Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00295 005509 13090802 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Ochrona praw obywatelek i obywateli Unii Europejskiej. 20 lat - osiągnięcia i wyzwania na przyszłość - ebook/pdf
Ochrona praw obywatelek i obywateli Unii Europejskiej. 20 lat - osiągnięcia i wyzwania na przyszłość - ebook/pdf
Autor: , , Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-8545-9 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> europejskie
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Książka zawiera rzetelną analizę dotychczasowych osiągnięć instytucji obywatelstwa Unii Europejskiej i istniejących wciąż wyzwań związanych z jej funkcjonowaniem od ponad 20 lat. Poszczególne rozdziały napisali eksperci z różnych dziedzin i specjalizacji: przedstawiciele środowiska naukowego, administracji publicznej oraz organizacji pozarządowych. Dzięki temu powstało opracowanie obejmujące wiele aspektów obywatelstwa Unii Europejskiej, m.in.: demokratyczną legitymizację UE, prawa obywateli Unii, deficyt regulacji polskich i europejskich, czy związki między obywatelstwem krajowym i obywatelstwem europejskim. Autorzy przedstawili również postulaty zmian prawnych, które pozwoliłyby w większym stopniu urzeczywistnić ideę obywatelstwa Unii Europejskiej w krajowym porządku prawnym.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

OCHRONA PRAW OBYWATELEK I OBYWATELI UNII EUROPEJSKIEJ 20 LAT – OSIĄGNIĘCIA I WYZWANIA NA PRZYSZŁOŚĆ redakcja naukowa Grażyna Baranowska Adam Bodnar Aleksandra Gliszczyńska-Grabias Warszawa 2015 Publikacja dofi nansowana przez Fundację „Promocja Praw Człowieka – Badania i Nauczanie” Publikacja dofi nansowana przez Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk Stan prawny na 1 listopada 2014 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Katarzyna Świerk-Bożek Łamanie Wolters Kluwer Układ typografi czny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P(cid:202)(cid:189)(cid:221)(cid:187)(cid:131) I(cid:254)(cid:144)(cid:131) K(cid:221)(cid:174)(cid:141)(cid:257)(cid:187)(cid:174) © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN 978-83-264-3493-8 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profi nfo.pl Spis treści Wykaz skrótów / 11 Od Redaktorów / 15 Wstęp / 17 CZĘŚĆ I Obywatele Unii Europejskiej jako demos / 21 Wojciech Sadurski Obywatelstwo europejskie a legitymacja demokratyczna Unii Europejskiej / 23 1. 2. 3. 4. 5. Wprowadzenie / 23 Dwa wymiary obywatelstwa / 25 Legitymacja demokratyczna Unii Europejskiej / 31 Podwójna legitymacja Unii / 34 Konkluzje / 37 Anna Śledzińska-Simon Europejska inicjatywa obywatelska, czyli fiasko demokratycznego telos? / 39 1. 2. 3. 4. Demokracja jako podstawa konstytucyjnego porządku Unii Europejskiej / 39 Prawo obywateli Unii Europejskiej do przedstawienia inicjatywy legislacyjnej / 47 Procedura i warunki przedstawienia europejskiej inicjatywy obywatelskiej / 51 Europejska inicjatywa obywatelska – próba oceny / 60 5 Spis treści Bartosz Makowicz Petycja do Parlamentu Europejskiego, czyli obywatel w akcji / 67 Wstęp / 67 Ewolucja i miejsce petycji w unijnej koncepcji demokracji / 68 2.1. 2.2. 2.3. Geneza historyczna i obecne źródła prawa / 68 Miejsce petycji w unijnej koncepcji demokracji / 69 Petycja a inne formy partycypacji demokratycznej / 70 Znaczenie i funkcje petycji w demokracji unijnej / 71 Przesłanki dopuszczalności / 72 4.1. 4.2. 4.3. Skutki / 75 Podsumowanie / 77 Uprawnienie do wnoszenia petycji / 72 Przedmiot petycji / 73 Bezpośredni interes / 74 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1. 2. 3. 4. 