
makro- i mikroekonomicznym60.
W pierwszym przypadku może to prowadzić do niewłaściwego
oszacowania skali dóbr i usług wytworzonych w całej gospodarce,
a także wielkości zachodzących procesów redystrybucyjnych. Aby do-
brze ocenić stan gospodarczy kraju, niezbędna jest informacja o zmia-
nach ilościowych i jakościowych zachodzących w obu sferach. I tak na
przykład rozwój sfery nieformalnej, przy jednoczesnym zahamowaniu
57 Za: L. Zabrzeska-Bicz, Gospodarka drugiego obiegu a transformacja systemowa
w Polsce, Prace z zakresu ekonomii i historii myśli ekonomicznej, Zeszyty Naukowe
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 450, Kraków 1995, s. 63.
58 Za: E. Firlit, J. Chłopecki, Kiedy kradzież nie jest kradzieżą, Zdanie 1987, nr 3,
59 B. Wyżnikiewicz, Druga gospodarka w rozwiniętych krajach kapitalistycznych,
Wektory Gospodarki 1987, nr 10, s. 7.
60 M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy..., s. 16.
s. 6.
30
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
wzrostu sfery oficjalnej, może wskazywać na pewną niewydolność
funkcjonujących mechanizmów ekonomicznych61.
W drugim przypadku zaś – analiz ekonomicznych, prowadzonych
na poziomie gospodarstwa domowego, sytuacja jest analogiczna. Do
prawidłowego oszacowania poziomu życia gospodarstwa domowego
niezbędna jest bowiem informacja o dobrach i usługach, pozostających
w dyspozycji tych gospodarstw, pochodzących zarówno z gospodarki
formalnej, jak i nieformalnej62.
Należy jednak pamiętać, że oficjalna statystyka często nie jest
w stanie dokładnie oszacować rozmiarów szarej strefy gospodarki.
W krajach o wysoko rozwiniętej gospodarce rynkowej może dojść do
przeszacowania dynamiki płac i cen (które są niższe w gospodarce
nieoficjalnej), a także dynamiki inflacji i poziomu bezrobocia (część
osób formalnie zarejestrowanych jako bezrobotni pracuje w gospodarce
nieformalnej)63. Podobnie oficjalna statystyka może nie doszacować
dynamiki wzrostu dochodu narodowego, konsumpcji i oszczędności.
W konsekwencji niepełna bądź niewłaściwa informacja o tych wskaź-
nikach prowadzi do błędnych decyzji politycznych rządu, a także do
nieprawidłowych zachowań indywidualnych konsumentów.
Badając gospodarkę nieoficjalną, należy pamiętać o dwóch obsza-
rach mieszczących się w jej zakresie. Pierwszym o charakterze natural-
nym, w którym dobra i usługi wytwarzane są w celu zaspokajania po-
trzeb własnych gospodarstw domowych lub w zakresie nieodpłatnej
pomocy sąsiedzkiej, natomiast drugim o charakterze towarowym, gdzie
celem działalności gospodarstw domowych i innych podmiotów gospo-
darujących jest realizowanie potrzeb otoczenia64. Dokonując więc ana-
lizy sfery będącej poza regulacją państwa, należy odróżniać te dwa ob-
szary działań ekonomicznych – naturalny i towarowy, gdyż mechanizmy
ich działań są odmienne. W konsekwencji całość procesów gospodar-
czych przebiega w granicach trzech struktur: gospodarki oficjalnej oraz
gospodarki nieformalnej, gdzie można wyróżnić gospodarkę naturalną
i gospodarkę towarową65. Warto w tym miejscu zauważyć, że w systemie
61 Ibidem.
62 Ibidem.
63 Ibidem, s. 20.
64 Ibidem, s. 17.
65 Zob. więcej J. Gershuny, The Informal Economy – It s Role in Post-Industrial So-
ciety, Futures 1979, nr 11; R. Rose, Getting by in Three Economies: The Resources of the
31
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
gospodarki rynkowej w sferze nieoficjalnej działa przede wszystkim
przedsiębiorstwo prywatne, w przeciwieństwie do systemu scentralizo-
wanego, gdzie wiodącą rolę w sektorze nieformalnym odgrywa gospo-
darstwo domowe66.
