Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00312 005143 13073383 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Od ugody hadziackiej do Cudnowa - ebook/pdf
Od ugody hadziackiej do Cudnowa - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1880-8 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Książka poświęcona jest dziejom Kozaczyzny w okresie od śmierci Bohdana Chmielnickiego do rozpadu Ukrainy na podporządkowane Rzeczypospolitej Prawobrzeże i uznające władzę cara Zadnieprze. Polityka Iwana Wyhowskiego, następcy Bohdana Chmielnickiego na urzędzie hetmańskim, zakończona podpisaniem ugody w Hadziaczu, wojna Kozaczyzny z Moskwą, zwycięstwo pod Konotopem, które nie zapobiegło upadkowi Wyhowskiego i podporządkowaniu Ukrainy Moskwie, wreszcie kampania 1660 roku zakończona podpisaniem ugody cudnowskiej - to najważniejsze wydarzenia opisane w książce.

Lata 1658-1660 to bardzo ważny okres w dziejach tego regionu. To właśnie wtedy rozpoczął się proces powolnego upadku znaczenia Kozaczyzny, zakończony podziałem Ukrainy pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwę. A przecież w 1658 roku nic nie zapowiadało takiego rozwoju wypadków. Państwo polsko-litewskie i Kozaczyzna zdobyły się na kompromis i podpisując porozumienie hadziackie zakończyły 10-letnie krwawe zmagania w imię obrony przed agresywną polityką Moskwy. Autor przybliża ten bogaty w wydarzenia okres, analizując przyczyny upadku idei Hadziacza, jednej z największych szans zahamowania i odwrócenia procesu wiodącego Rzeczpospolitą do upadku.

Książka otrzymała Nagrodę KLIO 2008 na XVII Targach Książki Historycznej w Warszawie.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

WstŒp Od 1648 roku trzy wojew(cid:243)dztwa ukrainne Rzeczypospolitej (cid:150) kijow- skie, brac‡awskie i czernihowskie (cid:150) sta‡y siŒ podstaw„ terytorialn„ formo- wania siŒ kozackiego organizmu paæstwowo-militarnego jako samodziel- nego podmiotu politycznego. Problematyka ta wywo‡uje dzi(cid:156) szczeg(cid:243)lne zainteresowanie historiografii ukraiæskiej i rosyjskiej, co przek‡ada siŒ na znaczn„ liczbŒ publikacji monograficznych, zbior(cid:243)w materia‡(cid:243)w pokonfe- rencyjnych, artyku‡(cid:243)w w czasopismach historycznych i w koæcu, wielu wydawnictw (cid:159)r(cid:243)d‡owych. Jest to zrozumia‡e, gdy¿ okres 1648(cid:150)1676 mo¿- na rozpatrywa(cid:230) jako pierwsz„ w tej epoce pr(cid:243)bŒ uformowania paæstwa ukra- iæskiego, samodzielnego i suwerennego podmiotu politycznego, bŒd„cego jednak przedmiotem gry polityczno-dyplomatycznej paæstw s„siednich, przy po(cid:156)rednim udziale Szwecji, Brandenburgii i Siedmiogrodu. Wielce skomplikowana to problematyka, wielow„tkowa i niepozba- wiona emocji, zw‡aszcza po stronie ukraiæskiej, ale tak¿e czŒ(cid:156)ciowo pol- skiej i rosyjskiej. Warto jednak zabra(cid:230) g‡os w tej miŒdzynarodowej dysku- sji, tym bardziej ¿e poni¿sza rozprawa zajmowa(cid:230) siŒ bŒdzie jedynie drobnym wycinkiem burzliwej historii Ukrainy. Kozaczyzna od wielu lat by‡a przedmiotem zainteresowania historio- grafii polskiej, rosyjskiej, radzieckiej i ukraiæskiej (cid:150) czego efektem jest d‡u- ga lista monografii. Jednak¿e okres 1658(cid:150)1660 dopiero niedawno doczeka‡ siŒ wiŒkszego zainteresowania. A przecie¿ to w‡a(cid:156)nie wtedy zacz„‡ siŒ po- wolny upadek znaczenia Kozaczyzny, a w wydarzeniach tego okresu tkwi„ przyczyny Ruiny1. Ugoda hadziacka oraz czynniki, kt(cid:243)re doprowadzi‡y 1 Ruina (cid:150) okres w historii Ukrainy od (cid:156)mierci Bohdana Chmielnickiego (1657 rok) do 1676 roku, charakteryzuj„cy siŒ walkami o w‡adzŒ pomiŒdzy r(cid:243)¿nymi ugrupowaniami star- szyzny, ogromnym spustoszeniem terytori(cid:243)w, ingerencj„ paæstw o(cid:156)ciennych, kt(cid:243)rego kon- sekwencj„ by‡ upadek znaczenia Kozaczyzny i podzia‡ Ukrainy miŒdzy Rzeczpospolit„, RosjŒ i TurcjŒ. 10 Od ugody hadziackiej do Cudnowa do jej zawarcia sta‡y siŒ katalizatorem serii wydarzeæ, kt(cid:243)re ostatecznie doprowadzi‡y do upadku jednego z tw(cid:243)rc(cid:243)w tego porozumienia, hetmana kozackiego Iwana Wyhowskiego i do podzia‡u Ukrainy na dwie czŒ(cid:156)ci (cid:150) Prawobrze¿e podporz„dkowane Rzeczypospolitej oraz kontrolowane przez MoskwŒ Zadnieprze. Jednak tradycje i idee, kt(cid:243)rymi kierowali siŒ w poli- tyce Bohdan Chmielnicki i jego nastŒpca, pozosta‡y nadal ¿ywe w ‡onie kozackiej elity, kt(cid:243)ra wytrwale d„¿y‡a do zachowania autonomii w ramach obu paæstw. R(cid:243)wnie istotne znaczenie dla dalszych los(cid:243)w Ukrainy, a na- wet sytuacji w Europie (cid:140)rodkowo-Wschodniej mia‡y rozgrywaj„ce siŒ r(cid:243)w- nolegle wydarzenia o charakterze wojskowym: m.in. wojna kozacko-ro- syjska z 1659 roku, kt(cid:243)rej kulminacyjnym punktem by‡y bitwa pod Konotopem oraz dzia‡ania g‡(cid:243)wnej armii kozackiej podczas kampanii cud- nowskiej. Od pocz„tku powstania Bohdan Chmielnicki zdawa‡ sobie sprawŒ, ¿e bez pomocy z zewn„trz nie jest w stanie pokona(cid:230) Rzeczypospolitej, dlatego szuka‡ wsparcia za granic„. W miarŒ up‡ywu lat sytuacja Ukrainy zaczŒ‡a siŒ komplikowa(cid:230). Uk‡ad z Moskw„ na d‡u¿sz„ metŒ nie spe‡ni‡ pok‡adanych w nim nadziei i stawa‡ siŒ zagro¿eniem nie tylko dla plan(cid:243)w stworzenia nie- zale¿nego paæstwa, ale tak¿e dla autonomii kozackiej w ramach monarchii Romanow(cid:243)w. Wraz ze (cid:156)mierci„ starego hetmana i rozwojem sytuacji geopo- litycznej w regionie po‡o¿enie Kozaczyzny zaczŒ‡o siŒ pogarsza(cid:230). Iwan Wyhowski, przej„wszy rz„dy, stan„‡ przed alternatyw„: albo pozostanie pod w‡adz„ Moskwy, co oznacza‡o utratŒ przez KozaczyznŒ dotychczasowego statusu, albo poszuka innego wyj(cid:156)cia, by zachowa(cid:230) autonomiŒ. Po‡o¿enie Ukrainy i uk‡ad si‡ w tej czŒ(cid:156)ci Europy skazywa‡ hetmana na wyb(cid:243)r miŒdzy Moskw„, a Rzecz„pospolit„. P(cid:243)(cid:159)niej do‡„czy‡a jeszcze Turcja, kt(cid:243)ra w(cid:243)w- czas toczy‡a ciŒ¿k„ wojnŒ z Wenecj„ o KretŒ i poch‡oniŒta by‡a rozwi„zywa- niem w‡asnych problem(cid:243)w wewnŒtrznych (Siedmiogr(cid:243)d). Zawarcie ugody hadziackiej sta‡o siŒ pocz„tkiem serii wydarzeæ, zwi„- zanych z ratyfikacj„ tego aktu i odmiennymi koncepcjami obu stron w kwe- stii jego postanowieæ, a tak¿e doprowadzi‡o do podjŒcia przez MoskwŒ dzia‡aæ w celu odzyskania Ukrainy, jako podstawowego warunku umo¿liwiaj„cego kontynuowanie wojny z Rzecz„pospolit„. Ich efektem by‡ upadek I. Wy- howskiego i podporz„dkowanie siŒ Kozaczyzny carowi. Jednak tradycje i idee, kt(cid:243)rymi kierowali siŒ w polityce B. Chmielnicki i jego nastŒpca, nadal pozosta‡y ¿ywe w ‡onie elity, kt(cid:243)ra d„¿y‡a do zachowania autonomii w ra- mach Moskwy lub Warszawy. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wydarzeæ, kt(cid:243)re doprowadzi‡y do os‡abienia znaczenia Kozaczyzny na are- nie miŒdzynarodowej. Na prze‡omie lat 50. i 60. XVII wieku z podmiotu polityki zagranicznej sta‡a siŒ ona jej przedmiotem. Oczywi(cid:156)cie nadal po- strzegano j„ jako wa¿ny czynnik militarny, realn„ si‡Œ zdoln„ przewa¿y(cid:230) sza- lŒ zwyciŒstwa w wojnie polsko-moskiewskiej na jedn„ ze stron. Jednak WstŒp 11 zar(cid:243)wno Kreml, jak i Warszawa by‡y zgodne w swych dzia‡aniach wymie- rzonych przeciwko samodzielno(cid:156)ci Kozaczyzny. Oba dwory nie pragnŒ‡y odbudowy znaczenia wojska zaporoskiego do pozycji, jakie posiada‡o ono w latach poprzednich, i ostatecznie podzieli‡y UkrainŒ miŒdzy siebie. By pozna(cid:230) przyczyny tego nag‡ego upadku oraz odpowiedzie(cid:230) na py- tanie, czy by‡a inna alternatywa dla Kozaczyzny, trzeba przyjrze(cid:230) siŒ poli- tyce kozackiej, stosunkom z Moskw„ i Rzecz„pospolit„, wydarzeniom, ja- kie zasz‡y na Ukrainie miŒdzy zawarciem uk‡adu hadziackiego a ugod„ cudnowsk„, czyli w latach 1658(cid:150)1660. PamiŒta(cid:230) nale¿y, ¿e przyczyny tych proces(cid:243)w tkwi„ nie tylko w wypadkach, jakie w tym i wcze(cid:156)niejszym okresie mia‡y miejsce na Ukrainie, ale r(cid:243)wnie¿ w sytuacji geopolitycznej Europy (cid:140)rodkowo-Wschodniej. W niniejszej pracy podda‡em analizie politykŒ hetmana Iwana Wy- howskiego wobec Paæstwa Moskiewskiego i Rzeczypospolitej oraz jego dzia‡ania zmierzaj„ce do rewizji traktatu hadziackiego. Szczeg(cid:243)lne miej- sce zajmuj„ dzia‡ania wojenne, bŒd„ce istotnym czynnikiem opisywanych wydarzeæ. Przedstawi‡em zw‡aszcza przebieg kampanii konotopskiej i zwy- ciŒstwo pod Sosn(cid:243)wk„. Du¿o uwagi po(cid:156)wiŒci‡em dzia‡aniom podejmowa- nym przez dw(cid:243)r moskiewski (po ugodzie hadziackiej) i warszawski (po ugodzie perejas‡awskiej 1659 roku) w celu przeci„gniŒcia Kozak(cid:243)w na swoj„ stronŒ. I tak w przypadku Kremla bŒdziemy mie(cid:230) do czynienia z pr(cid:243)- bami pozyskania I. Wyhowskiego i jednocze(cid:156)nie obalenia go przy pomocy ni¿szych warstw spo‡eczno(cid:156)ci ukraiæskiej. Je(cid:156)li za(cid:156) chodzi o dw(cid:243)r kr(cid:243)lew- ski, to bŒdzie on podejmowa‡ pr(cid:243)by pozyskania m‡odego nastŒpcy tw(cid:243)rcy ugody hadziackiej Jurija Chmielnickiego oraz prawobrze¿nej starszyzny, niechŒtnym okiem patrz„cej na ograniczanie przez MoskwŒ autonomii ko- zackiej. Przedstawi‡em przyczyny upadku I. Wyhowskiego, okoliczno(cid:156)ci za- warcia tzw. drugiej ugody perejas‡awskiej i dzia‡ania podejmowane przez czŒ(cid:156)(cid:230) starszyzny kozackiej w celu zmiany niekt(cid:243)rych postanowieæ tego uk‡adu. Pr(cid:243)bowa‡em r(cid:243)wnie¿ odpowiedzie(cid:230) na pytanie o przyczynach przej- (cid:156)cia J. Chmielnickiego i prawobrze¿nych pu‡k(cid:243)w kozackich na stronŒ Rze- czypospolitej w 1660 roku. Prezentuj„c przebieg wydarzeæ z lat 1658(cid:150)1660 warto zastanowi(cid:230) siŒ nad kilkoma problemami. Wydaje siŒ, ¿e porozumienie z Rzecz„pospolit„ nie by‡o celem I. Wyhowskiego, a jedynie etapem na drodze do suwerenno- (cid:156)ci Kozaczyzny. Widoczne to jest zar(cid:243)wno w tre(cid:156)ci uk‡adu, propozycjach zmian przedstawionych przez stronŒ kozack„ na sejmie 1659 roku, jak i w dzia‡aniach polityczno-wojskowych podjŒtych po Hadziaczu przez het- mana. Pojawia siŒ wiŒc pytanie, jaki cel przy(cid:156)wieca‡ hetmanowi po podpi- saniu ugody? Jakie zmiany chcia‡ wprowadzi(cid:230) do uk‡adu? Jak wygl„da‡a jego polityka wobec Moskwy i jakie by‡y tego przyczyny? Czemu s‡u¿y‡y 12 Od ugody hadziackiej do Cudnowa kontakty z Turcj„, Austri„ i Szwecj„, prowadzone po zawarciu, a nawet ju¿ po ratyfikowaniu uk‡adu hadziackiego? I w koæcu, jak„ rolŒ w rozwoju wy- darzeæ w omawianym okresie na Ukrainie odgrywa‡ czynnik tatarski? Dokument podpisany pod Hadziaczem by‡ tylko pierwsz„ wersj„ po- rozumienia, do kt(cid:243)rej obie strony zamierza‡y wnie(cid:156)(cid:230) korzystne dla siebie poprawki. Dlatego tak istotny dla dziej(cid:243)w Kozaczyzny tego okresu jest przebieg negocjacji nad ostatecznym kszta‡tem ugody i postawa wobec niej dworu polskiego. R(cid:243)wnie wa¿ne jest pytanie o dzia‡ania podjŒte przez Kreml na wie(cid:156)(cid:230) o utracie Ukrainy na rzecz Rzeczypospolitej. Czynnik kozacki odgrywa‡ wszak istotn„ rolŒ w stosunkach polsko-moskiewskich, kt(cid:243)re w tym okresie ponownie uleg‡y zaostrzeniu, co po czŒ(cid:156)ci by‡o rezultatem przej(cid:156)cia Kozak(cid:243)w pod w‡adzŒ kr(cid:243)la Jana Kazimierza. Powr(cid:243)t Kozaczyzny pod w‡adzŒ kr(cid:243)la polskiego nast„pi‡ na p‡aszczy(cid:159)- nie sojuszu antymoskiewskiego. Obie strony znalaz‡y siŒ w obliczu agresji Paæstwa Moskiewskiego i wzajemna pomoc by‡a tym elementem, kt(cid:243)ry m(cid:243)g‡ utrwali(cid:230) zawarte porozumienie. Dlatego wa¿ne dla prezentowanych w pracy kwestii s„: przebieg walk na Ukrainie w latach 1658(cid:150)1660 i pr(cid:243)ba odpowiedzi na pytania o cele operacyjne Moskwy i Czehrynia oraz o przy- czyny braku wsparcia ze strony Rzeczypospolitej dla dzia‡aæ Iwana Wy- howskiego i pozostawienie go w osamotnieniu wobec potŒgi wojskowej Kremla. Podj„‡em r(cid:243)wnie¿ pr(cid:243)bŒ odpowiedzi na pytania o przyczyny upadku I. Wyhowskiego i (cid:159)r(cid:243)d‡o jego klŒski. Czy zawa¿y‡ na tym fakt wprowadze- nia przez stronŒ polsk„ niekorzystnych dla Kozak(cid:243)w zmian do aktu ha- dziackiego i odrzucenie propozycji hetmana zaporoskiego? Czy te¿ powo- dem mog‡a by(cid:230) s‡aba pozycja I. Wyhowskiego w ‡onie Kozaczyzny? W jaki spos(cid:243)b utraci‡ sw(cid:243)j urz„d? Czy w wyniku narodowego powstania mas, czy te¿ obalony przez starszyznŒ? Okres rz„d(cid:243)w Jurija Chmielnickiego charakteryzuje siŒ utrat„ znacze- nia przez KozaczyznŒ i coraz silniejszym podporz„dkowaniem Ukrainy Paæstwu Moskiewskiemu. Dlatego spr(cid:243)bowa‡em udzieli(cid:230) odpowiedzi na pytanie o przyczyny i przebieg tego procesu oraz na(cid:156)wietli‡em okoliczno- (cid:156)ci zawarcia ugody perejas‡awskiej. W koæcu pokusi‡em siŒ o przedstawienie przyczyn roz‡amu w ‡onie Kozaczyzny, jaki nast„pi‡ po podporz„dkowaniu siŒ carowi w 1659 roku, klŒski plan(cid:243)w zmian w ugodzie perejas‡awskiej oraz powody przej(cid:156)cia na stronŒ Rzeczypospolitej hetmana i pu‡k(cid:243)w prawobrze¿nych. Stara‡em siŒ tak¿e scharakteryzowa(cid:230) postawŒ elity kozackiej wobec dzia‡aæ I. Wyhow- skiego i rywalizacjŒ o wp‡yw na m‡odego Chmielnickiego. Istotne jest tu pytanie o rolŒ, jak„ mia‡ zamiar odgrywa(cid:230) Wyhowski po zrzeczeniu siŒ bu‡awy we wrze(cid:156)niu 1659 roku. Czy rzeczywi(cid:156)cie chcia‡ siŒ wycofa(cid:230) z ¿y- cia publicznego, czy te¿ rozpoczyna‡ grŒ, kt(cid:243)ra mia‡a ponownie wynie(cid:156)(cid:230) WstŒp 13 go na szczyty w‡adzy w KsiŒstwie Ruskim lub przynajmniej u‡atwi(cid:230) mu przejŒcie kontroli nad nowym hetmanem. Praca sk‡ada siŒ z siedmiu rozdzia‡(cid:243)w. W pierwszym przedstawi‡em wydarzenia poprzedzaj„ce zawarcie ugody, pocz„wszy od momentu (cid:156)mierci Bohdana Chmielnickiego i przejŒcia bu‡awy hetmaæskiej przez Iwana Wyhowskiego. Om(cid:243)wi‡em w nim politykŒ tego ostatniego w pierwszych miesi„cach rz„d(cid:243)w, walkŒ z opozycj„ (cid:150) g‡(cid:243)wnie z pu‡kownikiem po‡taw- skim Martynem Puszkarem i atamanem koszowym Jakowem Barabaszem (cid:150) oraz Moskw„, d„¿„c„ do ograniczenia autonomii kozackiej w ramach paæstwa car(cid:243)w, a tak¿e zwrot ku Rzeczypospolitej spowodowany tymi moskiewskimi zakusami. Drugi rozdzia‡ po(cid:156)wiŒci‡em rozmowom w Ha- dziaczu miŒdzy stron„ kozack„ a komisarzami kr(cid:243)lewskimi oraz pierw- szym walkom I. Wyhowskiego z Moskw„. W rozdziale trzecim om(cid:243)wi‡em zar(cid:243)wno reakcjŒ dworu carskiego na pierwsze niepowodzenia dzia‡aæ zmie- rzaj„cych do przywr(cid:243)cenia Ukrainy pod w‡adzŒ Kremla (cid:150) w tym m.in. cele misji Aleksjeja Nikitycza Trubeckiego oraz rokowania polsko-kozackie na sejmie warszawskim 1659 roku o ostateczny kszta‡t zawartego pod Ha- dziaczem porozumienia. W rozdziale czwartym zaprezentowa‡em obraz walk kozacko-moskiewskich w trakcie kampanii konotopskiej 1659 roku oraz om(cid:243)wi‡em przebieg kulminacyjnego momentu tych dzia‡aæ, czyli bitwŒ pod Sosn(cid:243)wk„. Rozdzia‡ pi„ty omawia przyczyny upadku Iwana Wy- howskiego we wrze(cid:156)niu 1659 roku i wyb(cid:243)r na urz„d hetmaæski Jurija Chmielnickiego. W kolejnym, sz(cid:243)stym ju¿ rozdziale przedstawi‡em wyda- rzenia zwi„zane z powrotem Ukrainy pod w‡adzŒ Moskwy i tzw. drug„ ugodŒ perejas‡awsk„. Om(cid:243)wi‡em tutaj politykŒ starszyzny prawobrze¿nej Ukrainy w momencie konfrontacji z wojskami carskimi i wspieraj„cymi je pu‡kami lewobrze¿nymi oraz poszczeg(cid:243)lne etapy rokowaæ J. Chmielnickie- go z A. Trubeckim w Perejas‡awiu. Ostatni