5. Olga Hołub-Śniadach Obywatel Unii Europejskiej w europejskiej przestrzeni publicznej / 78 Wprowadzenie / 78 Przestrzeń publiczna / 79 Legitymizacja demokratyczna / 82 Demokracja pośrednia / 84 Demokracja bezpośrednia / 88 Tomasz T. Koncewicz, Krystyna Warylewska Przemyśleć Europę i jej prawo dzisiaj to zadać właściwe pytania / 93 Na czym polega problem Europy dzisiaj? / 93 Jaki obywatel i living on the frontier / 100 Kryzys wyobraźni i wizji / 104 Prawo z czyjej perspektywy? Teksty i działania aktorów / 106 Jaka suwerenność? / 114 Dobre pytania i co dalej. Po co nam Europa? / 117 Europa, która pamięta i my, którzy zapominamy / 120 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 6 CZĘŚĆ II Prawa obywateli Unii Europejskiej / 125 Spis treści Adam Bodnar Rzeczywisty wymiar praw i wolności politycznych obywateli Unii Europejskiej / 127 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Wprowadzenie / 127 Prawa polityczne obywateli Unii Europejskiej / 127 Korzystanie z praw wyborczych przez obywateli Unii Europejskiej w Polsce / 129 Postulaty rozszerzenia zakresu podmiotowego i materialnego w zakresie praw wyborczych obywateli Unii Europejskiej / 131 4.1. Przyznanie praw wyborczych stałym rezydentom (long-term residents) / 131 Rozszerzenie zakresu praw wyborczych obywateli Unii Europejskiej na inne szczeble samorządu terytorialnego / 132 Rozszerzenie praw wyborczych na wybory narodowe / 133 4.2. 4.3. Członkostwo w partiach politycznych obywateli Unii Europejskiej / 134 Problem pozbawiania praw wyborczych do wyborów narodowych w przypadku zmiany miejsca zamieszkania / 136 Podsumowanie / 139 Dorota Pudzianowska Warunki nabycia i utraty obywatelstwa Unii Europejskiej. Czy dochodzi do autonomizacji pojęcia obywatelstwa Unii? / 141 Filip Jasiński Prawo dostępu obywateli Unii Europejskiej do pomocy konsularnej / 155 Wstęp / 155 Ewolucja podstaw prawnych / 157 Najnowsze zmiany traktatowe / 162 Ewolucja koordynacji kryzysowej / 163 Strona praktyczna / 166 1. 2. 3. 4. 5. 7 Spis treści 6. Konkluzje / 168 Marcin Dąbrowski Realizacja praw politycznych przez cudzoziemców – obywateli Unii Europejskiej za pośrednictwem komitetów wyborczych w świetle zasady równości szans wyborczych / 170 1. 2. 3. 4. 5. Wprowadzenie / 170 Komitety wyborcze partii politycznych i komitety wyborcze koalicji partii politycznych / 177 Komitety wyborcze wyborców / 182 Komitety wyborcze stowarzyszeń i organizacji społecznych / 184 Podsumowanie / 186 CZĘŚĆ III Zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową obywateli Unii Europejskiej / 191 Anna Czaplińska Znaczenie zasady niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową dla kształtowania koncepcji obywatelstwa Unii Europejskiej w zakresie praw i wolności osobistych / 193 1. 2. 3. 4. Wprowadzenie / 193 Wpływ zasady niedyskryminacji na zakres prawa przemieszczania się i pobytu obywateli Unii Europejskiej na terytorium państw członkowskich / 197 Zasada niedyskryminacji a inne prawa i wolności osobiste obywateli Unii Europejskiej / 211 Konkluzje / 219 Krzysztof Śmiszek Zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową a dyrektywy antydyskryminacyjne / 221 1. Wstęp / 221 8 Spis treści 2. 3. 4. Zakaz dyskryminacji na gruncie przynależności państwowej w systemach prawnych Unii Europejskiej i Rady Europy / 222 Zakaz dyskryminacji z powodu przynależności państwowej w świetle prawa polskiego / 239 Podsumowanie / 243 Aleksandra Gliszczyńska-Grabias Zasada równości i niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej a aktorzy krajowi / 245 1. 2. 3. 4. 5. Wprowadzenie / 245 Zasada równości i niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej / 246 Realizacja zasad równości i niedyskryminacji na poziomie krajowym / 249 Krajowe organy równościowe / 256 4.1. 4.2. Rzecznik Praw Obywatelskich / 257 Pełnomocnik Rządu do spraw Równego Traktowania / 260 Podsumowanie / 262 O autorach / 265 9 dyrektywa 94/80/WE dyrektywa 2000/43/WE dyrektywa 2000/78/WE dyrektywa 2004/38/WE Wykaz skrótów Akty prawne dyrektywa Rady 94/80/WE z dnia 19 grudnia 1994 r. ustanawiająca szczegółowe warunki wy- konywania prawa głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych przez obywateli Unii ma- jących miejsce zamieszkania w Państwie Człon- kowskim, którego nie są obywatelami (Dz. Urz. WE L 368 z 25.03.1994, s. 38 z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, s. 12) dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000, s. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, s. 23) dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z 2.12.2000, s. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, s. 79) dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskie- go i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na te- rytorium Państw Członkowskich, zmieniająca 11 Wykaz skrótów EKPC/Europejska Konwencja Praw Człowieka Konstytucja RP KPP k.w. rozporządzenie (UE) nr 211/2011 TEWG, traktat rzymski TFUE traktat konstytu- cyjny Traktat z Amster- damu 12 64/221/EWG, 73/148/EWG, rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 68/360/EWG, 72/194/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG oraz 93/96/EWG (Dz. Urz. UE L 158 z 30.04.2004 ze sprost., s. 77; Dz. Urz. UE Polskie wydanie spe- cjalne, rozdz. 5, t. 5, s. 46) Konwencja o ochronie praw człowieka i podsta- wowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 391) ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wybor- czy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 211/2011 z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie inicjatywy obywatelskiej (Dz. Urz. UE L 65 z 11.03.2011, s. 1 z późn. zm.) Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, sporządzony w Rzymie dnia 25 marca 1957 r. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 47) Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, podpisany dnia 29 października 2004 r. w Rzymie (Dz. Urz. UE C 310 z 16.12.2004) Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty, sporządzony w Amsterdamie dnia Wykaz skrótów 2 października 1997 r. (Dz. Urz. WE C 340 z 10.11.1997) Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE C 306 z 17.12.2007, ze sprost.) Traktat o Unii Europejskiej, sporządzony w Maastricht dnia 7 lutego 1992 r. (Dz. Urz. WE C 191 z 29.07.1992) Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Euro- pejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Eu- ropejskie i niektóre związane z nimi akty, sporzą- dzony w Nicei dnia 26 lutego 2001 r. (Dz. Urz. WE C 80 z 10.03.2001) Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolido- wana: Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, s. 13) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 321 E z 29.12.2006, s. 37) ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach poli- tycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924) Traktat z Lizbony Traktat z Ma- astricht Traktat z Nicei TUE TWE u.p.p. Czasopisma, zbiory orzeczeń Dz. Urz. UE/WE ECR EuZW GSP OTK PiP Prz. Sejm. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej / Wspól- not Europejskich European Court Reports Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht Gdańskie Studia Prawnicze Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Przegląd Sejmowy 13 Wykaz skrótów St. Eur. Studia Europejskie Inne ETPC TK TS Europejski Trybunał Praw Człowieka Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości UE 14 Od Redaktorów Instytucja obywatelstwa Unii Europejskiej została wprowadzona Traktatem z Maastricht, który wszedł w życie w 1993 r. W oddawanej do rąk Czytelników książce autorzy przyglądają się dotychczasowym osiągnięciom i istniejącym wciąż wyzwaniom związanym z jego funk- cjonowaniem od ponad 20 lat. Zaproszenie do złożenia tekstów przyjęli uznani eksperci różnych dziedzin i specjalizacji: przedstawiciele środowiska naukowego, admi- nistracji publicznej oraz organizacji pozarządowych. W ten sposób powstało opracowanie analizujące wiele różnych aspektów związanych z obywatelstwem Unii Europejskiej. Zawiera ono dwanaście tekstów, z których większość została przygotowana na podstawie referatów przedstawionych podczas VI Dorocznej