Rozważania rozpocznę od analizy gospodarki nieformalnej
w epoce realnego socjalizmu. Następnie przedstawię mechanizmy jej
działania w gospodarce wolnorynkowej.
Trafnie określił istotę gospodarki nieoficjalnej w socjalizmie
J. Grosfeld, stwierdzając, że „źródłem jej jest cały system ekonomicz-
no-społeczny jako taki [...]. Co więcej działalność «ukryta» ma nie tylko
aspekt ekonomiczny, ale i społeczny [...]. Jest ona jakby alternatywą
oficjalnego modelu i poza funkcjami ekonomicznymi pełni również
funkcje kulturowe i społeczne. Umożliwia ona dostęp do pewnych
składników innego stylu życia, wpływa na rozwój świadomości społecz-
nej”67.
Według S.L. Sampsona druga gospodarka nie jest ani gospodarką
rynkową (dotyczyło to krajów kapitalistycznych), ani „biurokratyczną”
(dotyczyło to krajów socjalistycznych), ale gospodarką społeczną,
w której nieoficjalne (nielegalne) układy społeczne wpływają na funk-
cjonowanie oficjalnych (legalnych) instytucji, przedsiębiorstw i biuro-
kracji68. Zdaniem Sampsona „żadne społeczeństwo, ani kapitalistyczne,
ani też socjalistyczne, nie zdołało przedłożyć racji bytu rynku czy biu-
rokracji nad więzy pokrewieństwa, przyjaźni, wspólnoty przynależności
wynikającej ze wspólnego miejsca pracy”69. Jednak kategoryczność tego
poglądu budzi pewne zastrzeżenia z uwagi na to, że gdyby rzeczywistość
naprawdę tak się przedstawiała, nie doszłoby nigdy do rozwoju kapita-
lizmu. A jak wiadomo w krajach protestanckich kapitalizm rozwinął
się właśnie dlatego, gdyż relacje rodzinne i społeczne zostały podporząd-
kowane stosunkom ekonomicznym70.
Official, Unofficial and Domestic Economies, Studies in Public Policy 1983, nr 110; za:
M. Bednarski, Drugi obieg gospodarczy..., s. 17.
66 L. Zabrzeska-Bicz, Gospodarka drugiego obiegu..., s. 66.
67 J. Grosfeld, Przedsiębiorstwa małej skali a gospodarka równoległa, Warszawa
1983, s. 33–34.
68 S.L. Sampson, Rich Families and Poor Collectives: an Anthropological Approach
to Romania s „Second Economy” (w:) Bidrag til Ostsstats forskning, Uppsala 1983, s. 48;
za: K.Z. Sowa (red.), Gospodarka nieformalna: uwarunkowania..., s. 55.
69 Ibidem.
70 K.Z. Sowa (red.), Gospodarka nieformalna: uwarunkowania..., s. 55.
32
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
Badania gospodarki nieformalnej krajów socjalistycznych były
prowadzone na szeroką skalę na Zachodzie już w latach 60. Należy
dodać, że na Wschodzie problematyka ta była przedmiotem zaintereso-
wania i analiz w Polsce i na Węgrzech71.
Jak wspomniałam wcześniej, żaden system gospodarczy ani poli-
tyczny nie był w stanie zapobiec powstaniu szarej strefy. U podstaw
jego funkcjonowania leży wiele rozmaitych przyczyn. Podstawowym
czynnikiem generującym powstanie tego zjawiska jest bez wątpienia
specyfika gospodarki centralnie planowanej.
Drugi obieg gospodarczy stanowił immanentną część gospodarki
centralnie planowanej, pełniąc początkowo w stosunku do niej rolę
wzmacniającą, uzupełniającą, by w końcu stać się jedną z przyczyn jego
rozkładu. Trafne określenie oddające istotę systemu socjalistycznego
zastosowali J. Staniszkis i E. Fraenkel, określając go mianem preroga-
tywnego państwa gospodarującego72. Istota państwa prerogatywnego
przejawia się w dominacji polityki nad prawem. Jest to wynik wielu
procesów historycznych. Zachodzi tu nawiązanie do struktury partii
komunistycznej z zastosowaniem obok instrumentu o charakterze po-
litycznym, jakim posługiwała się partia, również nowego środka oddzia-
ływania w postaci prawa73. Do końca lat 80. wciąż jednak instrumenty
polityczne dominowały nad prawnymi, a hołdowanie tej zasadzie po-
zwalało na utrzymanie pozycji przez funkcjonariuszy państwowych.