si(cid:243)dmy rozdzia‡ przedstawia prze- bieg wydarzeæ poprzedzaj„cych kampaniŒ cudnowsk„, kt(cid:243)re zawa¿y‡y na postawie Kozak(cid:243)w w jej trakcie (cid:150) m.in. kwestiŒ renegocjacji niekt(cid:243)rych po- stanowieæ ugody perejas‡awskiej oraz pr(cid:243)by podejmowane przez WarszawŒ pozyskania J. Chmielnickiego w momencie zaostrzenia siŒ stosunk(cid:243)w na linii Czehryæ(cid:150)Moskwa. Tu te¿ om(cid:243)wi‡em rokowania pod Cudnowem za- koæczone zawarciem nowego porozumienia z Rzecz„pospolit„. Przegl„d materia‡(cid:243)w (cid:159)r(cid:243)d‡owych, wykorzystanych przeze mnie w tej pracy, rozpocz„(cid:230) nale¿y od zbior(cid:243)w przechowywanych w Archiwum G‡(cid:243)w- nym Akt Dawnych (dalej AGAD). Na pierwszym miejscu wypada wymie- ni(cid:230) Archiwum Koronne Warszawskie, a w nim dzia‡y: Kozacki, Rosyjski i Tatarski. Zebrana jest w nich korespondencja pomiŒdzy Iwanem Wyhow- skim a dworem kr(cid:243)lewskim i Stanis‡awem Kazimierzem Bieniewskim oraz komisarzy na rokowania z Moskw„. Du¿o informacji zawiera zachowana korespondencja Warszawy z Bachczysarajem. Pomocne w opracowywaniu 14 Od ugody hadziackiej do Cudnowa tej problematyki okaza‡y siŒ akta zgromadzone w Metryce Koronnej, szcze- g(cid:243)lnie Libri Legationum i Sigillata oraz Archiwum Skarbowe Koronne. Tu znajduj„ siŒ rachunki poselstw oraz popisy oddzia‡(cid:243)w, m.in. wchodz„cych w sk‡ad korpusu Andrzeja Potockiego, wys‡anego na pomoc Wyhowskiemu pod koniec 1658 roku. Nale¿y tak¿e wspomnie(cid:230) o Archiwum Radziwi‡‡ow- skim, cho(cid:230) przechowywana w nim korespondencja dotyczy g‡(cid:243)wnie spraw litewskich i wydarzeæ na bia‡oruskim teatrze dzia‡aæ. Ale trafiaj„ siŒ tam r(cid:243)wnie¿ warto(cid:156)ciowe materia‡y, zw‡aszcza informacje o przebiegu walk i ro- kowaæ na Ukrainie i w Warszawie, znajduj„ce siŒ w dziale pi„tym, a w szcze- g(cid:243)lno(cid:156)ci w listach marsza‡ka wi‡komirskiego Jana Mierzeæskiego oraz gu- bernator(cid:243)w s‡uckich Krzysztofa K‡okockiego i W‡adys‡awa Huryna. Ze zbior(cid:243)w znajduj„cych siŒ w Bibliotece Muzeum im. ks. Czartory- skich w Krakowie warto wymieni(cid:230) akta znajduj„ce siŒ w rŒkopisie nr 402, a w(cid:156)r(cid:243)d nich teksty ugody hadziackiej oraz korespondencja dotycz„ca m.in. wielko(cid:156)ci rejestru. Sporo informacji na temat wydarzeæ politycznych tego okresu oraz opinii czŒ(cid:156)ci elity w‡adzy Rzeczypospolitej znajduje siŒ w zbio- rze korespondencji Jana Leszczyæskiego czy te¿ w aktach dotycz„cych panowania Jana Kazimierza. W zbiorach Biblioteki Polskiej Akademii UmiejŒtno(cid:156)ci i Polskiej Aka- demii Nauk w Krakowie oraz Biblioteki Jagielloæskiej znajduj„ siŒ doku- menty obrazuj„ce stosunki polsko-kozackie z prze‡omu lat 50. i 60. XVII wieku. S„ to m.in. korespondencja Jerzego Lubomirskiego i Miko‡aja Pra¿- mowskiego2. Ciekawe informacje znajduj„ siŒ w Archiwum Paæstwowym w Gdaæ- sku. Tu znajduje siŒ list z okresu buntu T. Cieciury i W. Zo‡otarenki obra- zuj„cy wydarzenia, jakie mia‡y miejsce na Prawobrze¿u i w(cid:156)r(cid:243)d stronni- k(cid:243)w hetmaæskich, a tak¿e niewykorzystana przez badaczy przebiegu kampanii cudnowskiej relacja z tej¿e wyprawy z‡o¿ona przez hetman(cid:243)w na sejmie 1661 roku3. Kwerenda przeprowadzona w polskich archiwach uzupe‡niona zosta- ‡a przez badania przeprowadzone w L(cid:146)vivs(cid:146)kej naukovej bibliotece im. V. Stefanika NAN Ukraini, gdzie w Archiwum Sapieh(cid:243)w z Krasiczyna znajduje siŒ korespondencja opisuj„ca wydarzenia na terenach bia‡oruskich i na Ukrainie. Niestety z przyczyn obiektywnych nie uda‡o mi siŒ dotrze(cid:230) do zbior(cid:243)w archiw(cid:243)w w Moskwie i Kijowie. Wiele jednak spo(cid:156)r(cid:243)d akt(cid:243)w w nich przechowywanych wydano drukiem na prze‡omie XIX i XX wieku. Ukaza‡y siŒ one przede wszystkim w nastŒpuj„cych wydawnictwach 2 CzŒ(cid:156)(cid:230) zosta‡a wydana przez S. Ochmann-Staniszewsk„. Zob. Listy Jana Andrzeja Morstina, zebra‡a i opracowa‡a S. Ochmann-Staniszewska, Wroc‡aw 2002. 3 Kwerenda przeprowadzona w Bibliotece PAN w K(cid:243)rniku oraz w Bibliotece Ra- czyæskich w Poznaniu zakoæczy‡a siŒ wynikiem negatywnym. WstŒp 15 (cid:159)r(cid:243)d‡owych: (cid:132)Akty, otnos(cid:226)yies(cid:226) k istorii Û(cid:158)noj i Zapadnoj Rossii(cid:148)4, (cid:132)Akty Moskovskogo Gosudarstva(cid:148)5 i (cid:132)Pam(cid:226)tniki, izdannye Kievskoj Kommis- siej dl(cid:226) razbora drevnih aktov(cid:148)6. Zawieraj„ one korespondencjŒ hetman(cid:243)w zaporoskich z dworem carskim i kr(cid:243)lewskim, akty poselstw moskiewskich do Kozak(cid:243)w, listy i raporty wojewod(cid:243)w carskich. Szczeg(cid:243)lnie wiele infor- macji zawiera korespondencja wojewody kijowskiego Wasyla Borysowi- cza Szeremietiewa oraz Aleksjeja Nikitycza Trubeckiego. Wiele cennych informacji znajduje siŒ w zbiorach: (cid:132)Dopo‡nenie k tomu III Dvorcovyh razr(cid:226)dov(cid:148)7, (cid:132)Materïali do istoriï KozaŁŁini XVII viku(cid:148)8, (cid:132)Po‡noe sobranie zakonov Rossijskoj imperii(cid:148)9 oraz (cid:132)Arhiv Ûgo-Zapadnoj Rossii(cid:148)10. Nie nale¿y te¿ zapomina(cid:230) o wydanych niedawno dokumentach obu hetman(cid:243)w: Iwana Wyhowskiego i Jurija Chmielnickiego w zbiorze (cid:132)Universali ukraïns(cid:146)kih gêt(cid:146)maniv vid Ivana Vigovs(cid:146)kogo do Ivana Samoj‡oviŁa (1657(cid:150) (cid:150)1687)(cid:148)11. Wiele cennych informacji odnosz„cych siŒ do wydarzeæ na Ukraïnie i sprawy rokowaæ polsko-kozackich znajduje siŒ w koresponden- cji nuncjuszy apostolskich w Warszawie, wydanych w (cid:132)Litterae nuntiorum apostolicorum(cid:148)12. Drug„ grupŒ wydanych (cid:159)r(cid:243)de‡ stanowi„ pamiŒtniki i latopisy (cid:150) Jo- achima Jerlicza, Micha‡a Jemio‡owskiego, Wespazjana Kochowskiego, Patryka Gordona, Samoi‡a VeliŁki, Samovidca, Grigorija Grab(cid:226)nki13. Jed- 4 Akty, otnos(cid:226)yies(cid:226) k istorii Û(cid:158)noj i Zapadnoj Rossii, sobrannye i izdannye Arheogra- fiŁeskoû kommissieû, (dalej Akty JZR), t. IV(cid:150)V, Sankt-Peterburg 1863; t. VII, Sankt-Peter- burg 1872; t. XV, Sankt-Peterburg 1892. 5 Akty Moskovskogo Gosudarstva, izdannye imperatorskoj Akademiej nauk: Razr(cid:226)dnyj prikaz, Moskovskij sto‡ (dalej AMG), t. II(cid:150)III, Sankt-Peterburg 1894(cid:150)1901. 6 Pam(cid:226)tniki, izdannye Kievskoj Kommissiej dl(cid:226) razbora drevnih aktov, (dalej PKK), t. III, Kiev 1898; Pam(cid:226)tniki, izdannye Vremennoû Kommissieû dl(cid:226) razbora drevnih aktov, vysoŁaj(cid:154)e utver(cid:158)dennoû pri kievskom voennom, podol(cid:146)skom i vo‡ynskom genera‡-guberna- tore, (dalej PVK), t. IV, Kiev 1859. 7 Dopo‡nenie k tomu III Dvorcovyh razr(cid:226)dov, (dalej DDR), Sankt-Peterburg 1854. 8 Materïali do istoriï KozaŁŁini XVII viku, wyd. V. GerasimŁuk, L viv 1994. 9 Po‡noe sobranie zakonov Rossijskoj imperii, t. I, Sankt-Peterburg 1830. 10 Arhiv Ûgo-Zapadnoj Rossii, izdannyj Vremennoj komissieû dl(cid:226) razbora drevnih ak- tov, vysoŁaj(cid:154)e utver(cid:158)dennoj pri Kievskom voennom, podol(cid:146)skom i vo‡ynskom genera‡-gu- bernatore, (dalej Archiv JZR), cz. 2, t. II, Kiev 1888; cz. 3, t. VI, Kiev 1908. 11 Universali ukraïns(cid:146)kih gêt(cid:146)maniv vid Ivana Vigovs(cid:146)kogo do Ivana Samoj‡oviŁa (1657(cid:150) (cid:150)1687), Kiïv(cid:150)L viv 2004. 12 Litterae nuntiorum apostolicorum Ucrainae illustrantes (dalej LNA), coegit P. Atha- nasius, G. Welykyj, OSBM, vol. IX(cid:150)X, Roma 1963(cid:150)1965. 