Konferencji Poznańskiego Centrum Praw Człowieka INP PAN, która odbyła się 23 października 2013 r. w Poznaniu. Konferencja została zorganizowana w związku z obchodami Europejskiego Roku Obywateli. Autorzy stawiają liczne pytania dotyczące obywatelstwa Unii Euro- pejskiej, m.in.: Jaki jest rzeczywisty wymiar praw i wolności politycznych obywateli Unii Europejskiej? Czy dochodzi do autonomizacji pojęcia obywatelstwa Unii Europejskiej? Czym miała być Europa i na czym polega problem z tożsamością europejską? Czy w Unii Europejskiej istnieje przestrzeń publiczna, w której w sposób aktywny i świadomy uczestniczą obywatele Unii? Obywatelstwo Unii Europejskiej rozważane jest też w kontekście legitymacji demokratycznej Unii Europejskiej. W książce zostały również przedstawione instytucje związane z obywatel- stwem unijnym, zapewniające udział w procesie legislacyjnym, jak eu- ropejska inicjatywa obywatelska (wprowadzona Traktatem z Lizbony), oraz pozwalające na zgłaszanie zagadnień do rozważenia Parlamentowi Europejskiemu prawo do petycji. Szczegółowej analizie poddano też zasadę niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową 15 Od Redaktorów w kontekście dyrektyw antydyskryminacyjnych, jej znaczenie dla kształtowania koncepcji obywatelstwa Unii Europejskiej w zakresie praw i wolności osobistych, a także roli organów i instytucji państw członkowskich Unii Europejskiej w urzeczywistnianiu zasad równości i niedyskryminacji. Kolejne z badanych zagadnień to prawo do ubiega- nia się o pomoc dyplomatyczną i konsularną udzielaną przez państwa członkowskie poza granicami Unii na rzecz obywateli innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej oraz sytuacja cudzoziemców – oby- wateli Unii Europejskiej przebywających w Polsce, która w niniejszej publikacji została omówiona w kontekście tworzenia komitetów wybor- czych, udziału w wyborach lokalnych, wyborach do Parlamentu Euro- pejskiego oraz członkostwa w partiach politycznych. Wszyscy autorzy przedstawili ponadto interesujące postulaty zmian prawnych, które pozwoliłyby w większym stopniu urzeczywistnić ideę obywatelstwa Unii Europejskiej w krajowym porządku prawnym. Publikacja jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców. Poru- szana w niej problematyka jest istotna dla wszystkich osób pragnących świadomie i aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym. Mamy nadzieję, że opracowanie to będzie inspiracją i zachętą dla dalszych debat na temat obywatelstwa Unii Europejskiej. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias Grażyna Baranowska Adam Bodnar 16 Wstęp Dwudziesta rocznica wejścia w życie Traktatu z Maastricht stała się inspiracją dla VI Dorocznej Konferencji Poznańskiego Centrum Praw Człowieka INP PAN, organizowanej wraz z Zakładem Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskie- go oraz Katedrą Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Adama Mickie- wicza w Poznaniu. Traktat z Maastricht był wynikiem kompromisu między zwolenni- kami integracji ponadnarodowej i integracji międzynarodowej, czego efektem i wyrazem było m.in. oparcie współpracy w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (II filar) oraz wymiaru sprawied- liwości i spraw wewnętrznych (III filar) na zasadach klasycznej współ- pracy międzynarodowej. Dopiero Traktat z Lizbony ujednolicił mecha- nizm współpracy. Obecnie wszystkie materie regulowane Traktatem zasadzają się na mechanizmie współpracy ponadnarodowej. W interesującej nas sferze wolności i praw jednostki Traktat z Maastricht wprowadził wiele fundamentalnych zmian. Wzmocnił ochronę wolności i praw oraz interesów obywateli państw członkow- skich, ustanowił obywatelstwo Unii Europejskiej i otworzył możliwości szerokiej – i zrealizowanej – współpracy w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. W procesie przygotowawczym do członkostwa w Unii Europejskiej Polska dostosowała swoje prawo, przyjmując w