71 Zob. szerzej B.N. Ward, The Socialist Economy. A Study of Organizational Alter-
natives, New York 1967; R. Gabor, The Second (Secondary)..., s. 291–311; idem, The La-
bour Market in Hungary Since 1968 (w:) Hungary: A Decade of Economic Reform, Lon-
don–Boston 1981; K.Z. Sowa, Gospodarka nieformalna. Problematyka. Stan badań. Bi-
bliografia, Warszawa 1986; J. Grosfeld, Przedsiębiorstwa małej skali a gospodarka równo-
legła, Warszawa 1983; S. Kaszczak, Gospodarka „drugiego obiegu” a zjawiska inflacyjne
w krajach socjalistycznych, Biuletyn Informacyjny Instytutu Gospodarki Narodowej 1983,
nr 9; M. Bednarski, Podstawowe problemy funkcjonowania gospodarki „drugiego obiegu”
w Polsce (w:) P. Wójcik (red.), Problemy patologii i przestępczości, t. 4, Warszawa 1985,
s. 547–568; M. Wiśniewski, Ekonomiczne uwarunkowania „drugiego obiegu” gospodar-
czego w Polsce (w:) P. Wójcik (red.), Problemy patologii..., t. 4, s. 524–546; A. Korboński,
The „Second Economy” in Poland, Journal of International Affairs 1981, nr 35, s. 1–15;
Wskazana literatura jest bogatym źródłem wiedzy o mechanizmach rządzących drugim
obiegiem gospodarczym. Należy przy tym podkreślić, że były to jedne z pierwszych
opracowań dotyczących tego zagadnienia. Następne lata przyniosły nowe publikacje
i nowe spostrzeżenia związane ze zjawiskiem gospodarki nieformalnej.
72 J. Staniszkis, Ontologia socjalizmu, Warszawa 1989, s. 63–67, 72–76; E. Fraenkel,
The Dual State, Oxford 1941, s. 9–20.
73 K.Z. Sowa (red.), Gospodarka nieformalna: uwarunkowania..., s. 241–242.
33
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
Natomiast istotą państwa gospodarującego jest to, że większość zasobów
mieszczących się na jego terytorium pozostaje bezpośrednio pod jego
kontrolą, a ściślej pod kontrolą jego funkcjonariuszy74. To, co charakte-
rystyczne dla tego systemu, to właśnie rozdzielenie własności państwo-
wej między różnego rodzaju instytucje, co prowadziło do uprzywilejo-
wania funkcjonariuszy państwowych w stosunku do pozostałej części
społeczeństwa. W konsekwencji to zajmowanie odpowiedniej pozycji
politycznej w strukturze państwa decydowało o posiadaniu licznych
kompetencji związanych między innymi z zatrudnieniem, reprodukcją
środków pracy, dzieleniem, rozporządzaniem i spożyciem75.
System gospodarki centralnie planowanej stanowił zaprzeczenie
zasad gry rynkowej również w aspekcie osiągania pozycji społecznej
i związanej z nią możliwości awansu zawodowego. Pozycja polityczna
oraz miejsce zajmowane w strukturze organizacyjnej państwa wpływały
na wielkość osiąganych korzyści. Natomiast takie czynniki, jak kwalifi-
kacje, jakość wykonywanej pracy czy racjonalność gospodarowania,
nie stanowiły kryterium wyznaczania pozycji w hierarchii zawodowej
czy społecznej76.
Wskazane czynniki prowadziły do nieefektywności obowiązujących
norm i zasad, co z kolei stanowiło dobre podłoże do działań nieformal-
nych, które stały się powszechną praktyką. System bowiem skłaniał do
realizacji zasad dominacji polityki nad gospodarką i prawem kosztem
naruszenia legalnych reguł gry. Postawy i działania nieformalne stały
się w pewnym momencie jednym z czynników powodujących degrada-
cję systemu polityczno-gospodarczego. Prawo przestało pełnić swoją
funkcję, stając się „martwą strukturą”, nadmierna zaś eksploatacja
własności państwowej w ramach gospodarki cienia (co było najczęściej
spotykaną formą drugiego obiegu gospodarczego), a także przez system
polityczny, doprowadziły do zakłócenia funkcjonowania gospodarki,
a w konsekwencji całego systemu politycznego. Droga kariery zawodo-
wej i awansu społecznego w ramach systemu centralnie planowanego
sprzyjały również ucieczce do strefy nieformalnej.