13 J. Jerlicz, Latopisiec, albo kroniczka, wyd. K.W. W(cid:243)jcicki, t. II, Warszawa 1853; M. Jemio‡owski, PamiŒtnik dzieje Polski zawieraj„cy (1648(cid:150)1679), oprac. J. DziŒgielew- ski, Warszawa 2000; W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Ra- czyæski, t. I(cid:150)II, Poznaæ 1840; (cid:132)Dnevnik(cid:148) genera‡a Patrika Gordona, (cid:132)¨teni(cid:226) v(cid:146) Imperator- skom Obyestivi Istorii i drevnostej rossijskih pri moskovskom universitete(cid:148) (dalej 16 Od ugody hadziackiej do Cudnowa nak wiadomo(cid:156)ci w nich zawarte s„ czŒsto nieprzydatne, a wrŒcz ba‡amut- ne. Wynika to z faktu, ¿e wielu z nich (np. M. Jemio‡owski, W. Kochowski) by‡o zbyt oddalonych od teatru ukraiæskiego i swoje informacje czerpali z dru- giej rŒki. Przyk‡adem mo¿e by(cid:230) tutaj opis bitwy pod Sosn(cid:243)wk„ w dziele W. Kochowskiego. Znowu latopisy ukraiæskie powsta‡y jaki(cid:156) czas po opisy- wanych wydarzeniach a autorzy nie mieli mo¿liwo(cid:156)ci skonfrontowania ich z rzeczywisto(cid:156)ci„. Szczeg(cid:243)lnie ostro wida(cid:230) to na przyk‡adzie S. VeliŁki, da- rz„cego wielk„ niechŒci„ posta(cid:230) Iwana Wyhowskiego. O wydarzeniach na Ukrainie na prze‡omie lat 50. i 60. XVII wieku pisano wiele, cho(cid:230) tylko niekt(cid:243)rzy badacze pokusili siŒ o bli¿sze spojrze- nie na dzieje Kozaczyzny od 1658 do 1660 roku. Pierwszym historykiem, kt(cid:243)ry zaj„‡ siŒ tym okresem by‡ D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij 14. (cid:132)Istorij(cid:226) Maloj Rossii(cid:148) oparta zosta‡a na badaniach (cid:159)r(cid:243)d‡owych w archiwach moskiew- skich zapocz„tkowanych jeszcze przez jego ojca. Pomijaj„c brak aparatu krytycznego, szczeg(cid:243)lnie wobec ukraiæskich latopis(cid:243)w, praca Banti(cid:154)-Ka- mens(cid:146)kijego, dla kt(cid:243)rej wzorem by‡a oparta na polskich (cid:159)r(cid:243)d‡ach ksi„¿ka Johanna Chrystiana Engela15, wnios‡a wiele w rozw(cid:243)j badaæ nad Kozaczy- zn„ okresu Bohdana Chmielnickiego i Ruiny. Na pocz„tku lat 40. XIX wieku ukaza‡a siŒ praca M. MarkeviŁa (cid:132)Isto- rij(cid:226) Malorossii(cid:148), oparta na do(cid:156)(cid:230) ograniczonej bazie (cid:159)r(cid:243)d‡owej, g‡(cid:243)wnie na (cid:132)Istorii Rusiw(cid:148) i latopisie G. Grabânki16. MarkeviŁ nie dostrzeg‡ m.in. s‡abo- (cid:156)ci systemu w‡adzy bu‡awy i administracji kozackiej, I. Wyhowskiego za(cid:156) charakteryzowa‡ jako (cid:132)zaprzedanemu nie Polsce czy Rosji, ale z‡otu(cid:148). Prace tych dw(cid:243)ch historyk(cid:243)w odsunŒ‡y na drugi plan dokonania My- ko‡y Kostomarova, autora m.in. biografii Bohdana i Jurija Chmielnickich oraz Iwana Wyhowskiego17. Jego niezaprzeczalnym osi„gniŒciem by‡o to, ¿e opar‡ swoje twierdzenia na ca‡ym szeregu (cid:159)r(cid:243)de‡ rosyjskich i polskich ¨OIDR) kn. IV, 1891, s. 1(cid:150)236; S. VeliŁko, Letopis(cid:146) sobytij v Ûgo-Zapadnoj Rossii v XVII veke. Sostavi‡ Samoi‡ VeliŁko, byv(cid:154)ij kancel(cid:226)rist kancel(cid:226)rii Vojska Zaporo(cid:158)skogo, t. I(cid:150)II, Kiev 1848; Letopis(cid:146) Samovidca po novootkrytym spiskam s pri‡o(cid:158)eniem treh ma‡o- rossijskih hronik, izdana Kievskoû Vremennoû Kommissieû dl(cid:226) razbora drevnih aktov, Kiev 1878; G. Grab(cid:226)nka, Istori(cid:226) o destvi(cid:226)h prezel(cid:146)noj i ot naŁa‡a Pol(cid:226)kov krovav(cid:154)ej nebyva‡oj brani Bogdana Hmel(cid:146)nickogo s Pol(cid:226)ki za naii(cid:226)snej(cid:154)ih korolej V‡adis‡ava, potom ´na Ka- zimira, otkryvaets(cid:226) poŁatoj v roku 1648 i za let es(cid:226)t(cid:146) po smerti Hmel(cid:146)nickogo neokonŁen- noj, z raznyh letopiscev i z dioru(cid:154)ej, na toj vojne pisannyh, i samobytnyh staro(cid:158)i‡ov svide- tel(cid:146)stv utver(cid:158)dena, Kiev 1854. 14 D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij, Istori(cid:226) Maloj Rossii, t. II, Moskva 1842. 15 J.Ch. Engels, Geschichte der Ukraine und der ukrainischen Kosakem, wie auch des K(cid:246)nigreich Halitsch-Wladimir, Yalle 1796. 16 M. MarkeviŁ, Istori(cid:226) Malorossii, t. II, Moskva 1842. 17 M. Kostomarov, Getmanstvo Vygovskogo, Sankt-Peterburg 1862; idem, Getmanstvo Ûri(cid:226) Hmel(cid:146)nickogo, w: IstoriŁeskie monografij i izsledovani(cid:226) Nikola(cid:226) Kostomarova, t. XII, Sankt-Peterburg 1872. WstŒp 17 oraz na kwerendach w archiwach zagranicznych. Badaj„c dzieje rz„d(cid:243)w Wyhowskiego, zauwa¿y‡ istnienie na Ukrainie dw(cid:243)ch partii (cid:150) zwolenni- k(cid:243)w uk‡ad(cid:243)w z Rzecz„pospolit„, do kt(cid:243)rego nale¿a‡a wiŒkszo(cid:156)(cid:230) starszy- zny i wy¿szego duchowieæstwa oraz bogaci Kozacy (cid:150) i stronnictwa pro- moskiewskiego z‡o¿onego z najbiedniejszych warstw spo‡ecznych. To on by‡ te¿ autorem koncepcji, wed‡ug kt(cid:243)rej hetman by‡ wiernym zwolenni- kiem kr(cid:243)la i powrotu Kozaczyzny do paæstwa polskiego. Pogl„dy M. Ko- stomarova spotka‡y siŒ z ostr„ krytyk„ m.in. ze strony M. MaksimovŁa, G.V. Karpova i P. Kuli(cid:154)a. W drugiej po‡owie XIX wieku ukaza‡y siŒ prace historyk(cid:243)w rosyj- skich, kt(cid:243)re nie w‡„cza‡y siŒ w polemikŒ z M. Kostomarovem. W pierwszym rzŒdzie nale¿y wymieni(cid:230) S. Solov(cid:146)eva18, kt(cid:243)ry wykorzysta‡ wiele (cid:159)r(cid:243)de‡ nie- znanych wcze(cid:156)niejszym autorom, czym dope‡ni‡ pewne luki w pracach Kostomarova. Pogl„dy Solov(cid:146)eva by‡y charakterystyczne dla szko‡y rosyj- skiej, a mianowicie malowa‡ on w ciemnych barwach posta(cid:230) Iwana Wyhow- skiego i wynosi‡ jego przeciwnika politycznego (cid:150) Martyna Puszkara. Du¿o cennych informacji dostarcza ksi„¿ka A. Barsukova, po(cid:156)wiŒco- na rodzinie Szeremietiewych, a prezentuj„ca nie tylko przebieg wydarzeæ z lat 1658(cid:150)1660, ale tak¿e rolŒ, jak„ w tym okresie odgrywa‡ wojewoda kijowski z ramienia Moskwy, Wasyl Borysowicz Szeremietiew19. Pod koniec XIX wieku ukaza‡a siŒ praca absolwenta uniwersytetu w Kijowie, W.W. Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kijego20, po(cid:156)wiŒcona okresowi Ruiny. Jej baza (cid:159)r(cid:243)d‡owa by‡a skromniejsza ni¿ we wcze(cid:156)niej wymienionych pozy- cjach, a autor tradycyjnie ju¿ traktowa‡ I. Wyhowskiego jako polskiego stronnika. Jednak¿e wbrew panuj„cym pogl„dom Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kij uwa- ¿a‡, ¿e M. Puszkarem kierowa‡y motywy osobiste (cid:150) chŒ(cid:230) zdobycia bu‡awy hetmaæskiej. Jest to te¿ pierwsza praca, kt(cid:243)ra zajŒ‡a siŒ tematyk„ dzia‡aæ wojennych tego okresu. Wzrost (cid:156)wiadomo(cid:156)ci narodowej Ukraiæc(cid:243)w na prze‡omie XIX i XX wieku spowodowa‡ wielkie zainteresowanie histori„. To za(cid:156) zaowocowa‡o pojawieniem siŒ du¿ej ilo(cid:156)ci publikacji z tego zakresu. Jako jedne z pierw- szych ukaza‡y siŒ prace O. Êfimenko i M. Arkasa21. Obie mia‡y charakter og(cid:243)lny i popularnonaukowy. Êfimenko, podobnie jak M. Arkas, uwa¿a‡a, ¿e Bohdana Chmielnickiego do zmiany orientacji politycznej zmusi‡y uk‡ady 18 S. Solov(cid:146)ev, Istori(cid:226) Rossii z drevnej(cid:154)ih vremen, kn. V i VI, Moskva 1961; idem, Ivan Vygovskij, (cid:132)OteŁestvennye zapiski(cid:147), t. CXXVII, nr 11, Moskva 1859, s. 43(cid:150)64. 19 A. Barsukov, Rod (cid:138)eremetevyh, t. V, Sankt-Peterburg 1888. 20 V. Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kij, Bor(cid:146)ba Pol(cid:146)(cid:154)i s kazaŁestvom vo vtoroi polovine XVII i naŁale XVIII vekov, Kiev 1899. 21 O. Êfimenko, Istori(cid:226) ukrainskogo naroda, t. I(cid:150)II, Sankt-Peterburg 1906; M. Arkas, Istori(cid:226) Ukraïni, z malûnakmi, Kiev(cid:150)Lipsk 1920. 