całości acquis commu- nautaire, w tym normy regulujące status jednostki, jej wolności i prawa oraz mechanizmy ich ochrony. Dotyczyło to zarówno statusu obywatela polskiego jako obywatela Unii Europejskiej, jak i wolności i praw oby- wateli innych państw unijnych zamieszkujących na terenie Polski. Program konferencji – osiągnięcia i wyzwania po dwudziestu latach ochrony praw obywatelek i obywateli Unii Europejskiej – stworzył szerokie ramy dla refleksji dotyczącej różnych aspektów procesu inte- 17 Wstęp gracji europejskiej i miejsca oraz roli obywatelek i obywateli w tym procesie. Jest zrozumiałe, że klamrą spinającą szczegółowe rozważania jest zagadnienie europejskiego demos, europejskiego obywatelstwa oraz demokratycznej legitymizacji Unii Europejskiej. Chodziło zwłaszcza o pokazanie związków między obywatelstwem krajowym i obywatel- stwem europejskim, widzianych w kategoriach obywateli jako współ- twórców prawa unijnego, w szczególności przez partycypację w kształtowaniu narodowej polityki i własnego prawa narodowego. Tym samym mamy tu do czynienia z synergią realnych procesów de- mokratycznych na wskazanych dwóch poziomach – unijnym i narodo- wym. To wyzwanie, wynikające z oddolnego kształtowania zarówno rzeczywistości, jak i aksjologii politycznej, społecznej, ekonomicznej i etycznej, nieustannie narzuca konieczność przemyślenia wizji Europy i sformułowania najbardziej kluczowych pytań o jej stan i kierunek rozwoju, także w zakresie uczestnictwa obywateli Unii w europejskiej przestrzeni publicznej i kreowaniu ogólnoeuropejskiego dialogu. Rzeczywistość oddająca różne wymiary obywatelskości ukazuje w większym stopniu deficyty aniżeli bezsporne sukcesy regulacji nor- matywnej. Pokazuje także zależności między procesami autonomizacji pojęć, na przykładzie obywatelstwa, a skutkami tej autonomizacji w sferze relacji między obywatelstwem państwowym a europejskim. Egzemplifikacją tego zjawiska są warunki nabycia i utraty obywatelstwa Unii Europejskiej. Deficyty dotyczą regulacji polskich, chociażby w zakresie praw wyborczych stałych rezydentów Unii Europejskiej. Przykładowo można wskazać brak prawa do udziału w wyborach do rad powiatu czy funda- mentalnie gorszą pozycję prawną i faktyczną komitetów wyborczych w stosunku do partii politycznych, a tym samym zasadnicze ogranicze- nie szans wyborczych i wykonywania uprawnień politycznych przez cudzoziemców – obywateli Unii Europejskiej. Są to również deficyty na poziomie regulacji europejskiej, jak chociażby koncepcyjne i kon- strukcyjne słabości europejskiej inicjatywy obywatelskiej, prowadzące do uzasadnionego pytania o to, czy mamy do czynienia z fiaskiem de- mokratycznego telos. Podobnie pesymistyczne są obserwacje dotyczące niewystarczającej skuteczności zakazu dyskryminacji ze względu na przynależność państwową czy też ograniczone praktyki implementacyj- ne utrudniające pełną realizację prawa dostępu obywateli Unii Europej- skiej do opieki konsularnej. 18 Wstęp Referenci poszukiwali odpowiedzi na pytanie, co jest przyczyną dość wolnego i z pewnością niezadowalającego postępu w zakresie umacniania wolności i praw jednostek w ramach Unii Europejskiej? Zawarte w pracy teksty oprócz krytycznej analizy rzeczywistości zawie- rają też ważne postulaty normatywne oraz funkcjonalne. Mamy nadzieję, że książka będzie ważnym głosem w dyskusji nad sposobami wzmacniania procedur demokratycznych w Unii, metodami zwiększenia partycypacji obywatelek i obywateli w decydowaniu o sposobie integracji europejskiej oraz niezbędnymi działaniami, które sprawią, że zostanie osiągnięty cel, jakim jest zapewnienie wszystkim pełnej ochrony ich wolności i praw. Mirosław Wyrzykowski Roman Wieruszewski 19 CZĘŚĆ I Obywatele Unii Europejskiej jako demos Wojciech Sadurski Obywatelstwo europejskie a legitymacja demokratyczna Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Obywatelstwo europejskie, wprowadzone przez Traktat w Ma- astricht z 1992 r., ma dwa główne wymiary – formalno-prawny i poli- tyczno-symboliczny. Zaskakująca jest jednak niespójność między pierwszym a drugim wymiarem. Wynika ona stąd, że obywatelstwo było w swej genezie zabiegiem biurokratycznym, stanowiącym manewr dla zdobycia lojalności i poczucia przynależności do Unii obywateli państw członkowskich w momencie, gdy oczywiste dla wszystkich stało się fiasko w walce o serca i umysły Europejczyków. Fiasko to nie było czymś zaskakującym i wcale nie było efektem jakiegoś domniemanego fiaska Unii1 jako projektu politycznego i ekonomicznego. Wprost przeciwnie, choć być może paradoksalnie, fiasko patriotyzmu unijnego (czyli owego poczucia lojalności i emocjonalnej przynależności jedno- stek do Unii, a nie tylko do państw, których są obywatelami) nastąpiło w czasie, gdy Unia szła od sukcesu do sukcesu, czego wyrazem były kolejne fale jej rozszerzenia. W końcu, kto chciałby należeć do ugrupo- wania będącego synonimem klęski? Unia w czasie, gdy na agendzie pojawił się pomysł obywatelstwa, a zatem na początku lat 90. XX w., wcale nie była w stanie kryzysu. Na przełomie lat 80. i 90. można było powiedzieć, że osiągnięto główne cele ekonomiczne i polityczne, dla których proces integracji zachodnio- europejskiej został zainicjowany przez „ojców założycieli” w połowie 1 O „Unii” będzie także mowa dla określenia jej instytucjonalnych poprzedniczek: Wspólnot i Wspólnoty Europejskiej. 23 Wojciech Sadurski lat 50. Europa Zachodnia w istocie stała się strefą pokoju, zamożności i (do pewnego stopnia) solidarności, pozwalającej na wyrównywanie dysproporcji ekonomicznych między regionami i państwami. Cele te osiągnięto przy stałym rozszerzaniu kompetencji Unii zgodnie z domi- nującą wówczas teorią funkcjonalistyczną, na mocy której integracja, początkowo w kilku dziedzinach związanych ze wspólnym rynkiem, miała nieuchronnie prowadzić do integrowania polityki i prawa także w innych sferach, na pozór peryferyjnych wobec wspólnego rynku, ale jednak w sposób istotny z nim związanych. Mimo tych faktów w sferze integracji gospodarczej, politycznej i prawnej brakowało przesłanek patriotyzmu unijnego. Brało się to w dużej mierze z owego fatalnego podziału win i zasług, jakiego doko- nały między sobą milcząco państwa członkowskie i instytucje unijne (a wśród nich w szczególności Komisja Europejska), polegającego na tym, że zasługi za wszystkie sukcesy ekonomiczne w sferach należących do wspólnych kompetencji brały na siebie chętnie państwa członkow- skie, winą za niepowodzenia obarczano zaś Unię. W rezultacie pogłębiał się paradoksalny dysonans: im większe Unia (i jej poprzedniczki insty- tucjonalne) odnosiła sukcesy w umacnianiu strefy pokoju, zamożności i solidarności w Europie, tym mniej jej instytucje były lubiane przez ludzi. Instytucje unijne nie miały specjalnych bodźców, by protestować przeciwko takiemu niesprawiedliwemu podziałowi, gdyż, po pierwsze, urzędnicy unijni w zamian za przyjęcie roli „chłopców (i dziewcząt) do bicia” byli sowicie wynagradzani, po drugie, nie będąc w żaden sposób rozliczani przed opinią publiczną, nie musieli przejmować się swym wizerunkiem, a po trzecie, nawet gdyby chcieli oponować, nie mieli ku temu narzędzi – polityka unijna zawsze z trudem przebijała się do dyskursu publicznego i środków masowego przekazu. Skutkiem tego była dużo niższa popularność Unii w oczach obywateli, niż na to w rzeczywistości zasługiwała. Jednak ten niski status Unii w świadomo- ści publicznej stał się realnym problemem wraz z rozwojem integracji i rozszerzaniem jej także na pola nieekonomiczne, takie jak polityka imigracyjna, wymiar sprawiedliwości czy ochrona środowiska, gdyż skuteczność polityk w tych dziedzinach w dużym stopniu uzależniona jest od legitymizacji w oczach opinii publicznej. Paradoks początku lat 90. polegał więc na tym, że im bardziej patriotyzm unijny był po- trzebny, tym mniej był realny, gdyż te same