Opisana sytuacja zaczęła jednak wywoływać sprzeciw nie tylko
grup społecznych pozbawionych przywilejów władzy, ale również
74 Ibidem, s. 239.
75 Ibidem, s. 239 i n.
76 Ibidem, s. 240 i n.
34
1. Charakterystyka szarej strefy gospodarki
warstw społecznych w pełni korzystających z licznych korzyści systemu,
który w pewnym momencie przestał dawać pożądane rezultaty. Jedno-
cześnie coraz bardziej rozrastająca się gospodarka cienia była przyczyną
destabilizacji gospodarki, a tym samym czynnikiem hamującym wzrost
gospodarczy. Dało to asumpt do transformacji obowiązującego systemu.
Warto podkreślić, że druga gospodarka stała się istotnym źródłem
gromadzenia środków dla różnorodnych form prywatnej przedsiębior-
czości, która jako bardziej odporna na drenaż gospodarki równoległej
niż sektor państwowy była w posiadaniu istotnej części produkcji i usług
przechwytywanych właśnie za sprawą środków o charakterze nielegal-
nym i nieformalnym77.
Wszystkie przyczyny dające asumpt do powstania gospodarki
równoległej należy rozpatrywać w kontekście społeczno-organizacyj-
nym78.
Jednym z podstawowych czynników warunkujących działalność
w drugim sektorze była zdecydowana przewaga własności państwowej
nad prywatną79. Własność państwowa, w odróżnieniu od własności
indywidualnej, przybierała abstrakcyjną formę80. Brak konkretnego
spersonifikowanego podmiotu stwarzał niekorzystne zmiany w systemie
wartości, powodując, że wszelkiego rodzaju negatywne działania doty-
czące tej własności, jak na przykład jej marnotrawienie czy też kradzież,
nie wywoływały poczucia czynienia krzywdy81. Tego rodzaju działania
skutkowały, paradoksalnie, uwolnieniem państwa od niektórych zobo-
wiązań82. Wysuwano pogląd, że w ten sposób majątek zostanie bardziej
efektywnie wykorzystany, jego bowiem racjonalne zagospodarowanie
przez państwo wydawało się mało realne do spełnienia83. Tym samym
wzrastał stopień zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych społeczeństwa,
choć w partykularnym wymiarze, zmniejszając roszczeniową postawę
77 Ibidem, s. 248.
78 J. Krężlewski, „Druga gospodarka” – analiza..., s. 233 i n.
79 Ibidem, s. 234.
80 M. Wiśniewski, Źródła i rozmiary drugiego obiegu gospodarczego w Polsce, Eko-
nomista 1985, nr 6, s. 917.
81 J. Krężlewski, „Druga gospodarka” – analiza..., s. 234.
82 R. Drozdowski, Rynek pracy w Polsce. Recepcja. Oczekiwania. Strategie dostoso-
wawcze, Poznań 2002, s. 68.
83 Ibidem.
35
Rozdział 1. Szara strefa gospodarki a praca...
obywateli84. Warto dodać, że pracownicy przedsiębiorstw państwowych
przedkładali własny interes i możliwość osiągania korzyści majątkowych
nad interes gospodarczy zakładu pracy85. Co więcej, nieokreślony status
własności państwowej prowadził do alienacji pracy. Skutkowało to
podejmowaniem działalności w drugim obiegu, a także brakiem iden-
tyfikacji pracobiorców86 z przedsiębiorstwem, w którym byli zatrudnieni,
co było związane z poczuciem wynajęcia przez państwowego pracodaw-
cę87.
Warunkiem mającym istotny wpływ na rozwój gospodarki „cienia”
w omawianym okresie był również system funkcjonowania gospodarki
nastawiony na politykę zwalczającą zasady gry rynkowej i rynek, o czym
już wcześniej wspomniałam88. Decyzje ekonomiczne były podporząd-
kowane decyzjom politycznym, co przejawiało się silnym zaangażowa-
niem aparatu partyjnego w funkcjonowanie przedsiębiors
Pobierz darmowy fragment (pdf)