18 Od ugody hadziackiej do Cudnowa wileæskie z 1656 roku oraz ¿e Zaporo¿cy nie pragnŒli ¿ycia w pokoju, i ¿e pierwsze rozruchy na Siczy wybuch‡y dopiero za rz„d(cid:243)w I. Wyhowskiego. G‡(cid:243)wn„ rolŒ w obaleniu hetmana autorka przypisywa‡a (cid:150) nie wiadomo dla- czego (cid:150) Wasylowi Zo‡otarence i Jakimowi Somce. Jednym z pierwszych polskich historyk(cid:243)w, kt(cid:243)ry w swojej pracy zaj„‡ siŒ okresem lat 1658(cid:150)1660 na Ukrainie, by‡ J. Moraczewski22. Niestety in- teresowa‡ siŒ g‡(cid:243)wnie sprawami polskimi, dzieje Kozaczyzny traktuj„c zupe‡nie pobocznie. W pracy a¿ roi siŒ od b‡Œd(cid:243)w, wynikaj„cych po czŒ(cid:156)ci z wykorzystanych przez autora (cid:159)r(cid:243)de‡ (cid:150) g‡(cid:243)wnie pamiŒtnik(cid:243)w i osiemnasto- wiecznych opracowaæ. Dlatego te¿ I. Wyhowskiemu ka¿e walczy(cid:230) z jakim(cid:156) rosyjskim wojewod„ Matejowiczem. Wed‡ug J. Moraczewskiego ten¿e wo- jewoda jako przeciwwagŒ dla hetmana wysun„‡ osobŒ M. Puszkara i I. Wy- howski zmuszony by‡ szuka(cid:230) pomocy u Tatar(cid:243)w i w Rzeczypospolitej. W tym samym czasie ukaza‡a siŒ pierwsza biografia jednej z najbar- dziej wp‡ywowych postaci na Ukrainie z czas(cid:243)w I. Wyhowskiego (cid:150) Jerze- go Niemirycza, autorstwa J. £ukasiewicza23. Wiele ciekawych informacji zawiera te¿ praca A. Rolle po(cid:156)wiŒcona kobietom na czehryæskim dworze, w tym tak¿e Olenie Wyhowskiej24. Wydarzeniami zwi„zanych z rz„dami I. Wyhowskiego zajŒ‡a siŒ na prze‡omie XIX i XX wieku tak¿e polska historiografia. Skupi‡a siŒ ona jednak g‡(cid:243)wnie na genezie ugody hadziackiej. Jako pierwszy w Polsce o przebiegu rokowaæ Stanis‡awa Kazimierza Bieniewskiego z Iwanem Wy- howskim i ugodzie hadziackiej napisa‡ Franciszek Rawita Gawroæski. Obok niego spraw„ negocjacji polsko-kozackich zajmowa‡ siŒ tak¿e W‡adys‡aw Tomkiewicz25. Gawroæski jest tak¿e autorem biografii Jerzego Chmielnic- kiego, kt(cid:243)ra jednak¿e do dziej(cid:243)w pierwszego roku sprawowania przez nie- go rz„d(cid:243)w nie wnosi nic nowego26. Innymi polskimi historykami, kt(cid:243)rzy w tym okresie zajmowali siŒ dziejami Kozaczyzny w latach 1658(cid:150)1660 rozpatrywanymi na szerokim tle (cid:243)wczesnych wydarzeæ w rejonie, byli Antoni Walewski i Micha‡ Gawlik. Nie nale¿y jednak¿e zapomina(cid:230) przede 22 J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitej polskiej, t. VII, Poznaæ 1852. 23 J. £ukasiewicz, Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, starosta owrucki i krzemie- niecki, (cid:132)Biblioteka Warszawska(cid:148), 1860, s. 355(cid:150)370. 24 J.A. Rolle, Kobiety na dworze czehryæskim w drugiej po‡owie XVII wieku, (cid:132)Bibliote- ka Warszawska(cid:148), 1893. 25 F.R. Gawroæski, Poselstwo Bieniewskiego. Od (cid:156)mierci B. Chmielnickiego do umowy hadziackiej, Lw(cid:243)w 1907; idem, Kozaczyzna ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do koæ- ca XVIII wieku, Warszawa 1924; W. Tomkiewicz, Unia hadziacka, (cid:132)Sprawy Narodowo- (cid:156)ciowe(cid:148), r. XI, 1937, nr 1(cid:150)2, s. 1(cid:150)31. O pogl„dach tego pierwszego zob. najnowsz„ pracŒ prof. E. Koko, Franciszek Rawita-Gawroæski (1846(cid:150)1930) wobec Ukrainy i jej przesz‡o- (cid:156)ci: studium archaizmu, Gdaæsk 2006. 26 F.R. Gawroæski, Ostatni Chmielniczenko. (Zarys monograficzny), Poznaæ 1919. WstŒp 19 wszystkim o Ludwiku Kubali, kt(cid:243)ry w swoich pracach przedstawi‡ losy Kozaczyzny w okresie od potopu a¿ do Cudnowa27. Prace wszystkich tych historyk(cid:243)w s„ o tyle cenne, ¿e mieli oni mo¿liwo(cid:156)(cid:230) wykorzystania (cid:159)r(cid:243)de‡ dzi(cid:156) dla nas ju¿ niedostŒpnych. Szczeg(cid:243)lnie tyczy siŒ to w‡a(cid:156)nie ostatniego z wymienionych. Na pocz„tku XX wieku do g‡osu doszli historycy ukraiæscy zwi„zani z Towarzystwem Naukowym im. T. (cid:138)evŁenka. W(cid:156)r(cid:243)d tych, kt(cid:243)rzy zajŒli siŒ czasami I. Wyhowskiego i pocz„tkiem Ruiny, wymieni(cid:230) nale¿y V. Lipins(cid:146)ki- jego28, D. Korenec(cid:146)a29, B. GrinŁenka30, W. GerasimŁuka31 i M. Stadnika32. Pierwszy z wymienionych wielk„ uwagŒ po(cid:156)wiŒci‡ sprawie roli szlachty w powstaniu Chmielnickiego. Badaj„c przyczyny Ruiny, doszed‡ do wnio- sku, ¿e jedn„ z nich by‡o postawienie przez szlachtŒ swoich klasowych interes(cid:243)w ponad ideŒ niepodleg‡o(cid:156)ci Ukrainy. Podani wcze(cid:156)niej historycy du¿o uwagi po(cid:156)wiŒcili osobie hetmana Iwana Wyhowskiego. Stadnik uwa¿a‡, ¿e zawarcie przez Kozak(cid:243)w ugody hadziac- kiej by‡o spowodowane propolskim nastawieniem kierownika polityki Ko- zaczyzny. Koronec(cid:146) i GrinŁenko uwa¿ali, ¿e Wyhowskiego sk‡oni‡y do tego kroki podjŒte przez dw(cid:243)r moskiewski (cid:150) poddania Ukrainy pod kontrolŒ car- skiej administracji. Do tego samego wniosku doszed‡ te¿ jeden z najwiŒkszych historyk(cid:243)w ukraiæskich, M. Gru(cid:154)evs(cid:146)kij. Je(cid:156)li za(cid:156) chodzi o GerasimŁuka, to uwa¿a‡ on, ¿e Wyhowski d„¿y do stworzenia niezale¿nego paæstwa. Jedno- cze(cid:156)nie wszyscy oni dosy(cid:230) realistycznie oceniali Martyna Puszkara, widz„c w nim karierowicza i narzŒdzie w rŒkach Kremla. Kolejnym historykiem, kt(cid:243)ry zajmowa‡ siŒ tym okresem, by‡ uczeæ Gru(cid:154)evs(cid:146)kijego, I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ33. Uwa¿a‡ on I. Wyhowskiego za 27 A. Walewski, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej wpadaj„cej w jarzmo domowe za panowania Jana Kazimierza (1655(cid:150)1660), t. I(cid:150)II, Krak(cid:243)w 1870; M. Gawlik, Projekt unii rosyjsko-polskiej w drugiej po‡owie XVII wieku, (cid:132)Kwartalnik Historyczny(cid:148) (dalej KH), t. XXIII, 1909, s. 107(cid:150)125; L. Kubala, Wojny duæskie i pok(cid:243)j oliwski 1657(cid:150)1660, Lw(cid:243)w 1922. 28 V. Lipins(cid:146)kij, Ukraïna na perelomi 1657(cid:150)1659, Kiïv 1997. 29 D. Korenec(cid:146), Znosini get(cid:146)mana Ivana Vigovs(cid:146)kogo z Pol(cid:146)(cid:154)eû v r. 1657(cid:150)1658, (cid:132) Zapiski Naukovogo tovaristva im. T. (cid:138)evŁenka(cid:148) (dalej ZNT(cid:138)), t. XXXVIII, L viv 1900; idem, Povstann(cid:226) Martina Pu(cid:154)kar(cid:226), w: Naukovyj zbirnik prisv(cid:226)Łenyj M. Gru(cid:154)evs(cid:146)komu, L viv 1904. 30 B.D. GrinŁenko, Ivan Vigovs(cid:146)kij, jogo (cid:158)itt(cid:226) i dila, Kiev 1909. 31 V. GerasimŁuk, Vigovyina i Gad(cid:226)c(cid:146)kij traktat, ZNT(cid:138), t. LXXXVII(cid:150)LXXXIX, L viv 1909; idem, Vigovs(cid:146)kij i Ûrij Hmel(cid:146)nic(cid:146)kij, ZNT(cid:138), t. LIX(cid:150)LX, L viv 1904; idem, Pered ¨udnivs(cid:146)koû kampaniêû, w: Naukovij zbirnik prisv(cid:226)Łenij M. Gru(cid:154)evs(cid:146)komu, L viv 1906, s. 288(cid:150)300; idem, ¨udnivs(cid:146)ka kampani(cid:226) 1660 r., L viv 1913. 32 M. Stadnik, Gad(cid:226)c(cid:146)ka uni(cid:226), (cid:132)Zapiski Ukraïns(cid:146)kogo Naukovogo tovaristva v Kiêvi(cid:148), kn. VII(cid:150)VIII, Kiev 1910(cid:150)1911. 33 I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ, Istori(cid:226) kozaŁŁini dl(cid:226) narodu i molodi, L viv 1922, idem (I. Holms(cid:146)kij), Istori(cid:226) Ukraïni, New York(cid:150)M(cid:252)nchen 1949. 20 Od ugody hadziackiej do Cudnowa kontynuatora polityki Bohdana Chmielnickiego, kt(cid:243)rej celem by‡a pe‡na niezale¿no(cid:156)(cid:230) Ukrainy. Warto zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ r(cid:243)wnie¿ na to, ¿e obok badaczy, kt(cid:243)rych uwaga skupiona by‡a przede wszystkim na historii politycznej, dzia‡a‡o wielu in- nych, zainteresowanych rozwojem stosunk(cid:243)w spo‡ecznych w XVII wieku na Ukrainie. W(cid:156)r(cid:243)d nich s„ m.in. D. Bagalij i O. Lazarevs kij 34. W latach 30. XX wieku na pogl„dy i prezentowane przez historyk(cid:243)w opnie wp‡yw zaczŒ‡a mie(cid:230) nowa (cid:132)generalna linia(cid:148) J(cid:243)zefa Stalina. Stworzo- na zosta‡a (cid:132)nacjonalno-patriotyczna(cid:148) doktryna, kt(cid:243)ra sta‡a siŒ obowi„zuj„- cym dogmatem dla radzieckich historyk(cid:243)w. Ci, kt(cid:243)rzy siŒ nie podporz„d- kowali, byli karani. Niekt(cid:243)rzy, jak M. Gru(cid:154)evs(cid:146)kij, popadli w nie‡askŒ, innych represjonowano, a ich prace nie mog‡y siŒ ukazywa(cid:230)35. Od tej pory autorzy musieli podkre(cid:156)la(cid:230) znaczenie faktu (cid:132)vozz(cid:146)jednannia Ukraini z Rosijeju(cid:148), a wszyscy, kt(cid:243)rzy d„¿yli do zerwania tego po‡„czenia traktowani byli jako zdrajcy. Takim te¿ w nowej historiografii by‡ Iwan Wyhowski. Terminy (cid:132)Ruina(cid:148) i (cid:132)paæstwo kozackie(cid:148) zosta‡y zakazane, a rozw(cid:243)j wydarzeæ po (cid:156)mierci Bohdana Chmielnickiego, kt(cid:243)ry doprowadzi‡ do upadku Kozaczy- zny nakazano przedstawia(cid:230), ¿e zosta‡ wywo‡any przez zdrajc(cid:243)w hetma- n(cid:243)w. Ich dzia‡ania za(cid:156) doprowadza‡y zawsze do powstania (cid:132)narodowych mas(cid:148). Co za tym idzie, w odpowiednim (cid:156)wietle przedstawiano politykŒ jego nastŒpcy i genezŒ obu uk‡ad(cid:243)w (cid:150) perejas‡awskiego (1659 rok) i cud- nowskiego. WiŒkszo(cid:156)(cid:230) publikacji zosta‡a po(cid:156)wiŒcona okresowi 1648(cid:150)1654, a jedynie nieliczne czasom p(cid:243)(cid:159)niejszym. W(cid:156)r(cid:243)d tych ostatnich wymieni(cid:230) nale¿y prace I. Grekova, K. Stecûk i V. Go‡obuckijego36. Wszystko uleg‡o zmianie wraz z uzyskaniem przez UkrainŒ niepodle- g‡o(cid:156)ci. Histori„ Kozaczyzny od ugody hadziackiej do cudnowskiej zajmo- wali siŒ m.in. Û.A. Micik, V.A. Smolij, V.S. Stepankow i V. (cid:138)evŁuk37. Oparte 34 D. Bagalij, Zajmanyina v Livobere(cid:158)nij Ukraïni XVII(cid:150)XVIII st., (cid:132)Kievskaja Starina(cid:148), t. VIII, Kiev 1883; O. Lazarevskij, Malorossijskie pospolitye kresti(cid:146)(cid:226)ne, Kiev 1908. 35 T. ´kovleva, Get(cid:146)manyina v drugij polovini 50-h rokiv XVII stolitt(cid:226). PriŁini i poŁatok Ruïni, Kiïv 1998, s. 19. 36 I.B. Grekov, I¿ istorii sovmestnoj bor(cid:146)by Ukrainy i Rossii za osusestvlenie re(cid:154)enij Pere(cid:226)slavskoj rady (1657(cid:150)1659), w: Vossoedinenie Ukrainy z Rossiej. Sbornik statej, Mo- skva 1954, s. 307(cid:150)356; K. Stecûk, Narodni ruhi na Livobere(cid:158)nij i S‡obids(cid:146)kij Ukraïni v 50(cid:150) (cid:150)70-h rokah XVII st., Kiev 1960; eadem, Z istoriï borot(cid:146)bi rosijs(cid:146)kogo i ukraïns(cid:146)kogo naro- div proti agresiï (cid:154)l(cid:226)hets(cid:146)koï Pol(cid:146)(cid:154)i i su‡tans(cid:146)koï TureŁŁini u II po‡ovini XVII st., (cid:132)Ukraïns(cid:146)kij istoriŁnij (cid:158)urnal(cid:148) (dalej UI(cid:142)), nr 3, 1983, s. 47(cid:150)56; V. Go‡obuckij, Zaporo(cid:158)skoe kazaŁestvo, Kiev 1962. 37 Û. Micik, Ivan Vigovs(cid:146)kij, w: Volodari get(cid:146)mans(cid:146)koï bulavi: IstoriŁni portreti, Kiïv 1994, s. 191(cid:150)235; idem, Ûrij Hmel(cid:146)nic(cid:146)kij, ibidem, s. 237(cid:150)251; idem, Uman(cid:146) kozac(cid:146)ka i gajdamac(cid:146)ka, Kiïv 2002; idem, Getman Ivan Vigovs(cid:146)kij, Kiïv 2004. V.A. Smolij, V.S. Ste- pankov, Ukraïns(cid:146)ka nacional(cid:146)na revolûci(cid:226) XVII st. (1648(cid:150)1676), Kiïv 1999; V.A. Smolij, Ukraïns(cid:146)ka kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava, UI(cid:142), nr 4, 1991, s. 5(cid:150)19; V.S. Stepankov, Get(cid:146)manstvo WstŒp 21 na wyczerpuj„cym materiale (cid:159)r(cid:243)d‡owym znajduj„cym siŒ w archiwach ukraiæskich, polskich i rosyjskich zdecydowanie r(cid:243)¿ni„ siŒ od prac wcze- (cid:156)niejszych. Zmieni‡ siŒ przede wszystkim pogl„d na politykŒ i posta(cid:230) I. Wyhowskiego, w kt(cid:243)rym widzi siŒ polityka kozackiego, a nie szlachcica polskiego d„¿„cego do podporz„dkowania Kozaczyzny Rzeczypospolitej. Odmiennie traktowane s„ tak¿e dzia‡ania strony polskiej i dworu moskiew- skiego. Wiele interesuj„cego materia‡u znajduje siŒ w licznie wydawanych ostatnio na Ukrainie zbiorach artyku‡(cid:243)w oraz pracach po(cid:156)wiŒconych przed- stawicielom politycznej elity kozackiej38. NajwiŒcej informacji na temat Iwana Wyhowskiego i Jurija Chmiel- nickiego zawieraj„ jednak najnowsze prace historyk(cid:243)w: V. Gorobc(cid:146)a i T. ´kovleva39. Obydwaj zajŒli siŒ nie tylko polityk„, ale tak¿e sprawami Ivana Vigovs(cid:146)kogo: social(cid:146)no-politiŁna borot(cid:146)ba i problema der(cid:158)avnogo budivnictva (ser- pen(cid:146) 1657(cid:150)veresen(cid:146) 1659 r.), (cid:132)Seredno(cid:146)viŁna Ukraïna(cid:148), vip. I, 1994, s. 88(cid:150)108; V. (cid:138)evŁuk, Kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava. Etûdi do istoriï ukraïns(cid:146)kogo der(cid:158)avotvorenn(cid:226), Kiïv 1995. 38 M. Petrovs(cid:146)kij, Ukraïns(cid:146)ki di(cid:226)Łi XVII viku. Timi(cid:154) Cicûra, (cid:132)Zapiski istoriŁno-filolo- giŁnogo viddilu UAN(cid:148), kn. XXIV, 1929, s. 79(cid:150)103; V. Gorobec(cid:146), Ivan NeŁaj ta ukranïs(cid:146)ko- rosijs(cid:146)ki supereŁki za Bi‡orus(cid:146)(1654(cid:150)1659 rr.), UI(cid:142), nr 1, 1998, s. 24(cid:150)39, nr 2, s. 26(cid:150)39; A. Gurbik, Kiïvs(cid:146)kij polkovnik Anton (cid:142)danoviŁ, UI(cid:142), nr 4, 1998, s. 103(cid:150)109; M. Krikun, Ostap Gogol(cid:146) (cid:150) get(cid:146)man kozac(cid:146)tva Pravobere(cid:158)noï Ukraïni, (cid:132)Ukraïna Moderna(cid:148), cz. 2(cid:150)3, 1999, s. 37(cid:150)58; idem, Z istoriï ukraïns(cid:146)koi kozac(cid:146)koi star(cid:154)ini drugoi polovini XVII stolitt(cid:226). Po‡kovnik Ostap Gogol(cid:146), ZNT(cid:138), t. CCXXXIII, 1997, s. 398(cid:150)441; T. ´kovleva, Ivan Bo- gun-FedoroviŁ, (cid:132)Kiïvs(cid:146)ka starovina(cid:148), nr 5, 1992, s. 43(cid:150)53; eadem, Ivan Bogun: problemi biografiï, UI(cid:142), nr 2, 2000, s. 147(cid:150)157, nr 4, s. 145(cid:150)152; O.I. Gur(cid:158)ij, Ivan Bogun: de(cid:226)ki mifi ta real(cid:146)nist(cid:146), UI(cid:142), nr 1, 1998; Polkovodci Vijs(cid:146)ka Zaporos(cid:146)kogo. IstoriŁni portreti, red. V.A. Smolij, kn. I, Kiïv 1998; Istori(cid:226) Ukraïni v osobah: KozaŁŁina, red. V. Gorobec(cid:146), Kiïv 2000; Ukrains(cid:146)ke kozactvo. Mala enciklopedi(cid:226), Kiïv(cid:150)(cid:142)apori(cid:158)(cid:158)(cid:226) 2002. 39 V. Gorobec(cid:146), Elita kozac(cid:146)koï Ukraïni v po(cid:154)ukah politiŁnoï legitimaciï: stosunki z Mo- skvoû ta Var(cid:154)avoû, 1654(cid:150)1665, Kiïv 2001; idem, Gad(cid:226)c(cid:146)ka ugoda 1658 roku v konteksti mi(cid:158)narodnih realij: pro et contra, ZNT(cid:138), t. CCXXXVIII, 1999, s. 95(cid:150)116; idem, Vigovs(cid:146)kij i Moskva: politiŁni ilûzii i storiŁni realii (u po(cid:154)ukah peredumov ruïni), w: Na Łoli kozac(cid:146)koi der(cid:158)avi (do 400 (cid:150) riŁŁ(cid:226) vid dn(cid:226) narod(cid:158)en(cid:226) Bohdana Hmel(cid:146)nic(cid:146)kogo), Rivne 1996, s. 164(cid:150) (cid:150)188; idem, Zovni(cid:154)n(cid:226) politika get(cid:146)manatu drugoï polovini 50-h rr. XVII st.: vplivi suspil(cid:146)no- politiŁnogo protisto(cid:226)nn(cid:226) v Ukraïni ta transformacij regional(cid:146)nih geopolitiŁnih procesiv, UI(cid:142), nr 2, 2005, s. 16(cid:150)47. Warto r(cid:243)wnie¿ zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na rozdzia‡y po(cid:156)wiŒcone stosunkom ukraiæsko-moskiewskim w po‡owie XVII wieku autorstwa tego¿ historyka, opublikowane w pierwszej czŒ(cid:156)ci pracy pt.: Ukraïna i Rosi(cid:226) v istoriŁnij retrospektivi: narisi v 3-h tomah, red. V.M. Litwin, Kiïv 2004 (korzysta‡em z wersji zamieszczonej w Internecie pod adresem: http://history.org.ua/ vidan/2004/UkrainaRosija/2/b.htm, niestety, obecnie praca ta nie jest ju¿ tam dostŒpna); T. ´kovleva, Get(cid:146)manyina v drugij polovini 50-h rokiv XVII stolitt(cid:226). PriŁini i poŁatok Ruïni, Kiïv 1998; eadem, Ruïna get(cid:146)manyini vid pere(cid:226)slavs(cid:146)koï radi-2 do andru- sivs(cid:146)koï ugodi (1659(cid:150)1667 rr.), Kiïv 2003; eadem, Ukrains(cid:146)ka(cid:226) (cid:154)l(cid:226)hta i gosudarstvenna(cid:226) ide(cid:226) v gody osvoboditel(cid:146)noj vojny, w: Nacional(cid:146)no-vizvol(cid:146)na vijna ukraïns(cid:146)kogo narodu seredini XVII stolitt(cid:226): politika, ideologi(cid:226), vijs(cid:146)kove mistectvo (zbirnik statej), Kiïv 1998, s. 131(cid:150)141; eadem, Gad(cid:226)Łskij dogovor (cid:150) legenda i real(cid:146)nost(cid:146), w: Issledovani(cid:226) po istorii Ukraïny i Be‡orussii, vyp. I, Moskva 1995, s. 62(cid:150)78. 22 Od ugody hadziackiej do Cudnowa spo‡ecznymi, a w swoich publikacjach wykorzystali materia‡y (cid:159)r(cid:243)d‡owe z ukraiæskich, rosyjskich i polskich archiw(cid:243)w. Spo(cid:156)r(cid:243)d innych, nieukraiæskich publikacji, warto wspomnie(cid:230) o pracach A. Âkovliva i M. Hellera40. Znajduje siŒ w nich du¿o wa¿nych informacji prezentuj„cych zw‡aszcza postawŒ dworu carskiego wobec problemu ukra- iæskiego, sprawy ugody hadziackiej i kwestie rokowaæ kozacko-moskiew- skich w dobie obu hetman(cid:243)w: I. Wyhowskiego i J. Chmielnickiego. Dzia‡aniami wojennymi za rz„d(cid:243)w hetmana I. Wyhowskiego zaj„‡ siŒ w swych pracach m‡ody ukraiæski badacz, A. Bul(cid:146)vins(cid:146)kij41. Warty podkre(cid:156)lenia jest fakt, ¿e odrzuci‡ on pogl„dy starszej historiografii opie- raj„cej siŒ na opisie bitwy konotopskiej sporz„dzonej przez Wespazjana Kochowskiego. KampaniŒ cudnowsk„ przedstawili polscy historycy: W. Czermak, A. Hni‡ko i R. Romaæski42. Z niekt(cid:243)rymi prezentowanymi w ich pracach pogl„dami nie zgadza siŒ autor najnowszego opracowania po(cid:156)wiŒconego dzia‡aniom wojennym prowadzonym na jesieni 1660 roku na Ukrainie, £. Ossoliæski43. Co prawda nie mo¿na zgodzi(cid:230) siŒ z pewny- mi tezami tego historyka, to jednak warto odnotowa(cid:230) jego nowatorskie spojrzenie na przebieg wydarzeæ pod Lubarem, Cudnowem, a zw‡aszcza pod S‡obodyszczami. 40 S. Solov(cid:146)ev, Istori(cid:226) Rossii z drevnej(cid:154)ih vremen, kni. V i VI, Moskva 1961; idem, Ivan Vygovskij, (cid:132)OteŁestvennye zapiski(cid:147), t. CXXVII, nr 11, Moskva 1859, s. 43(cid:150)64; A. ´ko- vliv, Ukraïns(cid:146)ko-moskovs(cid:146)ki dogovori v XVII(cid:150)XVIII vikah, Var(cid:154)ava 1934; idem, Moskovs(cid:146)ki proekti dogovirnih punktiv z get(cid:146)manom Ivanom Vigovs(cid:146)kim, ZNT(cid:138), t. CLII, 1933, s. 117(cid:150) (cid:150)134; M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2002. 41 A. Bul(cid:146)vins(cid:146)kij, Konotops(cid:146)ka bitva 1659 r., UI(cid:142), nr 3, 1998, s. 76(cid:150)83, nr 4, s. 33(cid:150)43; idem, Naslidki ukraïns(cid:146)ko-rosijs(cid:146)koï vijni 1658(cid:150)59 rr., (cid:132)Ukraïns(cid:146)ka kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava(cid:148), vip. 7, 2000, s. 151(cid:150)156 oraz Ukraïns(cid:146)ko-rosijs(cid:146)ka vijna 1658(cid:150)1659 rr.: osnovni bitvi, strate- gi(cid:226), Łisel(cid:146)nist(cid:146) ta sklad vijs(cid:146)k, w: Ukraïna ta Rosi(cid:226): problemi politiŁnih i sociokul(cid:146)turnih vidnosin: zbiornik naukovih prac(cid:146), red. V.A. Smolij, Kiïv 2003, s. 175(cid:150)218. Jego prace wyr(cid:243)¿niaj„ siŒ na tle zupe‡nie nieudanej publikacji po(cid:156)wiŒconej kampanii konotopskiej: Konotops(cid:146)ka bitva 1659 r. Zbirka naukovih prac, Konotop 1996. Warto r(cid:243)wnie¿ zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na opiniŒ strony rosyjskiej wymienion„ w recenzji jednej z ukraiæskich prac po- (cid:156)wiŒconych tej bitwie: I. Babulin, (cid:132)Dikie tancy(cid:148) na konotopskom pole, (cid:132)Rejtar: voenno- istoriŁeskij (cid:158)urnal(cid:148), nr 25, 2006 (dotar‡em do internetowej wersji tego artyku‡u po adre- sem: http://www.reitar-military.ru/mag.php) 42 W. Czermak, SzczŒ(cid:156)liwy rok. Dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, (cid:132)Przegl„d Polski(cid:148) (dalej PP), t. LXXXII(cid:150)CVII, 1886(cid:150) 1893; A. Hni‡ko, Wyprawa cudnowska w 1660 roku, Warszawa 1931; R. Romaæski, Cudn(cid:243)w 1660, Warszawa 1996. Dzia‡aniami na Bia- ‡orusi w tym okresie zajmuje siŒ Krzysztof Kossarzecki. Zob. tego¿ Dzia‡alno(cid:156)(cid:230) wojskowa pu‡kownika Iwana Nieczaja na Bia‡orusi w latach 1657(cid:150)1659, (cid:132)Ukraïna v Central(cid:146)no- Shidnij Êvropi(cid:148), nr 5, 2005, s. 359(cid:150)391. Poszerzona wersja tego artyku‡u znajduje siŒ w opu- blikowanej na Bia‡orusi pracy: Kampani(cid:226) 1660 godu u Litve, w: (cid:132)Arche(cid:148), nr 6, 2006 (w tym miejscu chcia‡bym podziŒkowa(cid:230) autorowi za udostŒpnienie polskiej wersji tej pracy). 43 £. Ossoliæski, Cudn(cid:243)w(cid:150)S‡obodyszcze 1660, Zabrze 2006. WstŒp 23 RolŒ czynnika tatarskiego w przedstawianym okresie na(cid:156)wietlili w swo- ich pracach V.D. Smirnov, A.A. Novosels(cid:146)kij i L. Podhorodecki44. Szcze- g(cid:243)lnie badania A. Novosels(cid:146)kiego wnosz„ bardzo du¿o do tematyki niniej- szej pracy, gdy¿ oparte s„ na relacjach pos‡(cid:243)w carskich na Krymie w interesuj„cym nas okresie. Przybli¿aj„ te¿ bilans walk pod Konotopem oraz strat, jakie spowodowa‡ w po‡udniowych ujazdach Paæstwa Moskiew- skiego najazd tatarski, maj„cy miejsce w sierpniu 1659 roku. Sprawami wyznaniowymi zajŒli siŒ V.O. Ejngorn, a tak¿e metropolita Makarij (M.P. Bu‡gakov) oraz polski badacz dziej(cid:243)w prawos‡awia w cza- sach Jana Kazimierza, Antoni Mironowicz45. Wiele cennych informacji, zw‡aszcza rokowaæ polsko-kozackich na sejmie 1659 roku znale(cid:159)(cid:230) mo¿na w pracy J.W. Wo‡oszyna46. Spo(cid:156)r(cid:243)d prac wsp(cid:243)‡czesnych historyk(cid:243)w wiele interesuj„cych infor- macji przynosz„ publikacje J. D„browskiego, J. Kaczmarczyka, W. Ma- jewskiego, M. Szwaby, J. Tazbira, Z. W(cid:243)jcika oraz Ch. O(cid:146)Briena, F. Sysy- na i A. Kamiæskiego47. Ostatnio ukaza‡y siŒ dwie pozycje wnosz„ce wiele 44 V.D. Smirnov, Krymskoe hanstvo pod verhovenstvom Otomans(cid:146)koj Porty do naŁa‡a XVIII v., Sankt-Peterburg 1887; A.A. Novosels(cid:146)kij, Bor(cid:146)ba moskovskogo gosudarstva s Ta- tarmi vo vtoroj po‡ovine XVII veka, w: idem, Issledovani(cid:226) po istorii epohi feodalizma, Moskva 1994, s. 13(cid:150)115; L. Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polsk„ w XV(cid:150) (cid:150)XVIII w., Warszawa 1987. 45 V.O. Ejngorn, Sno(cid:154)eni(cid:226) ma‡orossijskogo duhovenstva s moskovskim pravitel(cid:146)stvom v carstvovanie Alekse(cid:226) Mihaj‡oviŁa, ¨OIDR, kn. II, 1893, s. 99(cid:150)370; Metropolita Makarij (M.P. Bu‡gakov), Istori(cid:226) Russkoj Cerkvi, kn. VII, Moskva 1996; A. Mironowicz, Prawo- s‡awie i unia za panowania Jana Kazimierza, Bia‡ystok 1997; idem, Ko(cid:156)ci(cid:243)‡ prawos‡awny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Bia‡ystok 2001. 46 J.W. Wo‡oszyn, Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypo- spolitej w latach 1648(cid:150)1696, Warszawa 2003. 