czynniki napędzały zarówno zapotrzebowanie na ów patriotyzm, jak i bodźce państw członkowskich do przejmowania zasług na siebie i obarczania Unii odpowiedzialnością 24 Obywatelstwo europejskie a legitymacja demokratyczna Unii... za porażki w coraz to nowych dziedzinach, jakie nieuchronnie („nie- uchronnie” w świetle dominującej wtedy doktryny neofunkcjonalistycz- nej) zagarniała integrująca się Unia. Główna teza niniejszego opracowania polega na tym, że jako ma- newr przemyślnie obmyślony w biurokratycznych gremiach, mający na celu „wyprodukowanie” patriotyzmu europejskiego, niebędący od- powiedzią na rzeczywistą potrzebę stworzenia ogólnounijnego poczucia tożsamości i przynależności na szczeblu ponadnarodowym, projekt obywatelstwa unijnego nie mógł się udać – techniczny zabieg prawniczy nie mógł udźwignąć ciężaru funkcji polityczno-symbolicznej, jakiej miał służyć2. Nie znaczy to, że ustanowienie obywatelstwa europejskiego było działaniem cynicznym ani że klęska jest jakoś wpisana w sam ten projekt. Wprost przeciwnie, obywatelstwo europejskie, mimo owego grzechu pierworodnego, jakim jest obarczone, a jaki wyżej został opisa- ny, może być pięknym, szlachetnym i cennym instrumentem budowania patriotyzmu europejskiego. W tym celu musi jednak być zniesiona, a przynajmniej poważnie zredukowana, niespójność między dwoma aspektami obywatelstwa – polityczno-symbolicznym i formalno-praw- nym. Owa niespójność może być zniesiona tylko wtedy, jeśli poważnie przemyślimy istotę demokratycznej legitymizacji Unii Europejskiej i przedsięweźmiemy środki wynikające z tego przemyślenia. Aspekt polityczno-symboliczny obywatelstwa nie powstaje bowiem w próżni, lecz jest ściśle uzależniony od poczucia lojalności i „autorstwa” obywa- teli związanego ze wspólnotą polityczną, stanowiącą ramy obywatelstwa, a ponieważ we współczesnym świecie najważniejszym (a często koniecz- nym) czynnikiem legitymizacji jest demokracja, demokratyczna legity- mizacja stanowi niezbędne ogniwo łączące obywatelstwo w sensie poli- tyczno-symbolicznym z obywatelstwem formalno-prawnym. 2. Dwa wymiary obywatelstwa Wypada pokrótce scharakteryzować oba wymienione aspekty obywatelstwa. Obywatelstwo w sensie polityczno-symbolicznym jest fenomenem analizowanym w kategoriach filozofii politycznej i związane 2 Szerzej na ten temat W. Sadurski, Obywatelstwo europejskie, St. Eur. 2005, nr 4, s. 31–45. Por. również B.M.J. Szewczyk, European Citizenship and National Democracy: Contemporary Sources of Legitimacy of the European Union, Columbia Journal of Euro- pean Law 2011, nr 17, s. 151–230. 25 Wojciech Sadurski jest przede wszystkim z relacjami między obywatelami a wspólnotą polityczną jako całością (aspekt „pionowy”) i relacjami między samymi obywatelami (aspekt „poziomy”). Obywatelstwo jest przejawem właści- wego traktowania obywateli przez państwo, a zatem prawowitości – i jej granic – stosowania wobec jednostek przymusu, zaprowadzania pewnych wizji sprawiedliwości i ładu publicznego itp. Jednocześnie obywatelstwo określa powinności i obowiązki obywateli względem wspólnoty, niekoniecznie skodyfikowane w formie prawnej. Główną ideą demokratyczno-liberalnych zasad obywatelstwa jest poszanowanie równiej wolności i równego szacunku dla wszystkich jednostek – po- winność niepoddająca się łatwo prawnemu nakazowi w sferze stosun- ków „poziomych”, czyli między jednostkami, ale jednak stanowiąca bardzo silny nakaz moralny. Nakaz ten wyraża się w odrzuceniu moż- liwości „obywatelstwa drugiej kategorii”, czyli klasy ludzi będących formalnie obywatelami (bo w sferze formalnej obywatelstwo ma cha- rakter binarny: albo jest się obywatelem, albo się nim nie jest), ale w mniejszym stopniu korzystających z faktycznych dobrodziejstw obywatelstwa. Główną treścią tak rozumianego obywatelstwa jest kwestia tożsamości, rozumianej jako identyfikacja z tym, co w oczach obywateli łączy ich jako członków tej samej wspólnoty. Identyfikacja ta wcale nie musi mieć charakteru ekskluzywnego i wyłącznego, czyli nie musi wykluczać jednoczesnych identyfikacji z innymi wspólnotami. W rzeczy samej każdy zazwyczaj odczuwa różnorodne, jednoczesne identyfikacje i niekoniecznie dostrzega rywalizację między nimi, skła- niającą do wyboru jednej zamiast drugiej. Ważne jest jednak to, że obywatelstwo stwarza podstawę do politycznej identyfikacji i tożsamości ze wspólnotą, w ramach której to obywatelstwo funkcjonuje. Tak jest właśnie w przypadku obywatelstwa europejskiego; wyraża ono (często nieokreślone explicite) idee dotyczące relacji między jed- nostkami a Unią i jednocześnie państwem obywatelstwa danego czło- wieka. Jak celnie zauważył brytyjski konstytucjonalista N.W. Barber, „kwestia europejskiego i krajowego obywatelstwa sięga sedna projektu europejskiego: debaty na temat tych pojęć są odzwierciedleniem debat o przyszłości Europy”3. Dalej zauważa on, że „obywatelstwo [europejskie – przyp. WS] nie było wyłącznie, a nawet przede wszystkim, traktowane jako zespół nowych reguł prawnych, ale aspirowało do zmiany sposobu, 3 N.W. Barber, Citizenship, nationalism and the European Union, European Law Review 2002, s. 241. 26 Obywatelstwo europejskie a legitymacja demokratyczna Unii... w jaki jednostki utożsamiają się z instytucjami wspólnotowymi. [...] Na płaszczyźnie politycznej, obywatelstwo jest pojęciem, które ma na celu dać ludziom powody, dla których powinni zaakceptować i uczest- niczyć w rządzeniu Unią Europejską”4. Tak zarysowane obywatelstwo w warstwie polityczno-symbolicznej jest w Unii Europejskiej w większym stopniu aspiracją niż faktem. Stopień poczucia tożsamości europejskiej, opartej bezpośrednio na przynależności do Unii i wynikający stąd stopień lojalności wobec in- stytucjonalnej Unii jest niewielki w porównaniu z lojalnością i tożsamo- ścią z państwami członkowskimi. Nie miejsce tu na wyjaśnianie przy- czyn tego stanu rzeczy. Zresztą warto zauważyć, że w odniesieniu do każdej wspólnoty politycznej, także państwowej, obywatelstwo w war- stwie polityczno-symbolicznej jest pewnym ideałem, aspiracją, celem, do którego można zbliżać się lub od którego można się oddalać, ale który nigdy nie może być osiągnięty w zupełności. Jest to więc zjawisko o charakterze stopniowalnym. Odmiennie jest z obywatelstwem w sferze formalno-prawnej. Ta sfera obywatelstwa definiowana jest przez formalne prawa i obowiązki obywatela jako obywatela danej społeczności. Traktat w Maastricht wprowadził wiele takich uprawnień, które zostały następnie rozszerzone w traktacie lizbońskim. Nie wchodząc w szczegóły, gdyż te są obszernie (i bardziej kompetentnie) omówione w innych opracowaniach niniej- szego tomu, można powiedzieć, że w sferze formalno-prawnej obywa- telstwo unijne oznacza m.in. prawo do przemieszczania się i zamiesz- kania w dowolnym miejscu na terenie Unii, prawo do głosowania i bierne prawo wyborcze w wyborach lokalnych oraz w wyborach do Parlamentu Europejskiego w miejscu zamieszkania bez względu na obywatelstwo w kraju zamieszkania, prawo do petycji do Parlamentu Europejskiego, prawo do opieki konsularnej lub dyplomatycznej w państwach trzecich ze strony instytucji jakichkolwiek państw człon- kowskich, prawo do zwracania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, prawo do europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Wszystkie te uprawnienia zostały przyznane w drodze traktatowej, a dodatkowo Trybunał Sprawiedliwości stopniowo rozszerzał ich treść, a przede wszystkim rangę prawną. Od początku Trybunał „dowarto- ściowywał” obywatelstwo. W jednej z pierwszych ważnych spraw doty- czących obywatelstwa Trybunał wygłosił, często potem cytowaną, 4 Ibidem, s. 246. 27
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Ochrona praw obywatelek i obywateli Unii Europejskiej. 20 lat - osiągnięcia i wyzwania na przyszłość
Autor: , ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: