Darmowy fragment publikacji:
WstŒp
Od 1648 roku trzy wojew(cid:243)dztwa ukrainne Rzeczypospolitej (cid:150) kijow-
skie, brac‡awskie i czernihowskie (cid:150) sta‡y siŒ podstaw„ terytorialn„ formo-
wania siŒ kozackiego organizmu paæstwowo-militarnego jako samodziel-
nego podmiotu politycznego. Problematyka ta wywo‡uje dzi(cid:156) szczeg(cid:243)lne
zainteresowanie historiografii ukraiæskiej i rosyjskiej, co przek‡ada siŒ na
znaczn„ liczbŒ publikacji monograficznych, zbior(cid:243)w materia‡(cid:243)w pokonfe-
rencyjnych, artyku‡(cid:243)w w czasopismach historycznych i w koæcu, wielu
wydawnictw (cid:159)r(cid:243)d‡owych. Jest to zrozumia‡e, gdy¿ okres 1648(cid:150)1676 mo¿-
na rozpatrywa(cid:230) jako pierwsz„ w tej epoce pr(cid:243)bŒ uformowania paæstwa ukra-
iæskiego, samodzielnego i suwerennego podmiotu politycznego, bŒd„cego
jednak przedmiotem gry polityczno-dyplomatycznej paæstw s„siednich, przy
po(cid:156)rednim udziale Szwecji, Brandenburgii i Siedmiogrodu.
Wielce skomplikowana to problematyka, wielow„tkowa i niepozba-
wiona emocji, zw‡aszcza po stronie ukraiæskiej, ale tak¿e czŒ(cid:156)ciowo pol-
skiej i rosyjskiej. Warto jednak zabra(cid:230) g‡os w tej miŒdzynarodowej dysku-
sji, tym bardziej ¿e poni¿sza rozprawa zajmowa(cid:230) siŒ bŒdzie jedynie drobnym
wycinkiem burzliwej historii Ukrainy.
Kozaczyzna od wielu lat by‡a przedmiotem zainteresowania historio-
grafii polskiej, rosyjskiej, radzieckiej i ukraiæskiej (cid:150) czego efektem jest d‡u-
ga lista monografii. Jednak¿e okres 1658(cid:150)1660 dopiero niedawno doczeka‡
siŒ wiŒkszego zainteresowania. A przecie¿ to w‡a(cid:156)nie wtedy zacz„‡ siŒ po-
wolny upadek znaczenia Kozaczyzny, a w wydarzeniach tego okresu tkwi„
przyczyny Ruiny1. Ugoda hadziacka oraz czynniki, kt(cid:243)re doprowadzi‡y
1 Ruina (cid:150) okres w historii Ukrainy od (cid:156)mierci Bohdana Chmielnickiego (1657 rok) do
1676 roku, charakteryzuj„cy siŒ walkami o w‡adzŒ pomiŒdzy r(cid:243)¿nymi ugrupowaniami star-
szyzny, ogromnym spustoszeniem terytori(cid:243)w, ingerencj„ paæstw o(cid:156)ciennych, kt(cid:243)rego kon-
sekwencj„ by‡ upadek znaczenia Kozaczyzny i podzia‡ Ukrainy miŒdzy Rzeczpospolit„,
RosjŒ i TurcjŒ.
10
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
do jej zawarcia sta‡y siŒ katalizatorem serii wydarzeæ, kt(cid:243)re ostatecznie
doprowadzi‡y do upadku jednego z tw(cid:243)rc(cid:243)w tego porozumienia, hetmana
kozackiego Iwana Wyhowskiego i do podzia‡u Ukrainy na dwie czŒ(cid:156)ci (cid:150)
Prawobrze¿e podporz„dkowane Rzeczypospolitej oraz kontrolowane przez
MoskwŒ Zadnieprze. Jednak tradycje i idee, kt(cid:243)rymi kierowali siŒ w poli-
tyce Bohdan Chmielnicki i jego nastŒpca, pozosta‡y nadal ¿ywe w ‡onie
kozackiej elity, kt(cid:243)ra wytrwale d„¿y‡a do zachowania autonomii w ramach
obu paæstw. R(cid:243)wnie istotne znaczenie dla dalszych los(cid:243)w Ukrainy, a na-
wet sytuacji w Europie (cid:140)rodkowo-Wschodniej mia‡y rozgrywaj„ce siŒ r(cid:243)w-
nolegle wydarzenia o charakterze wojskowym: m.in. wojna kozacko-ro-
syjska z 1659 roku, kt(cid:243)rej kulminacyjnym punktem by‡y bitwa pod
Konotopem oraz dzia‡ania g‡(cid:243)wnej armii kozackiej podczas kampanii cud-
nowskiej.
Od pocz„tku powstania Bohdan Chmielnicki zdawa‡ sobie sprawŒ, ¿e
bez pomocy z zewn„trz nie jest w stanie pokona(cid:230) Rzeczypospolitej, dlatego
szuka‡ wsparcia za granic„. W miarŒ up‡ywu lat sytuacja Ukrainy zaczŒ‡a siŒ
komplikowa(cid:230). Uk‡ad z Moskw„ na d‡u¿sz„ metŒ nie spe‡ni‡ pok‡adanych
w nim nadziei i stawa‡ siŒ zagro¿eniem nie tylko dla plan(cid:243)w stworzenia nie-
zale¿nego paæstwa, ale tak¿e dla autonomii kozackiej w ramach monarchii
Romanow(cid:243)w. Wraz ze (cid:156)mierci„ starego hetmana i rozwojem sytuacji geopo-
litycznej w regionie po‡o¿enie Kozaczyzny zaczŒ‡o siŒ pogarsza(cid:230). Iwan
Wyhowski, przej„wszy rz„dy, stan„‡ przed alternatyw„: albo pozostanie pod
w‡adz„ Moskwy, co oznacza‡o utratŒ przez KozaczyznŒ dotychczasowego
statusu, albo poszuka innego wyj(cid:156)cia, by zachowa(cid:230) autonomiŒ. Po‡o¿enie
Ukrainy i uk‡ad si‡ w tej czŒ(cid:156)ci Europy skazywa‡ hetmana na wyb(cid:243)r miŒdzy
Moskw„, a Rzecz„pospolit„. P(cid:243)(cid:159)niej do‡„czy‡a jeszcze Turcja, kt(cid:243)ra w(cid:243)w-
czas toczy‡a ciŒ¿k„ wojnŒ z Wenecj„ o KretŒ i poch‡oniŒta by‡a rozwi„zywa-
niem w‡asnych problem(cid:243)w wewnŒtrznych (Siedmiogr(cid:243)d).
Zawarcie ugody hadziackiej sta‡o siŒ pocz„tkiem serii wydarzeæ, zwi„-
zanych z ratyfikacj„ tego aktu i odmiennymi koncepcjami obu stron w kwe-
stii jego postanowieæ, a tak¿e doprowadzi‡o do podjŒcia przez MoskwŒ dzia‡aæ
w celu odzyskania Ukrainy, jako podstawowego warunku umo¿liwiaj„cego
kontynuowanie wojny z Rzecz„pospolit„. Ich efektem by‡ upadek I. Wy-
howskiego i podporz„dkowanie siŒ Kozaczyzny carowi. Jednak tradycje
i idee, kt(cid:243)rymi kierowali siŒ w polityce B. Chmielnicki i jego nastŒpca, nadal
pozosta‡y ¿ywe w ‡onie elity, kt(cid:243)ra d„¿y‡a do zachowania autonomii w ra-
mach Moskwy lub Warszawy. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie
wydarzeæ, kt(cid:243)re doprowadzi‡y do os‡abienia znaczenia Kozaczyzny na are-
nie miŒdzynarodowej. Na prze‡omie lat 50. i 60. XVII wieku z podmiotu
polityki zagranicznej sta‡a siŒ ona jej przedmiotem. Oczywi(cid:156)cie nadal po-
strzegano j„ jako wa¿ny czynnik militarny, realn„ si‡Œ zdoln„ przewa¿y(cid:230) sza-
lŒ zwyciŒstwa w wojnie polsko-moskiewskiej na jedn„ ze stron. Jednak
WstŒp
11
zar(cid:243)wno Kreml, jak i Warszawa by‡y zgodne w swych dzia‡aniach wymie-
rzonych przeciwko samodzielno(cid:156)ci Kozaczyzny. Oba dwory nie pragnŒ‡y
odbudowy znaczenia wojska zaporoskiego do pozycji, jakie posiada‡o ono
w latach poprzednich, i ostatecznie podzieli‡y UkrainŒ miŒdzy siebie.
By pozna(cid:230) przyczyny tego nag‡ego upadku oraz odpowiedzie(cid:230) na py-
tanie, czy by‡a inna alternatywa dla Kozaczyzny, trzeba przyjrze(cid:230) siŒ poli-
tyce kozackiej, stosunkom z Moskw„ i Rzecz„pospolit„, wydarzeniom, ja-
kie zasz‡y na Ukrainie miŒdzy zawarciem uk‡adu hadziackiego a ugod„
cudnowsk„, czyli w latach 1658(cid:150)1660. PamiŒta(cid:230) nale¿y, ¿e przyczyny tych
proces(cid:243)w tkwi„ nie tylko w wypadkach, jakie w tym i wcze(cid:156)niejszym okresie
mia‡y miejsce na Ukrainie, ale r(cid:243)wnie¿ w sytuacji geopolitycznej Europy
(cid:140)rodkowo-Wschodniej.
W niniejszej pracy podda‡em analizie politykŒ hetmana Iwana Wy-
howskiego wobec Paæstwa Moskiewskiego i Rzeczypospolitej oraz jego
dzia‡ania zmierzaj„ce do rewizji traktatu hadziackiego. Szczeg(cid:243)lne miej-
sce zajmuj„ dzia‡ania wojenne, bŒd„ce istotnym czynnikiem opisywanych
wydarzeæ. Przedstawi‡em zw‡aszcza przebieg kampanii konotopskiej i zwy-
ciŒstwo pod Sosn(cid:243)wk„. Du¿o uwagi po(cid:156)wiŒci‡em dzia‡aniom podejmowa-
nym przez dw(cid:243)r moskiewski (po ugodzie hadziackiej) i warszawski (po
ugodzie perejas‡awskiej 1659 roku) w celu przeci„gniŒcia Kozak(cid:243)w na
swoj„ stronŒ. I tak w przypadku Kremla bŒdziemy mie(cid:230) do czynienia z pr(cid:243)-
bami pozyskania I. Wyhowskiego i jednocze(cid:156)nie obalenia go przy pomocy
ni¿szych warstw spo‡eczno(cid:156)ci ukraiæskiej. Je(cid:156)li za(cid:156) chodzi o dw(cid:243)r kr(cid:243)lew-
ski, to bŒdzie on podejmowa‡ pr(cid:243)by pozyskania m‡odego nastŒpcy tw(cid:243)rcy
ugody hadziackiej Jurija Chmielnickiego oraz prawobrze¿nej starszyzny,
niechŒtnym okiem patrz„cej na ograniczanie przez MoskwŒ autonomii ko-
zackiej.
Przedstawi‡em przyczyny upadku I. Wyhowskiego, okoliczno(cid:156)ci za-
warcia tzw. drugiej ugody perejas‡awskiej i dzia‡ania podejmowane przez
czŒ(cid:156)(cid:230) starszyzny kozackiej w celu zmiany niekt(cid:243)rych postanowieæ tego
uk‡adu. Pr(cid:243)bowa‡em r(cid:243)wnie¿ odpowiedzie(cid:230) na pytanie o przyczynach przej-
(cid:156)cia J. Chmielnickiego i prawobrze¿nych pu‡k(cid:243)w kozackich na stronŒ Rze-
czypospolitej w 1660 roku.
Prezentuj„c przebieg wydarzeæ z lat 1658(cid:150)1660 warto zastanowi(cid:230) siŒ
nad kilkoma problemami. Wydaje siŒ, ¿e porozumienie z Rzecz„pospolit„
nie by‡o celem I. Wyhowskiego, a jedynie etapem na drodze do suwerenno-
(cid:156)ci Kozaczyzny. Widoczne to jest zar(cid:243)wno w tre(cid:156)ci uk‡adu, propozycjach
zmian przedstawionych przez stronŒ kozack„ na sejmie 1659 roku, jak
i w dzia‡aniach polityczno-wojskowych podjŒtych po Hadziaczu przez het-
mana. Pojawia siŒ wiŒc pytanie, jaki cel przy(cid:156)wieca‡ hetmanowi po podpi-
saniu ugody? Jakie zmiany chcia‡ wprowadzi(cid:230) do uk‡adu? Jak wygl„da‡a
jego polityka wobec Moskwy i jakie by‡y tego przyczyny? Czemu s‡u¿y‡y
12
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
kontakty z Turcj„, Austri„ i Szwecj„, prowadzone po zawarciu, a nawet ju¿
po ratyfikowaniu uk‡adu hadziackiego? I w koæcu, jak„ rolŒ w rozwoju wy-
darzeæ w omawianym okresie na Ukrainie odgrywa‡ czynnik tatarski?
Dokument podpisany pod Hadziaczem by‡ tylko pierwsz„ wersj„ po-
rozumienia, do kt(cid:243)rej obie strony zamierza‡y wnie(cid:156)(cid:230) korzystne dla siebie
poprawki. Dlatego tak istotny dla dziej(cid:243)w Kozaczyzny tego okresu jest
przebieg negocjacji nad ostatecznym kszta‡tem ugody i postawa wobec niej
dworu polskiego. R(cid:243)wnie wa¿ne jest pytanie o dzia‡ania podjŒte przez Kreml
na wie(cid:156)(cid:230) o utracie Ukrainy na rzecz Rzeczypospolitej. Czynnik kozacki
odgrywa‡ wszak istotn„ rolŒ w stosunkach polsko-moskiewskich, kt(cid:243)re
w tym okresie ponownie uleg‡y zaostrzeniu, co po czŒ(cid:156)ci by‡o rezultatem
przej(cid:156)cia Kozak(cid:243)w pod w‡adzŒ kr(cid:243)la Jana Kazimierza.
Powr(cid:243)t Kozaczyzny pod w‡adzŒ kr(cid:243)la polskiego nast„pi‡ na p‡aszczy(cid:159)-
nie sojuszu antymoskiewskiego. Obie strony znalaz‡y siŒ w obliczu agresji
Paæstwa Moskiewskiego i wzajemna pomoc by‡a tym elementem, kt(cid:243)ry
m(cid:243)g‡ utrwali(cid:230) zawarte porozumienie. Dlatego wa¿ne dla prezentowanych
w pracy kwestii s„: przebieg walk na Ukrainie w latach 1658(cid:150)1660 i pr(cid:243)ba
odpowiedzi na pytania o cele operacyjne Moskwy i Czehrynia oraz o przy-
czyny braku wsparcia ze strony Rzeczypospolitej dla dzia‡aæ Iwana Wy-
howskiego i pozostawienie go w osamotnieniu wobec potŒgi wojskowej
Kremla.
Podj„‡em r(cid:243)wnie¿ pr(cid:243)bŒ odpowiedzi na pytania o przyczyny upadku
I. Wyhowskiego i (cid:159)r(cid:243)d‡o jego klŒski. Czy zawa¿y‡ na tym fakt wprowadze-
nia przez stronŒ polsk„ niekorzystnych dla Kozak(cid:243)w zmian do aktu ha-
dziackiego i odrzucenie propozycji hetmana zaporoskiego? Czy te¿ powo-
dem mog‡a by(cid:230) s‡aba pozycja I. Wyhowskiego w ‡onie Kozaczyzny? W jaki
spos(cid:243)b utraci‡ sw(cid:243)j urz„d? Czy w wyniku narodowego powstania mas, czy
te¿ obalony przez starszyznŒ?
Okres rz„d(cid:243)w Jurija Chmielnickiego charakteryzuje siŒ utrat„ znacze-
nia przez KozaczyznŒ i coraz silniejszym podporz„dkowaniem Ukrainy
Paæstwu Moskiewskiemu. Dlatego spr(cid:243)bowa‡em udzieli(cid:230) odpowiedzi na
pytanie o przyczyny i przebieg tego procesu oraz na(cid:156)wietli‡em okoliczno-
(cid:156)ci zawarcia ugody perejas‡awskiej.
W koæcu pokusi‡em siŒ o przedstawienie przyczyn roz‡amu w ‡onie
Kozaczyzny, jaki nast„pi‡ po podporz„dkowaniu siŒ carowi w 1659 roku,
klŒski plan(cid:243)w zmian w ugodzie perejas‡awskiej oraz powody przej(cid:156)cia na
stronŒ Rzeczypospolitej hetmana i pu‡k(cid:243)w prawobrze¿nych. Stara‡em siŒ
tak¿e scharakteryzowa(cid:230) postawŒ elity kozackiej wobec dzia‡aæ I. Wyhow-
skiego i rywalizacjŒ o wp‡yw na m‡odego Chmielnickiego. Istotne jest tu
pytanie o rolŒ, jak„ mia‡ zamiar odgrywa(cid:230) Wyhowski po zrzeczeniu siŒ
bu‡awy we wrze(cid:156)niu 1659 roku. Czy rzeczywi(cid:156)cie chcia‡ siŒ wycofa(cid:230) z ¿y-
cia publicznego, czy te¿ rozpoczyna‡ grŒ, kt(cid:243)ra mia‡a ponownie wynie(cid:156)(cid:230)
WstŒp
13
go na szczyty w‡adzy w KsiŒstwie Ruskim lub przynajmniej u‡atwi(cid:230) mu
przejŒcie kontroli nad nowym hetmanem.
Praca sk‡ada siŒ z siedmiu rozdzia‡(cid:243)w. W pierwszym przedstawi‡em
wydarzenia poprzedzaj„ce zawarcie ugody, pocz„wszy od momentu (cid:156)mierci
Bohdana Chmielnickiego i przejŒcia bu‡awy hetmaæskiej przez Iwana
Wyhowskiego. Om(cid:243)wi‡em w nim politykŒ tego ostatniego w pierwszych
miesi„cach rz„d(cid:243)w, walkŒ z opozycj„ (cid:150) g‡(cid:243)wnie z pu‡kownikiem po‡taw-
skim Martynem Puszkarem i atamanem koszowym Jakowem Barabaszem
(cid:150) oraz Moskw„, d„¿„c„ do ograniczenia autonomii kozackiej w ramach
paæstwa car(cid:243)w, a tak¿e zwrot ku Rzeczypospolitej spowodowany tymi
moskiewskimi zakusami. Drugi rozdzia‡ po(cid:156)wiŒci‡em rozmowom w Ha-
dziaczu miŒdzy stron„ kozack„ a komisarzami kr(cid:243)lewskimi oraz pierw-
szym walkom I. Wyhowskiego z Moskw„. W rozdziale trzecim om(cid:243)wi‡em
zar(cid:243)wno reakcjŒ dworu carskiego na pierwsze niepowodzenia dzia‡aæ zmie-
rzaj„cych do przywr(cid:243)cenia Ukrainy pod w‡adzŒ Kremla (cid:150) w tym m.in. cele
misji Aleksjeja Nikitycza Trubeckiego oraz rokowania polsko-kozackie na
sejmie warszawskim 1659 roku o ostateczny kszta‡t zawartego pod Ha-
dziaczem porozumienia. W rozdziale czwartym zaprezentowa‡em obraz
walk kozacko-moskiewskich w trakcie kampanii konotopskiej 1659 roku
oraz om(cid:243)wi‡em przebieg kulminacyjnego momentu tych dzia‡aæ, czyli
bitwŒ pod Sosn(cid:243)wk„. Rozdzia‡ pi„ty omawia przyczyny upadku Iwana Wy-
howskiego we wrze(cid:156)niu 1659 roku i wyb(cid:243)r na urz„d hetmaæski Jurija
Chmielnickiego. W kolejnym, sz(cid:243)stym ju¿ rozdziale przedstawi‡em wyda-
rzenia zwi„zane z powrotem Ukrainy pod w‡adzŒ Moskwy i tzw. drug„
ugodŒ perejas‡awsk„. Om(cid:243)wi‡em tutaj politykŒ starszyzny prawobrze¿nej
Ukrainy w momencie konfrontacji z wojskami carskimi i wspieraj„cymi je
pu‡kami lewobrze¿nymi oraz poszczeg(cid:243)lne etapy rokowaæ J. Chmielnickie-
go z A. Trubeckim w Perejas‡awiu. Ostatni si(cid:243)dmy rozdzia‡ przedstawia prze-
bieg wydarzeæ poprzedzaj„cych kampaniŒ cudnowsk„, kt(cid:243)re zawa¿y‡y na
postawie Kozak(cid:243)w w jej trakcie (cid:150) m.in. kwestiŒ renegocjacji niekt(cid:243)rych po-
stanowieæ ugody perejas‡awskiej oraz pr(cid:243)by podejmowane przez WarszawŒ
pozyskania J. Chmielnickiego w momencie zaostrzenia siŒ stosunk(cid:243)w na
linii Czehryæ(cid:150)Moskwa. Tu te¿ om(cid:243)wi‡em rokowania pod Cudnowem za-
koæczone zawarciem nowego porozumienia z Rzecz„pospolit„.
Przegl„d materia‡(cid:243)w (cid:159)r(cid:243)d‡owych, wykorzystanych przeze mnie w tej
pracy, rozpocz„(cid:230) nale¿y od zbior(cid:243)w przechowywanych w Archiwum G‡(cid:243)w-
nym Akt Dawnych (dalej AGAD). Na pierwszym miejscu wypada wymie-
ni(cid:230) Archiwum Koronne Warszawskie, a w nim dzia‡y: Kozacki, Rosyjski
i Tatarski. Zebrana jest w nich korespondencja pomiŒdzy Iwanem Wyhow-
skim a dworem kr(cid:243)lewskim i Stanis‡awem Kazimierzem Bieniewskim oraz
komisarzy na rokowania z Moskw„. Du¿o informacji zawiera zachowana
korespondencja Warszawy z Bachczysarajem. Pomocne w opracowywaniu
14
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
tej problematyki okaza‡y siŒ akta zgromadzone w Metryce Koronnej, szcze-
g(cid:243)lnie Libri Legationum i Sigillata oraz Archiwum Skarbowe Koronne. Tu
znajduj„ siŒ rachunki poselstw oraz popisy oddzia‡(cid:243)w, m.in. wchodz„cych
w sk‡ad korpusu Andrzeja Potockiego, wys‡anego na pomoc Wyhowskiemu
pod koniec 1658 roku. Nale¿y tak¿e wspomnie(cid:230) o Archiwum Radziwi‡‡ow-
skim, cho(cid:230) przechowywana w nim korespondencja dotyczy g‡(cid:243)wnie spraw
litewskich i wydarzeæ na bia‡oruskim teatrze dzia‡aæ. Ale trafiaj„ siŒ tam
r(cid:243)wnie¿ warto(cid:156)ciowe materia‡y, zw‡aszcza informacje o przebiegu walk i ro-
kowaæ na Ukrainie i w Warszawie, znajduj„ce siŒ w dziale pi„tym, a w szcze-
g(cid:243)lno(cid:156)ci w listach marsza‡ka wi‡komirskiego Jana Mierzeæskiego oraz gu-
bernator(cid:243)w s‡uckich Krzysztofa K‡okockiego i W‡adys‡awa Huryna.
Ze zbior(cid:243)w znajduj„cych siŒ w Bibliotece Muzeum im. ks. Czartory-
skich w Krakowie warto wymieni(cid:230) akta znajduj„ce siŒ w rŒkopisie nr 402,
a w(cid:156)r(cid:243)d nich teksty ugody hadziackiej oraz korespondencja dotycz„ca m.in.
wielko(cid:156)ci rejestru. Sporo informacji na temat wydarzeæ politycznych tego
okresu oraz opinii czŒ(cid:156)ci elity w‡adzy Rzeczypospolitej znajduje siŒ w zbio-
rze korespondencji Jana Leszczyæskiego czy te¿ w aktach dotycz„cych
panowania Jana Kazimierza.
W zbiorach Biblioteki Polskiej Akademii UmiejŒtno(cid:156)ci i Polskiej Aka-
demii Nauk w Krakowie oraz Biblioteki Jagielloæskiej znajduj„ siŒ doku-
menty obrazuj„ce stosunki polsko-kozackie z prze‡omu lat 50. i 60. XVII
wieku. S„ to m.in. korespondencja Jerzego Lubomirskiego i Miko‡aja Pra¿-
mowskiego2.
Ciekawe informacje znajduj„ siŒ w Archiwum Paæstwowym w Gdaæ-
sku. Tu znajduje siŒ list z okresu buntu T. Cieciury i W. Zo‡otarenki obra-
zuj„cy wydarzenia, jakie mia‡y miejsce na Prawobrze¿u i w(cid:156)r(cid:243)d stronni-
k(cid:243)w hetmaæskich, a tak¿e niewykorzystana przez badaczy przebiegu
kampanii cudnowskiej relacja z tej¿e wyprawy z‡o¿ona przez hetman(cid:243)w
na sejmie 1661 roku3.
Kwerenda przeprowadzona w polskich archiwach uzupe‡niona zosta-
‡a przez badania przeprowadzone w L(cid:146)vivs(cid:146)kej naukovej bibliotece
im. V. Stefanika NAN Ukraini, gdzie w Archiwum Sapieh(cid:243)w z Krasiczyna
znajduje siŒ korespondencja opisuj„ca wydarzenia na terenach bia‡oruskich
i na Ukrainie. Niestety z przyczyn obiektywnych nie uda‡o mi siŒ dotrze(cid:230)
do zbior(cid:243)w archiw(cid:243)w w Moskwie i Kijowie. Wiele jednak spo(cid:156)r(cid:243)d akt(cid:243)w
w nich przechowywanych wydano drukiem na prze‡omie XIX i XX wieku.
Ukaza‡y siŒ one przede wszystkim w nastŒpuj„cych wydawnictwach
2 CzŒ(cid:156)(cid:230) zosta‡a wydana przez S. Ochmann-Staniszewsk„. Zob. Listy Jana Andrzeja
Morstina, zebra‡a i opracowa‡a S. Ochmann-Staniszewska, Wroc‡aw 2002.
3 Kwerenda przeprowadzona w Bibliotece PAN w K(cid:243)rniku oraz w Bibliotece Ra-
czyæskich w Poznaniu zakoæczy‡a siŒ wynikiem negatywnym.
WstŒp
15
(cid:159)r(cid:243)d‡owych: (cid:132)Akty, otnos(cid:226)yies(cid:226) k istorii Û(cid:158)noj i Zapadnoj Rossii(cid:148)4, (cid:132)Akty
Moskovskogo Gosudarstva(cid:148)5 i (cid:132)Pam(cid:226)tniki, izdannye Kievskoj Kommis-
siej dl(cid:226) razbora drevnih aktov(cid:148)6. Zawieraj„ one korespondencjŒ hetman(cid:243)w
zaporoskich z dworem carskim i kr(cid:243)lewskim, akty poselstw moskiewskich
do Kozak(cid:243)w, listy i raporty wojewod(cid:243)w carskich. Szczeg(cid:243)lnie wiele infor-
macji zawiera korespondencja wojewody kijowskiego Wasyla Borysowi-
cza Szeremietiewa oraz Aleksjeja Nikitycza Trubeckiego. Wiele cennych
informacji znajduje siŒ w zbiorach: (cid:132)Dopo‡nenie k tomu III Dvorcovyh
razr(cid:226)dov(cid:148)7, (cid:132)Materïali do istoriï KozaŁŁini XVII viku(cid:148)8, (cid:132)Po‡noe sobranie
zakonov Rossijskoj imperii(cid:148)9 oraz (cid:132)Arhiv Ûgo-Zapadnoj Rossii(cid:148)10. Nie
nale¿y te¿ zapomina(cid:230) o wydanych niedawno dokumentach obu hetman(cid:243)w:
Iwana Wyhowskiego i Jurija Chmielnickiego w zbiorze (cid:132)Universali
ukraïns(cid:146)kih gêt(cid:146)maniv vid Ivana Vigovs(cid:146)kogo do Ivana Samoj‡oviŁa (1657(cid:150)
(cid:150)1687)(cid:148)11. Wiele cennych informacji odnosz„cych siŒ do wydarzeæ na
Ukraïnie i sprawy rokowaæ polsko-kozackich znajduje siŒ w koresponden-
cji nuncjuszy apostolskich w Warszawie, wydanych w (cid:132)Litterae nuntiorum
apostolicorum(cid:148)12.
Drug„ grupŒ wydanych (cid:159)r(cid:243)de‡ stanowi„ pamiŒtniki i latopisy (cid:150) Jo-
achima Jerlicza, Micha‡a Jemio‡owskiego, Wespazjana Kochowskiego,
Patryka Gordona, Samoi‡a VeliŁki, Samovidca, Grigorija Grab(cid:226)nki13. Jed-
4 Akty, otnos(cid:226)yies(cid:226) k istorii Û(cid:158)noj i Zapadnoj Rossii, sobrannye i izdannye Arheogra-
fiŁeskoû kommissieû, (dalej Akty JZR), t. IV(cid:150)V, Sankt-Peterburg 1863; t. VII, Sankt-Peter-
burg 1872; t. XV, Sankt-Peterburg 1892.
5 Akty Moskovskogo Gosudarstva, izdannye imperatorskoj Akademiej nauk: Razr(cid:226)dnyj
prikaz, Moskovskij sto‡ (dalej AMG), t. II(cid:150)III, Sankt-Peterburg 1894(cid:150)1901.
6 Pam(cid:226)tniki, izdannye Kievskoj Kommissiej dl(cid:226) razbora drevnih aktov, (dalej PKK),
t. III, Kiev 1898; Pam(cid:226)tniki, izdannye Vremennoû Kommissieû dl(cid:226) razbora drevnih aktov,
vysoŁaj(cid:154)e utver(cid:158)dennoû pri kievskom voennom, podol(cid:146)skom i vo‡ynskom genera‡-guberna-
tore, (dalej PVK), t. IV, Kiev 1859.
7 Dopo‡nenie k tomu III Dvorcovyh razr(cid:226)dov, (dalej DDR), Sankt-Peterburg 1854.
8 Materïali do istoriï KozaŁŁini XVII viku, wyd. V. GerasimŁuk, L viv 1994.
9 Po‡noe sobranie zakonov Rossijskoj imperii, t. I, Sankt-Peterburg 1830.
10 Arhiv Ûgo-Zapadnoj Rossii, izdannyj Vremennoj komissieû dl(cid:226) razbora drevnih ak-
tov, vysoŁaj(cid:154)e utver(cid:158)dennoj pri Kievskom voennom, podol(cid:146)skom i vo‡ynskom genera‡-gu-
bernatore, (dalej Archiv JZR), cz. 2, t. II, Kiev 1888; cz. 3, t. VI, Kiev 1908.
11 Universali ukraïns(cid:146)kih gêt(cid:146)maniv vid Ivana Vigovs(cid:146)kogo do Ivana Samoj‡oviŁa (1657(cid:150)
(cid:150)1687), Kiïv(cid:150)L viv 2004.
12 Litterae nuntiorum apostolicorum Ucrainae illustrantes (dalej LNA), coegit P. Atha-
nasius, G. Welykyj, OSBM, vol. IX(cid:150)X, Roma 1963(cid:150)1965.
13 J. Jerlicz, Latopisiec, albo kroniczka, wyd. K.W. W(cid:243)jcicki, t. II, Warszawa 1853;
M. Jemio‡owski, PamiŒtnik dzieje Polski zawieraj„cy (1648(cid:150)1679), oprac. J. DziŒgielew-
ski, Warszawa 2000; W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Ra-
czyæski, t. I(cid:150)II, Poznaæ 1840; (cid:132)Dnevnik(cid:148) genera‡a Patrika Gordona, (cid:132)¨teni(cid:226) v(cid:146) Imperator-
skom Obyestivi Istorii i drevnostej rossijskih pri moskovskom universitete(cid:148) (dalej
16
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
nak wiadomo(cid:156)ci w nich zawarte s„ czŒsto nieprzydatne, a wrŒcz ba‡amut-
ne. Wynika to z faktu, ¿e wielu z nich (np. M. Jemio‡owski, W. Kochowski)
by‡o zbyt oddalonych od teatru ukraiæskiego i swoje informacje czerpali z dru-
giej rŒki. Przyk‡adem mo¿e by(cid:230) tutaj opis bitwy pod Sosn(cid:243)wk„ w dziele
W. Kochowskiego. Znowu latopisy ukraiæskie powsta‡y jaki(cid:156) czas po opisy-
wanych wydarzeniach a autorzy nie mieli mo¿liwo(cid:156)ci skonfrontowania ich
z rzeczywisto(cid:156)ci„. Szczeg(cid:243)lnie ostro wida(cid:230) to na przyk‡adzie S. VeliŁki, da-
rz„cego wielk„ niechŒci„ posta(cid:230) Iwana Wyhowskiego.
O wydarzeniach na Ukrainie na prze‡omie lat 50. i 60. XVII wieku
pisano wiele, cho(cid:230) tylko niekt(cid:243)rzy badacze pokusili siŒ o bli¿sze spojrze-
nie na dzieje Kozaczyzny od 1658 do 1660 roku. Pierwszym historykiem,
kt(cid:243)ry zaj„‡ siŒ tym okresem by‡ D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij 14. (cid:132)Istorij(cid:226) Maloj
Rossii(cid:148) oparta zosta‡a na badaniach (cid:159)r(cid:243)d‡owych w archiwach moskiew-
skich zapocz„tkowanych jeszcze przez jego ojca. Pomijaj„c brak aparatu
krytycznego, szczeg(cid:243)lnie wobec ukraiæskich latopis(cid:243)w, praca Banti(cid:154)-Ka-
mens(cid:146)kijego, dla kt(cid:243)rej wzorem by‡a oparta na polskich (cid:159)r(cid:243)d‡ach ksi„¿ka
Johanna Chrystiana Engela15, wnios‡a wiele w rozw(cid:243)j badaæ nad Kozaczy-
zn„ okresu Bohdana Chmielnickiego i Ruiny.
Na pocz„tku lat 40. XIX wieku ukaza‡a siŒ praca M. MarkeviŁa (cid:132)Isto-
rij(cid:226) Malorossii(cid:148), oparta na do(cid:156)(cid:230) ograniczonej bazie (cid:159)r(cid:243)d‡owej, g‡(cid:243)wnie na
(cid:132)Istorii Rusiw(cid:148) i latopisie G. Grabânki16. MarkeviŁ nie dostrzeg‡ m.in. s‡abo-
(cid:156)ci systemu w‡adzy bu‡awy i administracji kozackiej, I. Wyhowskiego za(cid:156)
charakteryzowa‡ jako (cid:132)zaprzedanemu nie Polsce czy Rosji, ale z‡otu(cid:148).
Prace tych dw(cid:243)ch historyk(cid:243)w odsunŒ‡y na drugi plan dokonania My-
ko‡y Kostomarova, autora m.in. biografii Bohdana i Jurija Chmielnickich
oraz Iwana Wyhowskiego17. Jego niezaprzeczalnym osi„gniŒciem by‡o to,
¿e opar‡ swoje twierdzenia na ca‡ym szeregu (cid:159)r(cid:243)de‡ rosyjskich i polskich
¨OIDR) kn. IV, 1891, s. 1(cid:150)236; S. VeliŁko, Letopis(cid:146) sobytij v Ûgo-Zapadnoj Rossii
v XVII veke. Sostavi‡ Samoi‡ VeliŁko, byv(cid:154)ij kancel(cid:226)rist kancel(cid:226)rii Vojska Zaporo(cid:158)skogo,
t. I(cid:150)II, Kiev 1848; Letopis(cid:146) Samovidca po novootkrytym spiskam s pri‡o(cid:158)eniem treh ma‡o-
rossijskih hronik, izdana Kievskoû Vremennoû Kommissieû dl(cid:226) razbora drevnih aktov, Kiev
1878; G. Grab(cid:226)nka, Istori(cid:226) o destvi(cid:226)h prezel(cid:146)noj i ot naŁa‡a Pol(cid:226)kov krovav(cid:154)ej nebyva‡oj
brani Bogdana Hmel(cid:146)nickogo s Pol(cid:226)ki za naii(cid:226)snej(cid:154)ih korolej V‡adis‡ava, potom ´na Ka-
zimira, otkryvaets(cid:226) poŁatoj v roku 1648 i za let es(cid:226)t(cid:146) po smerti Hmel(cid:146)nickogo neokonŁen-
noj, z raznyh letopiscev i z dioru(cid:154)ej, na toj vojne pisannyh, i samobytnyh staro(cid:158)i‡ov svide-
tel(cid:146)stv utver(cid:158)dena, Kiev 1854.
14 D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij, Istori(cid:226) Maloj Rossii, t. II, Moskva 1842.
15 J.Ch. Engels, Geschichte der Ukraine und der ukrainischen Kosakem, wie auch des
K(cid:246)nigreich Halitsch-Wladimir, Yalle 1796.
16 M. MarkeviŁ, Istori(cid:226) Malorossii, t. II, Moskva 1842.
17 M. Kostomarov, Getmanstvo Vygovskogo, Sankt-Peterburg 1862; idem, Getmanstvo
Ûri(cid:226) Hmel(cid:146)nickogo, w: IstoriŁeskie monografij i izsledovani(cid:226) Nikola(cid:226) Kostomarova, t. XII,
Sankt-Peterburg 1872.
WstŒp
17
oraz na kwerendach w archiwach zagranicznych. Badaj„c dzieje rz„d(cid:243)w
Wyhowskiego, zauwa¿y‡ istnienie na Ukrainie dw(cid:243)ch partii (cid:150) zwolenni-
k(cid:243)w uk‡ad(cid:243)w z Rzecz„pospolit„, do kt(cid:243)rego nale¿a‡a wiŒkszo(cid:156)(cid:230) starszy-
zny i wy¿szego duchowieæstwa oraz bogaci Kozacy (cid:150) i stronnictwa pro-
moskiewskiego z‡o¿onego z najbiedniejszych warstw spo‡ecznych. To on
by‡ te¿ autorem koncepcji, wed‡ug kt(cid:243)rej hetman by‡ wiernym zwolenni-
kiem kr(cid:243)la i powrotu Kozaczyzny do paæstwa polskiego. Pogl„dy M. Ko-
stomarova spotka‡y siŒ z ostr„ krytyk„ m.in. ze strony M. MaksimovŁa,
G.V. Karpova i P. Kuli(cid:154)a.
W drugiej po‡owie XIX wieku ukaza‡y siŒ prace historyk(cid:243)w rosyj-
skich, kt(cid:243)re nie w‡„cza‡y siŒ w polemikŒ z M. Kostomarovem. W pierwszym
rzŒdzie nale¿y wymieni(cid:230) S. Solov(cid:146)eva18, kt(cid:243)ry wykorzysta‡ wiele (cid:159)r(cid:243)de‡ nie-
znanych wcze(cid:156)niejszym autorom, czym dope‡ni‡ pewne luki w pracach
Kostomarova. Pogl„dy Solov(cid:146)eva by‡y charakterystyczne dla szko‡y rosyj-
skiej, a mianowicie malowa‡ on w ciemnych barwach posta(cid:230) Iwana Wyhow-
skiego i wynosi‡ jego przeciwnika politycznego (cid:150) Martyna Puszkara.
Du¿o cennych informacji dostarcza ksi„¿ka A. Barsukova, po(cid:156)wiŒco-
na rodzinie Szeremietiewych, a prezentuj„ca nie tylko przebieg wydarzeæ
z lat 1658(cid:150)1660, ale tak¿e rolŒ, jak„ w tym okresie odgrywa‡ wojewoda
kijowski z ramienia Moskwy, Wasyl Borysowicz Szeremietiew19.
Pod koniec XIX wieku ukaza‡a siŒ praca absolwenta uniwersytetu
w Kijowie, W.W. Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kijego20, po(cid:156)wiŒcona okresowi Ruiny. Jej
baza (cid:159)r(cid:243)d‡owa by‡a skromniejsza ni¿ we wcze(cid:156)niej wymienionych pozy-
cjach, a autor tradycyjnie ju¿ traktowa‡ I. Wyhowskiego jako polskiego
stronnika. Jednak¿e wbrew panuj„cym pogl„dom Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kij uwa-
¿a‡, ¿e M. Puszkarem kierowa‡y motywy osobiste (cid:150) chŒ(cid:230) zdobycia bu‡awy
hetmaæskiej. Jest to te¿ pierwsza praca, kt(cid:243)ra zajŒ‡a siŒ tematyk„ dzia‡aæ
wojennych tego okresu.
Wzrost (cid:156)wiadomo(cid:156)ci narodowej Ukraiæc(cid:243)w na prze‡omie XIX i XX
wieku spowodowa‡ wielkie zainteresowanie histori„. To za(cid:156) zaowocowa‡o
pojawieniem siŒ du¿ej ilo(cid:156)ci publikacji z tego zakresu. Jako jedne z pierw-
szych ukaza‡y siŒ prace O. Êfimenko i M. Arkasa21. Obie mia‡y charakter
og(cid:243)lny i popularnonaukowy. Êfimenko, podobnie jak M. Arkas, uwa¿a‡a,
¿e Bohdana Chmielnickiego do zmiany orientacji politycznej zmusi‡y uk‡ady
18 S. Solov(cid:146)ev, Istori(cid:226) Rossii z drevnej(cid:154)ih vremen, kn. V i VI, Moskva 1961; idem, Ivan
Vygovskij, (cid:132)OteŁestvennye zapiski(cid:147), t. CXXVII, nr 11, Moskva 1859, s. 43(cid:150)64.
19 A. Barsukov, Rod (cid:138)eremetevyh, t. V, Sankt-Peterburg 1888.
20 V. Vo‡k-KaraŁevs(cid:146)kij, Bor(cid:146)ba Pol(cid:146)(cid:154)i s kazaŁestvom vo vtoroi polovine XVII i naŁale
XVIII vekov, Kiev 1899.
21 O. Êfimenko, Istori(cid:226) ukrainskogo naroda, t. I(cid:150)II, Sankt-Peterburg 1906; M. Arkas,
Istori(cid:226) Ukraïni, z malûnakmi, Kiev(cid:150)Lipsk 1920.
18
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
wileæskie z 1656 roku oraz ¿e Zaporo¿cy nie pragnŒli ¿ycia w pokoju, i ¿e
pierwsze rozruchy na Siczy wybuch‡y dopiero za rz„d(cid:243)w I. Wyhowskiego.
G‡(cid:243)wn„ rolŒ w obaleniu hetmana autorka przypisywa‡a (cid:150) nie wiadomo dla-
czego (cid:150) Wasylowi Zo‡otarence i Jakimowi Somce.
Jednym z pierwszych polskich historyk(cid:243)w, kt(cid:243)ry w swojej pracy zaj„‡
siŒ okresem lat 1658(cid:150)1660 na Ukrainie, by‡ J. Moraczewski22. Niestety in-
teresowa‡ siŒ g‡(cid:243)wnie sprawami polskimi, dzieje Kozaczyzny traktuj„c
zupe‡nie pobocznie. W pracy a¿ roi siŒ od b‡Œd(cid:243)w, wynikaj„cych po czŒ(cid:156)ci
z wykorzystanych przez autora (cid:159)r(cid:243)de‡ (cid:150) g‡(cid:243)wnie pamiŒtnik(cid:243)w i osiemnasto-
wiecznych opracowaæ. Dlatego te¿ I. Wyhowskiemu ka¿e walczy(cid:230) z jakim(cid:156)
rosyjskim wojewod„ Matejowiczem. Wed‡ug J. Moraczewskiego ten¿e wo-
jewoda jako przeciwwagŒ dla hetmana wysun„‡ osobŒ M. Puszkara i I. Wy-
howski zmuszony by‡ szuka(cid:230) pomocy u Tatar(cid:243)w i w Rzeczypospolitej.
W tym samym czasie ukaza‡a siŒ pierwsza biografia jednej z najbar-
dziej wp‡ywowych postaci na Ukrainie z czas(cid:243)w I. Wyhowskiego (cid:150) Jerze-
go Niemirycza, autorstwa J. £ukasiewicza23. Wiele ciekawych informacji
zawiera te¿ praca A. Rolle po(cid:156)wiŒcona kobietom na czehryæskim dworze,
w tym tak¿e Olenie Wyhowskiej24.
Wydarzeniami zwi„zanych z rz„dami I. Wyhowskiego zajŒ‡a siŒ na
prze‡omie XIX i XX wieku tak¿e polska historiografia. Skupi‡a siŒ ona
jednak g‡(cid:243)wnie na genezie ugody hadziackiej. Jako pierwszy w Polsce
o przebiegu rokowaæ Stanis‡awa Kazimierza Bieniewskiego z Iwanem Wy-
howskim i ugodzie hadziackiej napisa‡ Franciszek Rawita Gawroæski. Obok
niego spraw„ negocjacji polsko-kozackich zajmowa‡ siŒ tak¿e W‡adys‡aw
Tomkiewicz25. Gawroæski jest tak¿e autorem biografii Jerzego Chmielnic-
kiego, kt(cid:243)ra jednak¿e do dziej(cid:243)w pierwszego roku sprawowania przez nie-
go rz„d(cid:243)w nie wnosi nic nowego26. Innymi polskimi historykami, kt(cid:243)rzy
w tym okresie zajmowali siŒ dziejami Kozaczyzny w latach 1658(cid:150)1660
rozpatrywanymi na szerokim tle (cid:243)wczesnych wydarzeæ w rejonie, byli
Antoni Walewski i Micha‡ Gawlik. Nie nale¿y jednak¿e zapomina(cid:230) przede
22 J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitej polskiej, t. VII, Poznaæ 1852.
23 J. £ukasiewicz, Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, starosta owrucki i krzemie-
niecki, (cid:132)Biblioteka Warszawska(cid:148), 1860, s. 355(cid:150)370.
24 J.A. Rolle, Kobiety na dworze czehryæskim w drugiej po‡owie XVII wieku, (cid:132)Bibliote-
ka Warszawska(cid:148), 1893.
25 F.R. Gawroæski, Poselstwo Bieniewskiego. Od (cid:156)mierci B. Chmielnickiego do umowy
hadziackiej, Lw(cid:243)w 1907; idem, Kozaczyzna ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do koæ-
ca XVIII wieku, Warszawa 1924; W. Tomkiewicz, Unia hadziacka, (cid:132)Sprawy Narodowo-
(cid:156)ciowe(cid:148), r. XI, 1937, nr 1(cid:150)2, s. 1(cid:150)31. O pogl„dach tego pierwszego zob. najnowsz„ pracŒ
prof. E. Koko, Franciszek Rawita-Gawroæski (1846(cid:150)1930) wobec Ukrainy i jej przesz‡o-
(cid:156)ci: studium archaizmu, Gdaæsk 2006.
26 F.R. Gawroæski, Ostatni Chmielniczenko. (Zarys monograficzny), Poznaæ 1919.
WstŒp
19
wszystkim o Ludwiku Kubali, kt(cid:243)ry w swoich pracach przedstawi‡ losy
Kozaczyzny w okresie od potopu a¿ do Cudnowa27. Prace wszystkich tych
historyk(cid:243)w s„ o tyle cenne, ¿e mieli oni mo¿liwo(cid:156)(cid:230) wykorzystania (cid:159)r(cid:243)de‡
dzi(cid:156) dla nas ju¿ niedostŒpnych. Szczeg(cid:243)lnie tyczy siŒ to w‡a(cid:156)nie ostatniego
z wymienionych.
Na pocz„tku XX wieku do g‡osu doszli historycy ukraiæscy zwi„zani
z Towarzystwem Naukowym im. T. (cid:138)evŁenka. W(cid:156)r(cid:243)d tych, kt(cid:243)rzy zajŒli siŒ
czasami I. Wyhowskiego i pocz„tkiem Ruiny, wymieni(cid:230) nale¿y V. Lipins(cid:146)ki-
jego28, D. Korenec(cid:146)a29, B. GrinŁenka30, W. GerasimŁuka31 i M. Stadnika32.
Pierwszy z wymienionych wielk„ uwagŒ po(cid:156)wiŒci‡ sprawie roli szlachty
w powstaniu Chmielnickiego. Badaj„c przyczyny Ruiny, doszed‡ do wnio-
sku, ¿e jedn„ z nich by‡o postawienie przez szlachtŒ swoich klasowych
interes(cid:243)w ponad ideŒ niepodleg‡o(cid:156)ci Ukrainy.
Podani wcze(cid:156)niej historycy du¿o uwagi po(cid:156)wiŒcili osobie hetmana Iwana
Wyhowskiego. Stadnik uwa¿a‡, ¿e zawarcie przez Kozak(cid:243)w ugody hadziac-
kiej by‡o spowodowane propolskim nastawieniem kierownika polityki Ko-
zaczyzny. Koronec(cid:146) i GrinŁenko uwa¿ali, ¿e Wyhowskiego sk‡oni‡y do tego
kroki podjŒte przez dw(cid:243)r moskiewski (cid:150) poddania Ukrainy pod kontrolŒ car-
skiej administracji. Do tego samego wniosku doszed‡ te¿ jeden z najwiŒkszych
historyk(cid:243)w ukraiæskich, M. Gru(cid:154)evs(cid:146)kij. Je(cid:156)li za(cid:156) chodzi o GerasimŁuka, to
uwa¿a‡ on, ¿e Wyhowski d„¿y do stworzenia niezale¿nego paæstwa. Jedno-
cze(cid:156)nie wszyscy oni dosy(cid:230) realistycznie oceniali Martyna Puszkara, widz„c
w nim karierowicza i narzŒdzie w rŒkach Kremla.
Kolejnym historykiem, kt(cid:243)ry zajmowa‡ siŒ tym okresem, by‡
uczeæ Gru(cid:154)evs(cid:146)kijego, I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ33. Uwa¿a‡ on I. Wyhowskiego za
27 A. Walewski, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej wpadaj„cej w jarzmo domowe
za panowania Jana Kazimierza (1655(cid:150)1660), t. I(cid:150)II, Krak(cid:243)w 1870; M. Gawlik, Projekt
unii rosyjsko-polskiej w drugiej po‡owie XVII wieku, (cid:132)Kwartalnik Historyczny(cid:148) (dalej KH),
t. XXIII, 1909, s. 107(cid:150)125; L. Kubala, Wojny duæskie i pok(cid:243)j oliwski 1657(cid:150)1660, Lw(cid:243)w
1922.
28 V. Lipins(cid:146)kij, Ukraïna na perelomi 1657(cid:150)1659, Kiïv 1997.
29 D. Korenec(cid:146), Znosini get(cid:146)mana Ivana Vigovs(cid:146)kogo z Pol(cid:146)(cid:154)eû v r. 1657(cid:150)1658, (cid:132) Zapiski
Naukovogo tovaristva im. T. (cid:138)evŁenka(cid:148) (dalej ZNT(cid:138)), t. XXXVIII, L viv 1900; idem,
Povstann(cid:226) Martina Pu(cid:154)kar(cid:226), w: Naukovyj zbirnik prisv(cid:226)Łenyj M. Gru(cid:154)evs(cid:146)komu, L viv 1904.
30 B.D. GrinŁenko, Ivan Vigovs(cid:146)kij, jogo (cid:158)itt(cid:226) i dila, Kiev 1909.
31 V. GerasimŁuk, Vigovyina i Gad(cid:226)c(cid:146)kij traktat, ZNT(cid:138), t. LXXXVII(cid:150)LXXXIX, L viv
1909; idem, Vigovs(cid:146)kij i Ûrij Hmel(cid:146)nic(cid:146)kij, ZNT(cid:138), t. LIX(cid:150)LX, L viv 1904; idem, Pered
¨udnivs(cid:146)koû kampaniêû, w: Naukovij zbirnik prisv(cid:226)Łenij M. Gru(cid:154)evs(cid:146)komu, L viv 1906,
s. 288(cid:150)300; idem, ¨udnivs(cid:146)ka kampani(cid:226) 1660 r., L viv 1913.
32 M. Stadnik, Gad(cid:226)c(cid:146)ka uni(cid:226), (cid:132)Zapiski Ukraïns(cid:146)kogo Naukovogo tovaristva v Kiêvi(cid:148),
kn. VII(cid:150)VIII, Kiev 1910(cid:150)1911.
33 I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ, Istori(cid:226) kozaŁŁini dl(cid:226) narodu i molodi, L viv 1922, idem (I. Holms(cid:146)kij),
Istori(cid:226) Ukraïni, New York(cid:150)M(cid:252)nchen 1949.
20
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
kontynuatora polityki Bohdana Chmielnickiego, kt(cid:243)rej celem by‡a pe‡na
niezale¿no(cid:156)(cid:230) Ukrainy.
Warto zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ r(cid:243)wnie¿ na to, ¿e obok badaczy, kt(cid:243)rych uwaga
skupiona by‡a przede wszystkim na historii politycznej, dzia‡a‡o wielu in-
nych, zainteresowanych rozwojem stosunk(cid:243)w spo‡ecznych w XVII wieku
na Ukrainie. W(cid:156)r(cid:243)d nich s„ m.in. D. Bagalij i O. Lazarevs kij 34.
W latach 30. XX wieku na pogl„dy i prezentowane przez historyk(cid:243)w
opnie wp‡yw zaczŒ‡a mie(cid:230) nowa (cid:132)generalna linia(cid:148) J(cid:243)zefa Stalina. Stworzo-
na zosta‡a (cid:132)nacjonalno-patriotyczna(cid:148) doktryna, kt(cid:243)ra sta‡a siŒ obowi„zuj„-
cym dogmatem dla radzieckich historyk(cid:243)w. Ci, kt(cid:243)rzy siŒ nie podporz„d-
kowali, byli karani. Niekt(cid:243)rzy, jak M. Gru(cid:154)evs(cid:146)kij, popadli w nie‡askŒ, innych
represjonowano, a ich prace nie mog‡y siŒ ukazywa(cid:230)35. Od tej pory autorzy
musieli podkre(cid:156)la(cid:230) znaczenie faktu (cid:132)vozz(cid:146)jednannia Ukraini z Rosijeju(cid:148),
a wszyscy, kt(cid:243)rzy d„¿yli do zerwania tego po‡„czenia traktowani byli jako
zdrajcy. Takim te¿ w nowej historiografii by‡ Iwan Wyhowski. Terminy
(cid:132)Ruina(cid:148) i (cid:132)paæstwo kozackie(cid:148) zosta‡y zakazane, a rozw(cid:243)j wydarzeæ po
(cid:156)mierci Bohdana Chmielnickiego, kt(cid:243)ry doprowadzi‡ do upadku Kozaczy-
zny nakazano przedstawia(cid:230), ¿e zosta‡ wywo‡any przez zdrajc(cid:243)w hetma-
n(cid:243)w. Ich dzia‡ania za(cid:156) doprowadza‡y zawsze do powstania (cid:132)narodowych
mas(cid:148). Co za tym idzie, w odpowiednim (cid:156)wietle przedstawiano politykŒ
jego nastŒpcy i genezŒ obu uk‡ad(cid:243)w (cid:150) perejas‡awskiego (1659 rok) i cud-
nowskiego. WiŒkszo(cid:156)(cid:230) publikacji zosta‡a po(cid:156)wiŒcona okresowi 1648(cid:150)1654,
a jedynie nieliczne czasom p(cid:243)(cid:159)niejszym. W(cid:156)r(cid:243)d tych ostatnich wymieni(cid:230)
nale¿y prace I. Grekova, K. Stecûk i V. Go‡obuckijego36.
Wszystko uleg‡o zmianie wraz z uzyskaniem przez UkrainŒ niepodle-
g‡o(cid:156)ci. Histori„ Kozaczyzny od ugody hadziackiej do cudnowskiej zajmo-
wali siŒ m.in. Û.A. Micik, V.A. Smolij, V.S. Stepankow i V. (cid:138)evŁuk37. Oparte
34 D. Bagalij, Zajmanyina v Livobere(cid:158)nij Ukraïni XVII(cid:150)XVIII st., (cid:132)Kievskaja Starina(cid:148),
t. VIII, Kiev 1883; O. Lazarevskij, Malorossijskie pospolitye kresti(cid:146)(cid:226)ne, Kiev 1908.
35 T. ´kovleva, Get(cid:146)manyina v drugij polovini 50-h rokiv XVII stolitt(cid:226). PriŁini i poŁatok
Ruïni, Kiïv 1998, s. 19.
36 I.B. Grekov, I¿ istorii sovmestnoj bor(cid:146)by Ukrainy i Rossii za osusestvlenie re(cid:154)enij
Pere(cid:226)slavskoj rady (1657(cid:150)1659), w: Vossoedinenie Ukrainy z Rossiej. Sbornik statej, Mo-
skva 1954, s. 307(cid:150)356; K. Stecûk, Narodni ruhi na Livobere(cid:158)nij i S‡obids(cid:146)kij Ukraïni v 50(cid:150)
(cid:150)70-h rokah XVII st., Kiev 1960; eadem, Z istoriï borot(cid:146)bi rosijs(cid:146)kogo i ukraïns(cid:146)kogo naro-
div proti agresiï (cid:154)l(cid:226)hets(cid:146)koï Pol(cid:146)(cid:154)i i su‡tans(cid:146)koï TureŁŁini u II po‡ovini XVII st., (cid:132)Ukraïns(cid:146)kij
istoriŁnij (cid:158)urnal(cid:148) (dalej UI(cid:142)), nr 3, 1983, s. 47(cid:150)56; V. Go‡obuckij, Zaporo(cid:158)skoe kazaŁestvo,
Kiev 1962.
37 Û. Micik, Ivan Vigovs(cid:146)kij, w: Volodari get(cid:146)mans(cid:146)koï bulavi: IstoriŁni portreti, Kiïv
1994, s. 191(cid:150)235; idem, Ûrij Hmel(cid:146)nic(cid:146)kij, ibidem, s. 237(cid:150)251; idem, Uman(cid:146) kozac(cid:146)ka
i gajdamac(cid:146)ka, Kiïv 2002; idem, Getman Ivan Vigovs(cid:146)kij, Kiïv 2004. V.A. Smolij, V.S. Ste-
pankov, Ukraïns(cid:146)ka nacional(cid:146)na revolûci(cid:226) XVII st. (1648(cid:150)1676), Kiïv 1999; V.A. Smolij,
Ukraïns(cid:146)ka kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava, UI(cid:142), nr 4, 1991, s. 5(cid:150)19; V.S. Stepankov, Get(cid:146)manstvo
WstŒp
21
na wyczerpuj„cym materiale (cid:159)r(cid:243)d‡owym znajduj„cym siŒ w archiwach
ukraiæskich, polskich i rosyjskich zdecydowanie r(cid:243)¿ni„ siŒ od prac wcze-
(cid:156)niejszych. Zmieni‡ siŒ przede wszystkim pogl„d na politykŒ i posta(cid:230) I.
Wyhowskiego, w kt(cid:243)rym widzi siŒ polityka kozackiego, a nie szlachcica
polskiego d„¿„cego do podporz„dkowania Kozaczyzny Rzeczypospolitej.
Odmiennie traktowane s„ tak¿e dzia‡ania strony polskiej i dworu moskiew-
skiego. Wiele interesuj„cego materia‡u znajduje siŒ w licznie wydawanych
ostatnio na Ukrainie zbiorach artyku‡(cid:243)w oraz pracach po(cid:156)wiŒconych przed-
stawicielom politycznej elity kozackiej38.
NajwiŒcej informacji na temat Iwana Wyhowskiego i Jurija Chmiel-
nickiego zawieraj„ jednak najnowsze prace historyk(cid:243)w: V. Gorobc(cid:146)a
i T. ´kovleva39. Obydwaj zajŒli siŒ nie tylko polityk„, ale tak¿e sprawami
Ivana Vigovs(cid:146)kogo: social(cid:146)no-politiŁna borot(cid:146)ba i problema der(cid:158)avnogo budivnictva (ser-
pen(cid:146) 1657(cid:150)veresen(cid:146) 1659 r.), (cid:132)Seredno(cid:146)viŁna Ukraïna(cid:148), vip. I, 1994, s. 88(cid:150)108; V. (cid:138)evŁuk,
Kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava. Etûdi do istoriï ukraïns(cid:146)kogo der(cid:158)avotvorenn(cid:226), Kiïv 1995.
38 M. Petrovs(cid:146)kij, Ukraïns(cid:146)ki di(cid:226)Łi XVII viku. Timi(cid:154) Cicûra, (cid:132)Zapiski istoriŁno-filolo-
giŁnogo viddilu UAN(cid:148), kn. XXIV, 1929, s. 79(cid:150)103; V. Gorobec(cid:146), Ivan NeŁaj ta ukranïs(cid:146)ko-
rosijs(cid:146)ki supereŁki za Bi‡orus(cid:146)(1654(cid:150)1659 rr.), UI(cid:142), nr 1, 1998, s. 24(cid:150)39, nr 2, s. 26(cid:150)39;
A. Gurbik, Kiïvs(cid:146)kij polkovnik Anton (cid:142)danoviŁ, UI(cid:142), nr 4, 1998, s. 103(cid:150)109; M. Krikun,
Ostap Gogol(cid:146) (cid:150) get(cid:146)man kozac(cid:146)tva Pravobere(cid:158)noï Ukraïni, (cid:132)Ukraïna Moderna(cid:148), cz. 2(cid:150)3,
1999, s. 37(cid:150)58; idem, Z istoriï ukraïns(cid:146)koi kozac(cid:146)koi star(cid:154)ini drugoi polovini XVII stolitt(cid:226).
Po‡kovnik Ostap Gogol(cid:146), ZNT(cid:138), t. CCXXXIII, 1997, s. 398(cid:150)441; T. ´kovleva, Ivan Bo-
gun-FedoroviŁ, (cid:132)Kiïvs(cid:146)ka starovina(cid:148), nr 5, 1992, s. 43(cid:150)53; eadem, Ivan Bogun: problemi
biografiï, UI(cid:142), nr 2, 2000, s. 147(cid:150)157, nr 4, s. 145(cid:150)152; O.I. Gur(cid:158)ij, Ivan Bogun: de(cid:226)ki mifi
ta real(cid:146)nist(cid:146), UI(cid:142), nr 1, 1998; Polkovodci Vijs(cid:146)ka Zaporos(cid:146)kogo. IstoriŁni portreti, red.
V.A. Smolij, kn. I, Kiïv 1998; Istori(cid:226) Ukraïni v osobah: KozaŁŁina, red. V. Gorobec(cid:146), Kiïv
2000; Ukrains(cid:146)ke kozactvo. Mala enciklopedi(cid:226), Kiïv(cid:150)(cid:142)apori(cid:158)(cid:158)(cid:226) 2002.
39 V. Gorobec(cid:146), Elita kozac(cid:146)koï Ukraïni v po(cid:154)ukah politiŁnoï legitimaciï: stosunki z Mo-
skvoû ta Var(cid:154)avoû, 1654(cid:150)1665, Kiïv 2001; idem, Gad(cid:226)c(cid:146)ka ugoda 1658 roku v konteksti
mi(cid:158)narodnih realij: pro et contra, ZNT(cid:138), t. CCXXXVIII, 1999, s. 95(cid:150)116; idem, Vigovs(cid:146)kij
i Moskva: politiŁni ilûzii i storiŁni realii (u po(cid:154)ukah peredumov ruïni), w: Na Łoli kozac(cid:146)koi
der(cid:158)avi (do 400 (cid:150) riŁŁ(cid:226) vid dn(cid:226) narod(cid:158)en(cid:226) Bohdana Hmel(cid:146)nic(cid:146)kogo), Rivne 1996, s. 164(cid:150)
(cid:150)188; idem, Zovni(cid:154)n(cid:226) politika get(cid:146)manatu drugoï polovini 50-h rr. XVII st.: vplivi suspil(cid:146)no-
politiŁnogo protisto(cid:226)nn(cid:226) v Ukraïni ta transformacij regional(cid:146)nih geopolitiŁnih procesiv, UI(cid:142),
nr 2, 2005, s. 16(cid:150)47. Warto r(cid:243)wnie¿ zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na rozdzia‡y po(cid:156)wiŒcone stosunkom
ukraiæsko-moskiewskim w po‡owie XVII wieku autorstwa tego¿ historyka, opublikowane
w pierwszej czŒ(cid:156)ci pracy pt.: Ukraïna i Rosi(cid:226) v istoriŁnij retrospektivi: narisi v 3-h tomah,
red. V.M. Litwin, Kiïv 2004 (korzysta‡em z wersji zamieszczonej w Internecie pod adresem:
http://history.org.ua/ vidan/2004/UkrainaRosija/2/b.htm, niestety, obecnie praca ta nie jest
ju¿ tam dostŒpna); T. ´kovleva, Get(cid:146)manyina v drugij polovini 50-h rokiv XVII stolitt(cid:226). PriŁini
i poŁatok Ruïni, Kiïv 1998; eadem, Ruïna get(cid:146)manyini vid pere(cid:226)slavs(cid:146)koï radi-2 do andru-
sivs(cid:146)koï ugodi (1659(cid:150)1667 rr.), Kiïv 2003; eadem, Ukrains(cid:146)ka(cid:226) (cid:154)l(cid:226)hta i gosudarstvenna(cid:226)
ide(cid:226) v gody osvoboditel(cid:146)noj vojny, w: Nacional(cid:146)no-vizvol(cid:146)na vijna ukraïns(cid:146)kogo narodu
seredini XVII stolitt(cid:226): politika, ideologi(cid:226), vijs(cid:146)kove mistectvo (zbirnik statej), Kiïv 1998,
s. 131(cid:150)141; eadem, Gad(cid:226)Łskij dogovor (cid:150) legenda i real(cid:146)nost(cid:146), w: Issledovani(cid:226) po istorii
Ukraïny i Be‡orussii, vyp. I, Moskva 1995, s. 62(cid:150)78.
22
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
spo‡ecznymi, a w swoich publikacjach wykorzystali materia‡y (cid:159)r(cid:243)d‡owe
z ukraiæskich, rosyjskich i polskich archiw(cid:243)w.
Spo(cid:156)r(cid:243)d innych, nieukraiæskich publikacji, warto wspomnie(cid:230) o pracach
A. Âkovliva i M. Hellera40. Znajduje siŒ w nich du¿o wa¿nych informacji
prezentuj„cych zw‡aszcza postawŒ dworu carskiego wobec problemu ukra-
iæskiego, sprawy ugody hadziackiej i kwestie rokowaæ kozacko-moskiew-
skich w dobie obu hetman(cid:243)w: I. Wyhowskiego i J. Chmielnickiego.
Dzia‡aniami wojennymi za rz„d(cid:243)w hetmana I. Wyhowskiego zaj„‡
siŒ w swych pracach m‡ody ukraiæski badacz, A. Bul(cid:146)vins(cid:146)kij41. Warty
podkre(cid:156)lenia jest fakt, ¿e odrzuci‡ on pogl„dy starszej historiografii opie-
raj„cej siŒ na opisie bitwy konotopskiej sporz„dzonej przez Wespazjana
Kochowskiego. KampaniŒ cudnowsk„ przedstawili polscy historycy:
W. Czermak, A. Hni‡ko i R. Romaæski42. Z niekt(cid:243)rymi prezentowanymi
w ich pracach pogl„dami nie zgadza siŒ autor najnowszego opracowania
po(cid:156)wiŒconego dzia‡aniom wojennym prowadzonym na jesieni 1660 roku
na Ukrainie, £. Ossoliæski43. Co prawda nie mo¿na zgodzi(cid:230) siŒ z pewny-
mi tezami tego historyka, to jednak warto odnotowa(cid:230) jego nowatorskie
spojrzenie na przebieg wydarzeæ pod Lubarem, Cudnowem, a zw‡aszcza
pod S‡obodyszczami.
40 S. Solov(cid:146)ev, Istori(cid:226) Rossii z drevnej(cid:154)ih vremen, kni. V i VI, Moskva 1961; idem,
Ivan Vygovskij, (cid:132)OteŁestvennye zapiski(cid:147), t. CXXVII, nr 11, Moskva 1859, s. 43(cid:150)64; A. ´ko-
vliv, Ukraïns(cid:146)ko-moskovs(cid:146)ki dogovori v XVII(cid:150)XVIII vikah, Var(cid:154)ava 1934; idem, Moskovs(cid:146)ki
proekti dogovirnih punktiv z get(cid:146)manom Ivanom Vigovs(cid:146)kim, ZNT(cid:138), t. CLII, 1933, s. 117(cid:150)
(cid:150)134; M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2002.
41 A. Bul(cid:146)vins(cid:146)kij, Konotops(cid:146)ka bitva 1659 r., UI(cid:142), nr 3, 1998, s. 76(cid:150)83, nr 4, s. 33(cid:150)43;
idem, Naslidki ukraïns(cid:146)ko-rosijs(cid:146)koï vijni 1658(cid:150)59 rr., (cid:132)Ukraïns(cid:146)ka kozac(cid:146)ka der(cid:158)ava(cid:148), vip.
7, 2000, s. 151(cid:150)156 oraz Ukraïns(cid:146)ko-rosijs(cid:146)ka vijna 1658(cid:150)1659 rr.: osnovni bitvi, strate-
gi(cid:226), Łisel(cid:146)nist(cid:146) ta sklad vijs(cid:146)k, w: Ukraïna ta Rosi(cid:226): problemi politiŁnih i sociokul(cid:146)turnih
vidnosin: zbiornik naukovih prac(cid:146), red. V.A. Smolij, Kiïv 2003, s. 175(cid:150)218. Jego prace
wyr(cid:243)¿niaj„ siŒ na tle zupe‡nie nieudanej publikacji po(cid:156)wiŒconej kampanii konotopskiej:
Konotops(cid:146)ka bitva 1659 r. Zbirka naukovih prac, Konotop 1996. Warto r(cid:243)wnie¿ zwr(cid:243)ci(cid:230)
uwagŒ na opiniŒ strony rosyjskiej wymienion„ w recenzji jednej z ukraiæskich prac po-
(cid:156)wiŒconych tej bitwie: I. Babulin, (cid:132)Dikie tancy(cid:148) na konotopskom pole, (cid:132)Rejtar: voenno-
istoriŁeskij (cid:158)urnal(cid:148), nr 25, 2006 (dotar‡em do internetowej wersji tego artyku‡u po adre-
sem: http://www.reitar-military.ru/mag.php)
42 W. Czermak, SzczŒ(cid:156)liwy rok. Dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, (cid:132)Przegl„d
Polski(cid:148) (dalej PP), t. LXXXII(cid:150)CVII, 1886(cid:150) 1893; A. Hni‡ko, Wyprawa cudnowska w 1660
roku, Warszawa 1931; R. Romaæski, Cudn(cid:243)w 1660, Warszawa 1996. Dzia‡aniami na Bia-
‡orusi w tym okresie zajmuje siŒ Krzysztof Kossarzecki. Zob. tego¿ Dzia‡alno(cid:156)(cid:230) wojskowa
pu‡kownika Iwana Nieczaja na Bia‡orusi w latach 1657(cid:150)1659, (cid:132)Ukraïna v Central(cid:146)no-
Shidnij Êvropi(cid:148), nr 5, 2005, s. 359(cid:150)391. Poszerzona wersja tego artyku‡u znajduje siŒ w opu-
blikowanej na Bia‡orusi pracy: Kampani(cid:226) 1660 godu u Litve, w: (cid:132)Arche(cid:148), nr 6, 2006 (w tym
miejscu chcia‡bym podziŒkowa(cid:230) autorowi za udostŒpnienie polskiej wersji tej pracy).
43 £. Ossoliæski, Cudn(cid:243)w(cid:150)S‡obodyszcze 1660, Zabrze 2006.
WstŒp
23
RolŒ czynnika tatarskiego w przedstawianym okresie na(cid:156)wietlili w swo-
ich pracach V.D. Smirnov, A.A. Novosels(cid:146)kij i L. Podhorodecki44. Szcze-
g(cid:243)lnie badania A. Novosels(cid:146)kiego wnosz„ bardzo du¿o do tematyki niniej-
szej pracy, gdy¿ oparte s„ na relacjach pos‡(cid:243)w carskich na Krymie
w interesuj„cym nas okresie. Przybli¿aj„ te¿ bilans walk pod Konotopem
oraz strat, jakie spowodowa‡ w po‡udniowych ujazdach Paæstwa Moskiew-
skiego najazd tatarski, maj„cy miejsce w sierpniu 1659 roku.
Sprawami wyznaniowymi zajŒli siŒ V.O. Ejngorn, a tak¿e metropolita
Makarij (M.P. Bu‡gakov) oraz polski badacz dziej(cid:243)w prawos‡awia w cza-
sach Jana Kazimierza, Antoni Mironowicz45. Wiele cennych informacji,
zw‡aszcza rokowaæ polsko-kozackich na sejmie 1659 roku znale(cid:159)(cid:230) mo¿na
w pracy J.W. Wo‡oszyna46.
Spo(cid:156)r(cid:243)d prac wsp(cid:243)‡czesnych historyk(cid:243)w wiele interesuj„cych infor-
macji przynosz„ publikacje J. D„browskiego, J. Kaczmarczyka, W. Ma-
jewskiego, M. Szwaby, J. Tazbira, Z. W(cid:243)jcika oraz Ch. O(cid:146)Briena, F. Sysy-
na i A. Kamiæskiego47. Ostatnio ukaza‡y siŒ dwie pozycje wnosz„ce wiele
44 V.D. Smirnov, Krymskoe hanstvo pod verhovenstvom Otomans(cid:146)koj Porty do naŁa‡a
XVIII v., Sankt-Peterburg 1887; A.A. Novosels(cid:146)kij, Bor(cid:146)ba moskovskogo gosudarstva s Ta-
tarmi vo vtoroj po‡ovine XVII veka, w: idem, Issledovani(cid:226) po istorii epohi feodalizma,
Moskva 1994, s. 13(cid:150)115; L. Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polsk„ w XV(cid:150)
(cid:150)XVIII w., Warszawa 1987.
45 V.O. Ejngorn, Sno(cid:154)eni(cid:226) ma‡orossijskogo duhovenstva s moskovskim pravitel(cid:146)stvom
v carstvovanie Alekse(cid:226) Mihaj‡oviŁa, ¨OIDR, kn. II, 1893, s. 99(cid:150)370; Metropolita Makarij
(M.P. Bu‡gakov), Istori(cid:226) Russkoj Cerkvi, kn. VII, Moskva 1996; A. Mironowicz, Prawo-
s‡awie i unia za panowania Jana Kazimierza, Bia‡ystok 1997; idem, Ko(cid:156)ci(cid:243)‡ prawos‡awny
w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Bia‡ystok 2001.
46 J.W. Wo‡oszyn, Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypo-
spolitej w latach 1648(cid:150)1696, Warszawa 2003.
47 J. D„browski, Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku, w: Rzeczpo-
spolita w latach Potopu, red. J. Muszyæska i J. Wijaczka, Kielce 1996, s. 91(cid:150)107;
J. Kaczmarczyk, Hadziacz 1658 (cid:150) kolejna ugoda czy nowa unia?, (cid:132)Warszawskie Zeszyty
Ukrainoznawcze, Spotkania polsko-ukraiæskie. Studia Ucrainica(cid:148), red. S. Kozak, t. 2, 1994,
s. 35(cid:150)40; idem, (cid:132)Dzia‡o siŒ w obozie pod Cudnowem dnia 17. octobra anno 1660(cid:148), w:
Z dziej(cid:243)w Europy (cid:140)rodkowo-Wschodniej. KsiŒga pami„tkowa ofiarowana prof. W.A. Ser-
czykowi w 60 rocznicŒ urodzin, red. E. Urwanowicz, A. Mironowicz i H. Parafianowicz,
Bia‡ystok 1995, s. 221(cid:150)226; W. Majewski, Struktura spo‡eczna a orientacje polityczne na
Ukrainie Prawobrze¿nej (1659(cid:150)1662), (cid:132)Rocznik Przemyski(cid:148), t. XI, 1967, s. 105(cid:150)134;
M. Szwaba, Litwa wobec unii hadziackiej 1658 roku, (cid:132)Studia Wschodnie(cid:148), red. K. Matwi-
jowski i R. flerelik, t. II, 1993, s. 33(cid:150)37; J. Tazbir, Polityczne meandry Jerzego Niemirycza,
(cid:132)Przegl„d Historyczny(cid:148) (dalej PH), t. LXXV, 1984, s. 23(cid:150)36; Z. W(cid:243)jcik, Traktat Andru-
szowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1957; idem, Dyplomacja polska
w okresie wojen drugiej po‡owy XVII w. (1648(cid:150)1699), w: Historia dyplomacji polskiej, t. II,
Warszawa 1982, s. 163(cid:150)330; idem, Jan Kazimierz Waza, Wroc‡aw 1997; Ch. O(cid:146)Brien,
Muscovy and the Ukraine: from the Pereieslav Agreement to the Truce of Andrusovo
24
Od ugody hadziackiej do Cudnowa
do poznania dziej(cid:243)w Kozaczyzny. Pierwsz„ jest ksi„¿ka M. Franza po(cid:156)wiŒ-
cona idei powstania paæstwa kozackiego na ziemiach ukrainnych Rzeczy-
pospolitej w XVI i XVII wieku. Autor przedstawi‡ w niej przebieg wyda-
rzeæ zwi„zanych z zawarciem ugody hadziackiej oraz cudnowskiej, a tak¿e
om(cid:243)wi‡ sam„ tre(cid:156)(cid:230) pierwszego z wymienionych uk‡ad(cid:243)w. Zaprezentowa‡
te¿ przyczyny jego upadku. Niestety s‡ab„ stron„ tej publikacji odno(cid:156)nie
do okresu lat 1658(cid:150)1660 jest om(cid:243)wienie wydarzeæ poprzedzaj„cych pod-
pisanie ugody hadziackiej, co wynika z faktu wykorzystania przez autora
starszych opracowaæ tematu, a co za tym idzie, niewiele wnosi to do tema-
tu tego opracowania48. Druga to publikacja J. Kaczmarczyka omawiaj„ca
dzieje unii hadziackiej49. Autor przedstawia genezŒ ugody, przebieg roko-
waæ, kt(cid:243)re doprowadzi‡y do jej zawarcia, omawia te¿ dok‡adnie jej tre(cid:156)(cid:230)
i kr(cid:243)tki czas, gdy obowi„zywa‡a. Nie odpowiada jednak jednoznacznie na
zasadnicze pytanie, czy ugoda mia‡a szanse przetrwa(cid:230) d‡u¿ej; przedstawia
natomiast opinie historiografii polskiej i ukraiæskiej w tej materii.
Warto te¿ zaznaczy(cid:230), ¿e w 2006 roku ukaza‡ siŒ pierwszy tom pracy
zbiorowej Istori(cid:226) ukraïns(cid:146)kogo kozactva, red. V.A. Smolij, po(cid:156)wiŒcony hi-
storii Kozaczyzny do koæca XVIII wieku50. W(cid:156)r(cid:243)d publikowanych w nim
artyku‡(cid:243)w szczeg(cid:243)lnie du¿o do mojej pracy wnios‡y teksty autorstwa
V.A. Smolija i V.S. Stepankova (Der(cid:158)avna ide(cid:226) za kozac(cid:146)koï dobi),
S.A. Lep(cid:146)(cid:226)vka (Mi(cid:158)narodni vidnosini ta diplomati(cid:226)) i V. Gorob(cid:146)a (Poli-
tiŁna sistema ta instytucijna model(cid:146) Ukraïns(cid:146)koï kozac(cid:146)koï derami).
Wiele miejsca opisywanym przeze mnie wydarzeniom po(cid:156)wiecili
autorzy publikacji prezentuj„cych ca‡„ historiŒ Ukrainy i Kozak(cid:243)w, poczy-
naj„c od wzmiankowanej pracy D. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kijego, a koæcz„c na
najnowszej ksi„¿ce autorstwa Natalii Jakowenko51.
Na koniec nale¿y zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na materia‡y dostŒpne za po(cid:156)rednic-
twem Internetu. Jest to (cid:159)r(cid:243)d‡o zmienne, niestabilne, o czym siŒ przekona‡
1654(cid:150)1667, Berkeley 1963; F. Sysyn, Between Poland and the Ukraine, The Dilemma of
Adam Kysil 1600(cid:150)1653, Cambridge 1985; A. Kamiæski, The Cossack Experiment in Szlachta
Democracy in the Polish-Lithuanian Commonwealth: The Hadiach (Hadziacz) Union,
,,Harvard Ukrainian Studies(cid:148), vol. I, Cambridge 1977, nr 2, s. 178(cid:150)197.
48 M. Franz, Idea paæstwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI(cid:150)XVII wieku, Toruæ
2006.
49 J. Kaczmarczyk, Rzeczpospolita Trojga Narod(cid:243)w: mit czy rzeczywisto(cid:156)(cid:230). Ugoda ha-
dziacka (cid:150) teoria i praktyka, Krak(cid:243)w 2007.
50 Istori(cid:226) ukraïns(cid:146)kogo kozactva. Narisi v dvoh tomah, t. I, red. V.A. Smolij, Kiïv 2006.
51 D.M. Banti(cid:154)-Kamens(cid:146)kij, Istori(cid:226) Maloj Rossii, t. II, Moskva 1842; D.I. Evarnickij,
Istori(cid:226) zaporo(cid:158)skih kazakov, t. II, Kiev 1990; D. Doro(cid:154)enko, Naris istoriï Ukraïni, t. II, Var(cid:154)ava
1933; I. Krip(cid:146)(cid:226)keviŁ, Istori(cid:226) Ukraïni, L viv 1990; Velika istori(cid:226) Ukraïni vid najdavni(cid:154)ih
Łasiv, zi vstup. Ivana Krip(cid:146)(cid:226)keviŁa, t. II, Kiïv 1993; W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wro-
c‡aw 2001 (wyd. III); N. Jakowenko, Historia Ukrainy do koæca XVIII wieku, Lublin 2000.
WstŒp
25
pisz„cy te s‡owa. Czytelnik zaintrygowanym tematem poruszanym w po-
ni¿szej pracy z pewno(cid:156)ci„ znajdzie w sieci wiele ciekawych materia‡(cid:243)w.
Opr(cid:243)cz wci„¿ doskonalonej polskiej wersji Wikipedii godna polecenia jest
wersja zar(cid:243)wno ukraiæska, jak i rosyjska. Historycy wojskowo(cid:156)ci do nie-
dawna mieli mo¿liwo(cid:156)(cid:230) zapoznania siŒ z artyku‡ami po(cid:156)wiŒconymi histo-
rii militarnej Rosji znajduj„cymi siŒ na stronie www.milhist.ru. Znajdowa-
‡y siŒ tam przedruki m.in. prac o taktyce walki jazdy moskiewskiej w latach
wojny z Rzecz„pospolit„ 1654(cid:150)1667, stan osobowy oddzia‡(cid:243)w W.B. Sze-
remietiewa w kampanii cudnowskiej i wiele innych. Niestety, strona ta jest
od pewnego czasu niedostŒpna. Badacze historii Rosji, i nie tylko, powinni
by(cid:230) szczeg(cid:243)lnie zainteresowani stron„ http://www.vostlit.info, gdzie znaj-
duj„ siŒ (cid:159)r(cid:243)d‡a, g‡(cid:243)wnie wersje rosyjskich wydawnictw (cid:159)r(cid:243)d‡owych (czŒ-
sto wraz z komentarzem), pocz„wszy od XIX wieku, a skoæczywszy na
czasach wsp(cid:243)‡czesnych. Tam te¿ znajduj„ siŒ (cid:159)r(cid:243)d‡a m.in. do historii Ukra-
iny. Te ostatnie publikowane s„ r(cid:243)wnie¿ na stronie http://litopys.org.ua.
Mo¿na tam znale(cid:159)(cid:230) wszystkie wa¿niejsze latopisy, a tak¿e ca‡e wybrane
monografie po(cid:156)wiŒcone historii Ukrainy.
Oddaj„c do r„k Czytelnika niniejsz„ pracŒ, chcŒ zwr(cid:243)ci(cid:230) uwagŒ na kil-
ka kwestii jŒzykowych. Po pierwsze, uzna‡em za stosowane zamiast nazwy
Rosja stosowa(cid:230) termin Paæstwo Moskiewskie albo Moskwa. W czŒ(cid:156)ci pracy,
po(cid:156)wiŒconej dzia‡aniom wojennym, w przypadku armii moskiewskiej po-
s‡ugujŒ siŒ terminem dywizji zastŒpuj„c nim (cid:243)wczesn„ nazwŒ (cid:132)pu‡ku bojar-
skiego(cid:148), czyli jednostki, w kt(cid:243)rej sk‡ad wchodzi‡y pu‡ki piechoty nowego
stroju, rajtarskie, dragoæskie, Kozacy oraz jazda moskiewska, czyli pospoli-
te ruszenie szlachty. Uzna‡em tak¿e za stosowne w przypadku Kozaczyzny
u¿ywa(cid:230) imion w wersji ruskiej: Iwan Wyhowski zamiast Jan Wyhowski, Ju-
rij Chmielnicki zamiast Jerzy Chmielnicki itd. W kwestii terminologii zwi„-
zanej z Tatarami przyj„‡em za Dariuszem Skorup„ pisowniŒ ka‡ga, nuredyn,
Girej i Bachczysaraj, zamiast rozpowszechnionego w Polsce ga‡ga, nuradyn,
Gerej i Bakczysaraj52. Je(cid:156)li chodzi o pisowniŒ nazwy Kij(cid:243)w w jŒzyku ukra-
iæskim, to do 1991 roku nazwa tego miasta pisana by‡a zgodnie z zasadami
pisowni rosyjskiej (Kiev), a od 1992 roku zapisywana jest wed‡ug zasad
ukraiæskich (Kiïv). Dlatego te¿ w ksi„¿ce tej mo¿na znale(cid:159)(cid:230) oba zapisy.
Na zakoæczenie chcia‡bym podziŒkowa(cid:230) za pomoc przy powstawaniu
tej pracy profesorowi Miros‡awowi Nagielskiemu (cid:150) bez kt(cid:243)rego to dzie‡o
nie ujrza‡oby (cid:156)wiat‡a dziennego (cid:150) oraz recenzentom, profesorom (cid:156)p. Jare-
mie Maciszewskiemu, Krystynowi Matwijowskiemu, Karolowi Olejniko-
wi i Markowi Wagnerowi za ich cenne uwagi i wskaz(cid:243)wki, a tak¿e
dr. Krzysztofowi Kossarzeckiemu za materia‡y, kt(cid:243)re w niniejszej pracy
zosta‡y wykorzystane.
52 Zob. D. Skorupa, Stosunki polsko-tatarskie 1595(cid:150)1623, Warszawa 2004, s. 20.
Pobierz darmowy fragment (pdf)