47 J. D„browski, Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku, w: Rzeczpo- spolita w latach Potopu, red. J. Muszyæska i J. Wijaczka, Kielce 1996, s. 91(cid:150)107; J. Kaczmarczyk, Hadziacz 1658 (cid:150) kolejna ugoda czy nowa unia?, (cid:132)Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze, Spotkania polsko-ukraiæskie. Studia Ucrainica(cid:148), red. S. Kozak, t. 2, 1994, s. 35(cid:150)40; idem, (cid:132)Dzia‡o siŒ w obozie pod Cudnowem dnia 17. octobra anno 1660(cid:148), w: Z dziej(cid:243)w Europy (cid:140)rodkowo-Wschodniej. KsiŒga pami„tkowa ofiarowana prof. W.A. Ser- czykowi w 60 rocznicŒ urodzin, red. E. Urwanowicz, A. Mironowicz i H. Parafianowicz, Bia‡ystok 1995, s. 221(cid:150)226; W. Majewski, Struktura spo‡eczna a orientacje polityczne na Ukrainie Prawobrze¿nej (1659(cid:150)1662), (cid:132)Rocznik Przemyski(cid:148), t. XI, 1967, s. 105(cid:150)134; M. Szwaba, Litwa wobec unii hadziackiej 1658 roku, (cid:132)Studia Wschodnie(cid:148), red. K. Matwi- jowski i R. flerelik, t. II, 1993, s. 33(cid:150)37; J. Tazbir, Polityczne meandry Jerzego Niemirycza, (cid:132)Przegl„d Historyczny(cid:148) (dalej PH), t. LXXV, 1984, s. 23(cid:150)36; Z. W(cid:243)jcik, Traktat Andru- szowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1957; idem, Dyplomacja polska w okresie wojen drugiej po‡owy XVII w. (1648(cid:150)1699), w: Historia dyplomacji polskiej, t. II, Warszawa 1982, s. 163(cid:150)330; idem, Jan Kazimierz Waza, Wroc‡aw 1997; Ch. O(cid:146)Brien, Muscovy and the Ukraine: from the Pereieslav Agreement to the Truce of Andrusovo 24 Od ugody hadziackiej do Cudnowa do poznania dziej(cid:243)w Kozaczyzny. Pierwsz„ jest ksi„¿ka M. Franza po(cid:156)wiŒ- cona idei powstania paæstwa kozackiego na ziemiach ukrainnych Rzeczy- pospolitej w XVI i XVII wieku. Autor przedstawi‡ w niej przebieg wyda- rzeæ zwi„zanych z zawarciem ugody hadziackiej oraz cudnowskiej, a tak¿e om(cid:243)wi‡ sam„ tre(cid:156)(cid:230) pierwszego z wymienionych uk‡ad(cid:243)w. Zaprezentowa‡ te¿ przyczyny jego upadku. Niestety s‡ab„ stron„ tej publikacji odno(cid:156)nie do okresu lat 1658(cid:150)1660 jest om(cid:243)wienie wydarzeæ poprzedzaj„cych pod- pisanie ugody hadziackiej, co wynika z faktu wykorzystania przez autora starszych opracowaæ tematu, a co za tym idzie, niewiele wnosi to do tema- tu tego opracowania48. Druga to publikacja J. Kaczmarczyka omawiaj„ca dzieje unii hadziackiej49. Autor przedstawia genezŒ ugody, przebieg roko- waæ, kt(cid:243)re doprowadzi‡y do jej zawarcia, omawia te¿ dok‡adnie jej tre(cid:156)(cid:230) i kr(cid:243)tki czas, gdy obowi„zywa‡a. Nie odpowiada jednak jednoznacznie na zasadnicze pytanie, czy ugoda mia‡a szanse przetrwa(cid:230) d‡u¿ej; przedstawia natomiast opinie historiografii polskiej i ukraiæskiej w tej materii. Warto te¿ zaznaczy(cid:230), ¿e w 2006 roku ukaza‡ siŒ pierwszy tom pracy zbiorowej Istori(cid:226) ukraïns(cid:146)kogo kozactva, red. V.A. Smolij, po(cid:156)wiŒcony hi- storii Kozaczyzny do koæca XVIII wieku50. W(cid:156)r(cid:243)d publikowanych w nim artyku‡(cid:243)w szczeg(cid:243)lnie du¿o do mojej pracy wnios‡y teksty autorstwa V.A. Smolija i V.S. Stepankova (Der(cid:158)avna ide(cid:226) za kozac(cid:146)koï dobi), S.A. Lep(cid:146)(cid:226)vka (Mi(cid:158)narodni vidnosini ta diplomati(cid:226)) i V. Gorob(cid:146)a (Poli- tiŁna sistema ta instytucijna model(cid:146) Ukraïns(cid:146)koï kozac(cid:146)koï derami). Wiele miejsca opisywanym przeze mnie wydarzeniom po(cid:156)wiecili autorzy publikacji prezentuj„cych ca‡„ historiŒ Ukrainy i Kozak(cid:243)w, poczy- naj„c od wzmiankowanej pracy D. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kijego, a koæcz„c na najnowszej ksi„¿ce autorstwa Natalii Jakowenko51. Na koniec nale¿y zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na materia‡y dostŒpne za po(cid:156)rednic- twem Internetu. Jest to (cid:159)r(cid:243)d‡o zmienne, niestabilne, o czym siŒ przekona‡ 1654(cid:150)1667, Berkeley 1963; F. Sysyn, Between Poland and the Ukraine, The Dilemma of Adam Kysil 1600(cid:150)1653, Cambridge 1985; A. Kamiæski, The Cossack Experiment in Szlachta Democracy in the Polish-Lithuanian Commonwealth: The Hadiach (Hadziacz) Union, ,,Harvard Ukrainian Studies(cid:148), vol. I, Cambridge 1977, nr 2, s. 178(cid:150)197. 48 M. Franz, Idea paæstwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI(cid:150)XVII wieku, Toruæ 2006. 49 J. Kaczmarczyk, Rzeczpospolita Trojga Narod(cid:243)w: mit czy rzeczywisto(cid:156)(cid:230). Ugoda ha- dziacka (cid:150) teoria i praktyka, Krak(cid:243)w 2007. 50 Istori(cid:226) ukraïns(cid:146)kogo kozactva. Narisi v dvoh tomah, t. I, red. V.A. Smolij, Kiïv 2006. 51 D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij, Istori(cid:226) Maloj Rossii, t. II, Moskva 1842; D.I. Evarnickij, Istori(cid:226) zaporo(cid:158)skih kazakov, t. II, Kiev 1990; D. Doro(cid:154)enko, Naris istoriï Ukraïni, t. II, Var(cid:154)ava 1933; I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ, Istori(cid:226) Ukraïni, L viv 1990; Velika istori(cid:226) Ukraïni vid najdavni(cid:154)ih Łasiv, zi vstup. Ivana Krip(cid:146)(cid:226)keviŁa, t. II, Kiïv 1993; W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wro- c‡aw 2001 (wyd. III); N. Jakowenko, Historia Ukrainy do koæca XVIII wieku, Lublin 2000. WstŒp 25 pisz„cy te s‡owa. Czytelnik zaintrygowanym tematem poruszanym w po- ni¿szej pracy z pewno(cid:156)ci„ znajdzie w sieci wiele ciekawych materia‡(cid:243)w. Opr(cid:243)cz wci„¿ doskonalonej polskiej wersji Wikipedii godna polecenia jest wersja zar(cid:243)wno ukraiæska, jak i rosyjska. Historycy wojskowo(cid:156)ci do nie- dawna mieli mo¿liwo(cid:156)(cid:230) zapoznania siŒ z artyku‡ami po(cid:156)wiŒconymi histo- rii militarnej Rosji znajduj„cymi siŒ na stronie www.milhist.ru. Znajdowa- ‡y siŒ tam przedruki m.in. prac o taktyce walki jazdy moskiewskiej w latach wojny z Rzecz„pospolit„ 1654(cid:150)1667, stan osobowy oddzia‡(cid:243)w W.B. Sze- remietiewa w kampanii cudnowskiej i wiele innych. Niestety, strona ta jest od pewnego czasu niedostŒpna. Badacze historii Rosji, i nie tylko, powinni by(cid:230) szczeg(cid:243)lnie zainteresowani stron„ http://www.vostlit.info, gdzie znaj- duj„ siŒ (cid:159)r(cid:243)d‡a, g‡(cid:243)wnie wersje rosyjskich wydawnictw (cid:159)r(cid:243)d‡owych (czŒ- sto wraz z komentarzem), pocz„wszy od XIX wieku, a skoæczywszy na czasach wsp(cid:243)‡czesnych. Tam te¿ znajduj„ siŒ (cid:159)r(cid:243)d‡a m.in. do historii Ukra- iny. Te ostatnie publikowane s„ r(cid:243)wnie¿ na stronie http://litopys.org.ua. Mo¿na tam znale(cid:159)(cid:230) wszystkie wa¿niejsze latopisy, a tak¿e ca‡e wybrane monografie po(cid:156)wiŒcone historii Ukrainy. Oddaj„c do r„k Czytelnika niniejsz„ pracŒ, chcŒ zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na kil- ka kwestii jŒzykowych. Po pierwsze, uzna‡em za stosowane zamiast nazwy Rosja stosowa(cid:230) termin Paæstwo Moskiewskie albo Moskwa. W czŒ(cid:156)ci pracy, po(cid:156)wiŒconej dzia‡aniom wojennym, w przypadku armii moskiewskiej po- s‡ugujŒ siŒ terminem dywizji zastŒpuj„c nim (cid:243)wczesn„ nazwŒ (cid:132)pu‡ku bojar- skiego(cid:148), czyli jednostki, w kt(cid:243)rej sk‡ad wchodzi‡y pu‡ki piechoty nowego stroju, rajtarskie, dragoæskie, Kozacy oraz jazda moskiewska, czyli pospoli- te ruszenie szlachty. Uzna‡em tak¿e za stosowne w przypadku Kozaczyzny u¿ywa(cid:230) imion w wersji ruskiej: Iwan Wyhowski zamiast Jan Wyhowski, Ju- rij Chmielnicki zamiast Jerzy Chmielnicki itd. W kwestii terminologii zwi„- zanej z Tatarami przyj„‡em za Dariuszem Skorup„ pisowniŒ ka‡ga, nuredyn, Girej i Bachczysaraj, zamiast rozpowszechnionego w Polsce ga‡ga, nuradyn, Gerej i Bakczysaraj52. Je(cid:156)li chodzi o pisowniŒ nazwy Kij(cid:243)w w jŒzyku ukra- iæskim, to do 1991 roku nazwa tego miasta pisana by‡a zgodnie z zasadami pisowni rosyjskiej (Kiev), a od 1992 roku zapisywana jest wed‡ug zasad ukraiæskich (Kiïv). Dlatego te¿ w ksi„¿ce tej mo¿na znale(cid:159)(cid:230) oba zapisy. Na zakoæczenie chcia‡bym podziŒkowa(cid:230) za pomoc przy powstawaniu tej pracy profesorowi Miros‡awowi Nagielskiemu (cid:150) bez kt(cid:243)rego to dzie‡o nie ujrza‡oby (cid:156)wiat‡a dziennego (cid:150) oraz recenzentom, profesorom (cid:156)p. Jare- mie Maciszewskiemu, Krystynowi Matwijowskiemu, Karolowi Olejniko- wi i Markowi Wagnerowi za ich cenne uwagi i wskaz(cid:243)wki, a tak¿e dr. Krzysztofowi Kossarzeckiemu za materia‡y, kt(cid:243)re w niniejszej pracy zosta‡y wykorzystane. 52 Zob. D. Skorupa, Stosunki polsko-tatarskie 1595(cid:150)1623, Warszawa 2004, s. 20.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Od ugody hadziackiej do Cudnowa
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: