Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00534 011003 20698264 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Odpowiedzialność osobista urzędników w zamówieniach publicznych - ebook/pdf
Odpowiedzialność osobista urzędników w zamówieniach publicznych - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 510
Wydawca: C. H. Beck Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8198-954-1 Rok wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> historia i teoria prawa
Porównaj ceny (książka, ebook (-15%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Monograficzne ujęcie odpowiedzialności urzędników za uchybienia popełniane przy udzielaniu i wykonywaniu zamówień publicznych zmierza do usunięcia luki utrzymującej się od dłuższego czasu w piśmiennictwie.

Obok zagadnień ogólnych, dotyczących ograniczeń swobody kontraktowej w zamówieniach publicznych, w tym procedur ich udzielania i kontroli, a także charakterystyki poszczególnych rodzajów odpowiedzialności, objaśniono trzy najważniejsze reżimy odpowiedzialności osobistej.

W pierwszej kolejności scharakteryzowano podstawy odpowiedzialności pracowniczo-służbowej oraz zawodowej z tytułu uchybień popełnianych w związku z organizacją i zarządzaniem zamówieniami publicznymi, koncentrując rozważania przede wszystkim na zakresie i przesłankach tej odpowiedzialności. Dwa kolejne rozdziały poświęcono uwarunkowaniu odpowiedzialności o charakterze karno-administracyjnym za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, wraz z przeglądem uchybień karalnych, a także charakterystyką postępowania przed komisjami orzekającymi. W ostatnim rozdziale, dotyczącym odpowiedzialności karno-sądowej, przedstawiono przede wszystkim znamiona poszczególnych przestępstw popełnianych w związku z udzielaniem i realizacją zamówień publicznych oraz związane z nimi konsekwencje karne.

Publikacja adresowana jest głównie do młodszej kadry naukowej i studentów, przedstawicieli Palestry, kontrolerów, członków komisji orzekających oraz do samych urzędników i pozostałego personelu zarządzającego zamówieniami publicznymi.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Rozdział I. Zagadnienia ogólne dr hab. Ryszard Szostak, prof. UEK § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień publicznych Pojęcie zamówienia publicznego występuje w dwóch znaczeniach, jako synonim umowy albo określenia jej przedmiotu. W świetle definicyjnego art. 7 pkt 32 nowego PrZamPubl przez zamówienie publiczne rozumie się umowę odpłatną umożliwiającą zakontraktowanie niezbędnych dla zaspokojenia po- trzeb publicznych dostaw, usług lub robót budowlanych, natomiast przepisy regulujące umowy w sprawie zamówień publicznych, wskazują już na samo świadczenie będące przedmiotem transakcji (zamówić = obstalować świadcze- nie). Znane od czasów starożytnych zamówienia publiczne związane były z za- spokajaniem potrzeb zbiorowych, a pośrednio także z ochroną interesów pu- blicznych. Dawniej nazywano je zamówieniami „królewskimi” (koronnymi), później także „skarbowymi”, ostatecznie upowszechniło się określenie wska- zujące bezpośrednio na ich funkcje publiczne. Początkowo przez wiele wie- ków potrzeby zbiorowe (państwowe) zaspokajano przede wszystkim w drodze danin naturalnych, rzeczowych lub usługowych, ściąganych z zastosowaniem przymusu administracyjnego. Dobrowolna, odpłatna i oparta na zasadzie rów- norzędności stron umowa cywilnoprawna okazała się jednak rozwiązaniem lepszym, zarówno pod względem organizacyjnym, jak i ekonomicznym (efek- tywność), choć odpłatność jeszcze na długo przed upowszechnieniem się pie- niądza realizowana była w ramach różnych barterowych sposobów zapewnie- nia ekwiwalentności transakcji. Wprawdzie we wczesnym średniowieczu, po upadku cywilizacji antycznej, umowne sposoby zamawiania świadczeń na po- trzeby publiczne uległy radykalnemu ograniczeniu na rzecz ponownego wzro- stu znaczenia danin naturalnych, jednak począwszy od IX w. zostały one reaktywowane wraz z nastaniem stabilizacji politycznej, rozwoju wymiany 1 Rozdział I. Zagadnienia ogólne handlowej i odrodzenia umów konsensualnych, w warunkach postępującej re- cepcji prawa rzymskiego1. Na ziemiach polskich początki zorganizowanych zamówień publicznych, udzielanych z większym zastosowaniem umów ma- jątkowych, sięgają dopiero okresu wzrostu znaczenia tendencji zjednoczenio- wych oraz późniejszych reform wzmacniających struktury państwa i rodzą- cego się samorządu, wprowadzonych przez króla Władysława Łokietka oraz jego następcy Kazimierza Wielkiego. Obok przeobrażeń organizacyjnych do- niosłe znaczenie miała też kontrola wydatkowania środków na potrzeby zbio- rowe. Rozwiązaniom zapewniającym lepszą efektywność zamówień królew- skich towarzyszyła kontrola administracyjna oraz wymóg ewidencjonowania wszystkich (nawet drobnych) wydatków, w ramach specjalnych „regestrów”, prowadzonych według wzorów zachodnioeuropejskich, zarówno na dworze królewskim, jak i w tzw. podrzędstwach (stacjach) terenowych2. Postępująca regulacja odrębna zamówień państwowych, a potem samorządowych, udzie- lanych z zastosowaniem umów majątkowych, zmierzała do zapewnienia ra- cjonalnego i efektywnego gospodarowania środkami pieniężnymi przeznaczo- nymi na zaspokojenie potrzeb zbiorowych oraz skutecznej ochrony interesów publicznych. Począwszy od XIX w. doszła jeszcze potrzeba zapewnienia rów- nego dostępu do zamówień finansowanych ze środków publicznych i ochrony uczciwej konkurencji3. Z czasem ten kierunek rozwoju regulacji należało do- stosować także do wzrastającej roli zamówień transgranicznych wraz z towa- rzyszącą problematyką integracji europejskiej w dziedzinie obrotu gospodar- czego4. Rozbudowane (obecnie) unormowania zamówień publicznych wprowa- dzają jednak liczne ograniczenia swobody kontraktowej. Obok oczywistych ograniczeń formalnych, związanych z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa 1 Więcej R. Szostak, Zamówienia publiczne w starożytności oraz w epoce średniowieczno-feu- dalnej, PZP 2012, Nr 3, s. 3 i n. 2 Tamże. 3 M.A. Dauses, Prawo gospodarcze w Unii Europejskiej, Warszawa 1999, s. 157 i n.; S. Bier- nat, A. Wasilewski, Wolność gospodarcza w Europie, Kraków 2000, s. 184 i n.; R. Szostak, Prze- targ nieograniczony na zamówienie publiczne – zagadnienia konstrukcyjne, Kraków 2004, s. 17 i n. oraz M. Królikowska-Olczak, Zasada niedyskryminacji w prawie zamówień publicznych UE, w: A. Borowicz, M. Królikowska-Olczak, J. Sadowy, W. Starzyńska (red.), Ekonomiczne i prawne zagadnienia zamówień publicznych. Polska na tle Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 9 i n. 4 Por. A. Sołtysińska, Zamówienia publiczne w Unii Europejskiej, Kraków 2004, s. 21 i n.; A. Górczyńska, Zasady wspólnotowego prawa zamówień publicznych, w: M. Królikowska-Ol- czak (red.), Prawo europejskie w systemie gospodarki polskiej, Warszawa 2005, s. 31 i n. oraz M. Królikowska-Olczak, Zasada niedyskryminacji, s. 9 i n. 2 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... transakcji i niezbędnej osłony dowodowej, niezwykle uciążliwe są ogranicze- nia w zakresie swobody wyboru kontrahenta oraz sposobu nawiązania trans- akcji, a także kształtowania postanowień samej umowy, przesądzających o wy- sokości należnego wykonawcy ekwiwalentu z tytułu spełnienia zamówionego świadczenia. W szczególności zawarcie umowy należy poprzedzić przeprowa- dzeniem nakazanej ustawowo procedury, pod rygorem nieważności umowy finalnej. Dominujący aktualnie przetarg albo inna procedura przedumownego ustalenia kontrahenta wraz z wysokością należnego mu ekwiwalentu ma bo- wiem zapewnić dostateczną efektywność zamówienia, udzielanego wiarygod- nemu wykonawcy, na w pełni zrównoważonych ekonomicznie warunkach, a także konkurencyjny dostęp do zadania finansowanego ze środków publicz- nych. Poza specyfiką narzuconą niezbędnymi ograniczeniami, umowy o zamó- wienia publiczne funkcjonują tak samo jak zwykłe kontrakty cywilnoprawne z zakresu obrotu powszechnego5. Przede wszystkim poza sferą ingerencji usta- wowej pozostaje to, kiedy i jakie transakcje jednostki zamawiające mogą za- wierać (swoboda wyboru typu umowy), chyba że wyjątkowo pewne typy kon- traktowe zostały im zakazane, zwłaszcza o naturze sprzecznej z interesem pu- blicznym. Wielu jednak typów w ogóle nie praktykuje się w zamówieniach publicznych ze względów funkcjonalnych, jeśli wykraczają poza statutowy za- kres działania zamawiającego, choć na wypadek zawarcia takiej umowy brak sankcji nieważności, kwestią zaś otwartą pozostaje ewentualna odpowiedzial- ność urzędnika za działanie na szkodę interesu publicznego. Poza tym ogra- niczenia swobody kontraktowej w zamówieniach publicznych mają charakter parametryczny, właściwy dla mechanizmów gospodarki rynkowej, wynikają bowiem wyłącznie z ustawy, a nie z aktów sterowania administracyjnego. Dzia- łają selektywnie w zakresie wybranych elementów swobody przedumownej, reglamentowanych w granicach podyktowanych bezpośrednio racjonalizacją wydatkowania środków publicznych i ochroną uczciwej konkurencji. Dlatego ograniczenia te nie przekreślają zupełnie swobody kontraktowej, skoro są zo- rientowane jedynie „wybiórczo” na bezpieczeństwo, efektywność i konkuren- cyjność transakcji. Swobody kontraktowej nie uszczupla też wymóg, zgodnie z którym umowy o zamówienia udzielane w trybie przetargowym nie są ne- gocjowane indywidualnie, lecz nawiązywane przez prostą akceptację zapro- ponowanych przez zamawiającego warunków kontraktowych, z wyjątkiem 5 Por. R. Szostak, Umowy o zamówienia publiczne w zarysie, Warszawa 2018, s. 11 i n. wraz z powołanym tam piśmiennictwem i orzecznictwem. 3 Rozdział I. Zagadnienia ogólne tych które zostały objęte kryteriami oceny ofert6. Przystąpienie przez wyko- nawcę, ubiegającego się o zamówienie publiczne, do postępowania przy apro- bacie jego warunków odbywa się na zasadzie dobrowolności, równouprawnie- nia i poszanowania autonomii woli zainteresowanego. Osłabienie faktycznej, a nie prawnej, pozycji wykonawcy „wyrównuje się”, co najmniej częściowo, uprawnieniem do zaskarżenia niedogodnych warunków w trybie odwoław- czym. W rezultacie nie do przyjęcia okazał się pogląd, zgłoszony przejściowo w orzecznictwie i piśmiennictwie, że umowę o zamówienie publiczne należy rozpatrywać w kategoriach pozakodeksowego typu umowy nazwanej7. Od razu został on poddany krytyce, jako pozbawiony dostatecznego umocowania normatywnego8, podobnie zresztą jak i dalej idące stanowisko uznające umowę o zamówienie publiczne za umowę administracyjną9, czy choćby tylko publicz- noprawną10. Tradycyjna typologia kontraktów cywilnoprawnych ukształto- wała się bowiem pod wpływem kryteriów przedmiotowych, związanych głów- nie z charakterem świadczeń umownych oraz ich konfiguracją, natomiast ele- menty podmiotowe odgrywają jedynie rolę pomocniczą i tylko o tyle, o ile z mocy ustawy rzutują bezpośrednio na konstrukcyjny układ zobowiązania (por. np. art. 725, 774 i 805 KC). Liczne ograniczenia swobody kontraktowej w zamówieniach publicznych nie prowadzą przecież do takich odchyleń kon- strukcyjnych, które podważałyby znaczenie prawne poszczególnych umów, a tym bardziej tradycyjnej typologii kontraktów cywilnoprawnych. Udziela- nie i wykonywanie zamówień publicznych następuje z wykorzystaniem in- 6 Więcej o tym K. Horubski, Prawne uwarunkowania wpływu wykonawcy na treść umowy w sprawie zamówienia publicznego, Acta Uniwersitatis Wratislaviensis, No 3977, PRAWO CCCXXIX, Wrocław 2019, s. 546 i n. 7 Por. zwłaszcza jednostkowy wyr. SN z 13.9.2001 r., IV CKN 381/00, OSNC 2002, Nr 6, poz. 75 (uzasadnienie) oraz A. Fermus-Bobowiec, Umowa w sprawie zamówienia publicznego jako szczególna umowa cywilnoprawna, R. Pr. 2012, Nr 131 (dodatek), s. 8 i n. 8 Więcej o tym R. Szostak, Zakres i struktura prawa zamówień publicznych, PZP 2013, Nr 3, s. 12 i n.; Z. Gordon, Kształtowanie treści umów i stosunków umownych, w: H. Nowicki (red.), Prawo zamówień publicznych. Stan obecny i kierunki zmian, Wrocław 2015, s. 326 i n. oraz W. Ro- baczyński, Stosowanie instrumentów cywilnoprawnych w perspektywie rozwoju prawa zamówień publicznych, w: M. Stręciwilk, A. Panasiuk (red.), Funkcjonowanie systemu zamówień publicz- nych – aktualne problemy i propozycje rozwiązań, Warszawa 2017, s. 136 i n. 9 Zapatrywanie takie wyraził zwłaszcza J. Niczyporuk, Skuteczność postępowania odwoław- czego w zamówieniach publicznych, w: E. Adamowicz, J. Sadowy (red.), Zamówienia publiczne jako instrument sprawnego wykorzystania środków unijnych, Gdańsk–Warszawa 2012, s. 35 i n. 10 Por. A. Panasiuk, Umowy w zamówieniach publicznych, Poznań 2001, s. 13 i n. Określe- nie „kontrakt publicznoprawny” ma sens jedynie w ujęciu funkcjonalnym (umowa o świadczenie zorientowane na zaspokojenie potrzeb zbiorowych), a nie konstrukcyjnym. 4 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... strumentów cywilnoprawnych powszechnego zastosowania, dostosowanych jedynie do specyfiki wydatkowania środków publicznych wraz z konkuren- cyjnymi sposobami kontraktowania świadczeń na potrzeby publiczne. Zamó- wienia publiczne to zarówno kontrakty nazwane, unormowane szczegółowo w ustawie, jak i nienazwane, rozwijające się w warunkach swobody kontrakto- wej (por. art. 3531 KC). Właściwe dla nich ograniczenia ustawowe, choć liczne, nie naruszają podstawowych zasad prawa umów, zwłaszcza równorzędności stron. Samo zaś prawo zamówień publicznych nie stanowi bynajmniej wyod- rębnionej dziedziny prawa, lecz jest wynikiem syntezy ponadgałęziowej, obej- mującej przepisy przynależne do prawa cywilnego, administracyjnego (w tym finansowego), karnego itd., tworzące swoisty reżim prawny ograniczający swo- bodę stron11. Z punktu widzenia odpowiedzialności osobistej urzędników to właśnie rozmaite naruszenia tych ograniczeń zagrożone są karalnością. Zasięg podmiotowy reżimu zamówień publicznych wyznaczają dyspo- zycje z art. 4–6 PrZamPubl. Obejmuje on przede wszystkim jednostki pań- stwowego i samorządowego sektora finansów publicznych w ujęciu art. 9 Fin- PublU oraz inne państwowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobo- wości prawnej, a także wszelkie zależne od nich osób prawa publicznego, utworzone w szczególnym celu zaspokajania potrzeb o charakterze powszech- nym, niemających charakteru przemysłowego ani handlowego, finansowane przez jednostki państwowe lub samorządowe w ponad 50 lub w których jed- nostki takie posiadają ponad połowę udziałów (akcji), sprawują nadzór lub powołują ponad połowę składu organu nadzorczego lub zarządzającego, o ile osoby takie nie działają w zwykłych warunkach rynkowych, a ich celem nie jest wypracowanie zysku ani ponoszenie strat wynikających z prowadzonej działalności. Reżimowi prawa zamówień podlegają też związki powyższych podmiotów. Natomiast inne podmioty, także prywatne, przestrzegają prawa zamówień publicznych wyjątkowo. Po pierwsze, przy zamawianiu świadczeń w celu wykonywania jednego z rodzajów tzw. działalności sektorowej w uję- ciu art. 4 ust. 4 PrZamPubl, prowadzonej na podstawie praw szczególnych lub wyłącznych12 albo w przypadku, gdy podmioty sektora państwowego, sa- morządowego lub zależne od nich instytucje prawa publicznego wywierają na jednostkę prowadzącą działalność sektorową dominujący wpływ, w szcze- 11 Por. R. Szostak, Zakres i struktura, s. 3 i n. 12 Chodzi o prawa przyznane w drodze ustawy lub decyzji administracyjnej, polegające na za- strzeżeniu wykonywania określonej działalności dla jednego lub większej liczby podmiotów, wy- wierające istotny wpływ ograniczający na możność wykonywania tej działalności przez inne pod- mioty (por. art. 3 ust. 2 PrZamPubl). 5 Rozdział I. Zagadnienia ogólne gólności posiadając ponad połowę udziałów (akcji) lub głosów z nimi zwią- zanych albo prawo do powoływania ponad połowy składu organu zarządza- jącego lub nadzorczego. Po drugie, każdy podmiot, także prywatny, jest obo- wiązany przestrzegać prawa zamówień publicznych przy zamawianiu robót budowlanych większej wartości (aktualnie 5.35 mln euro) z zakresu inżynierii lądowej lub wodnej bądź realizowanych w celu wznoszenia obiektów szpital- nych, sportowych, rekreacyjnych, szkolnych lub administracyjnych, dofinan- sowywanych ze środków publicznych lub innych środków przekazywanych przez jednostki państwowe, samorządowe lub ich związki albo zależne od nich instytucje prawa publicznego. Liczne wyłączenia podmiotowe przewidziano jednak w ustawie, a po- nadto wymóg obligatoryjnego przestrzegania reżimu prawa zamówień pu- blicznych ulega złagodzeniu w odniesieniu do niektórych kategorii zamawiają- cych. W szczególności doniosłe znaczenie praktyczne ma liberalizacja wyma- gań w sferze tzw. zamówień sektorowych (obecnie dotyczy to także niektórych jednostek sektora finansów publicznych) udzielanych w celu wykonywania choćby jednego z rodzajów działalności określonej szczegółowo w ustawie (por. art. 5 ust. 4 PrZamPubl), związanej zwłaszcza z wydobywaniem kopalin, produkcją lub dystrybucją energii elektrycznej, gazu lub ciepła, zaopatrzeniem w wodę pitną lub odbiorem ścieków, obsługą transportu publicznego bądź świadczeniem usług pocztowych. Ich uprzywilejowanie polega przede wszyst- kim na wyłączeniu reżimu ustawowego w stosunku do wszystkich rodzajów zamówień, aż do wartości 428 tys. euro, poszerzeniu możliwości zastosowania procedur pozaprzetargowych (z wolnej ręki, negocjacji bez ogłoszenia, nego- cjacji z ogłoszeniem, dialogu konkurencyjnego) oraz na złagodzeniu niektó- rych wymagań formalnych. Zakresem przedmiotowym reżimu ustawowego zamówień publicznych objęte są zasadniczo wszelkie odpłatne umowy majątkowe na dostawy, usługi lub roboty budowlane. Lista wyłączeń o charakterze przedmiotowym (art. 10 ust. 2 i art. 11–14 nowego PrZamPubl) jest jednak imponująca13. Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze znaczenie ma wyłączenie do- tyczące drobnych zamówień publicznych (bagatelnych) o wartości szacunko- wej do 30 tys. euro (130 tys. zł w nowym prawie). W skali kraju chodzi o łączną 13 Według urzędowego sprawozdania Prezesa UZP o funkcjonowaniu systemu zamówień publicznych w 2019 r., Warszawa 2020, s. 29 i n. wartość zamówień wyłączonych spod reżimu ustawowego, także ze względów podmiotowych, sięga blisko 1/3 (91 mld zł) wartości całego rynku zamówień publicznych w Polsce. 6 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... wartość ponad 30 mld zł rocznie (ok. 11 wartości wszystkich zamówień)14. Niewątpliwie rozwiązanie to jest częściowo nadużywane, choć udział zamó- wień bagatelnych w rynku maleje sukcesywnie. Z uwagi na odpowiedzialność za uchylenie się od ustawowego reżimu zamówień publicznych w warunkach bezzasadnego powołania się na powyższe wyłączenie odnotować trzeba liczne naruszenia wymogu ustawowego, w świetle którego zamawiający nie może w celu uniknięcia stosowania przepisów ustawy dzielić zamówienia ani zaniżać celowo jego wartości15. Jeśli zatem udziela zamówienia w częściach, z których każda stanowi przedmiot odrębnego postępowania, wartością zamówienia jest łączna wartość poszczególnych części16. Z punktu widzenia reżimu prawnego zamówienia publiczne dzieli się na 3 rodzaje. Przez dostawy rozumie się nabywanie rzeczy, praw i innych dóbr (energii, zwierząt), w szczególności na podstawie sprzedaży, dostawy, kon- traktacji produktów rolnych, a także najmu dzierżawy i leasingu (art. 2 pkt 2 PrZamPubl). Chodzi więc nie tylko o umowy o przeniesienie własności rzeczy, energii lub praw, lecz także o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw. W zakre- sie „dostawy praw” doniosłe znaczenie ma nabycie praw autorskich lub wyna- lazczych, zwłaszcza do gotowego projektu lub innego utworu, a także nabycie praw udziałowych lub innych praw, w tym z papierów wartościowych. Naby- cie zaś praw do utworu powstającego na indywidualne zamówienie kwalifikuje się w ramach usług. Robotami budowlanymi są prace (dawniej rozpatrywane w kategoriach usług) będące robotami w rozumieniu przepisów rozporządze- nia Ministra Rozwoju z 26.7.2016 r. w sprawie wykazu robót budowlanych17, a nie bezpośrednio w ujęciu ustawy z 7.7.1994 r. – Prawo budowlane18. Doty- czą jednak obiektu budowlanego trwale z gruntem związanego, będącego ich rezultatem. Polegają na budowie (przebudowie) takiego obiektu bądź montażu z gotowych elementów albo na jego remoncie lub rozbiórce (art. 3 PrBud)19. 14 Por. urzędowe sprawozdanie z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2018 r., Warszawa 2019, s. 7 i n. 15 Tamże. 16 Więcej o tym Z. Gordon, Podział zamówienia publicznego na części, PZP 2017, Nr 2, s. 3 i n. 17 Dz.U. poz. 1125. 18 Tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1333. 19 Wszystkie elementy trwale związane z obiektem budowlanym stanowią jego części skła- dowe na podstawie art. 47–49 KC. Wyjątek dotyczy jednak urządzeń sieciowych (instalacji wodnej, gazowej elektrycznej itd.), które nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeśli wcho- dzą w skład innego obiektu przynależnego do czynnego przedsiębiorstwa lub zakładu, zwłasz- cza zaopatrującego ludność w wodę, prąd lub gaz, dlatego prace dotyczące elementów „trwałych” obiektu (jak np. naprawa uszkodzeń drogowych, układanie chodnika ulicznego, czy podłogi w bu- 7 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Do robót budowlanych zalicza się jeszcze malowanie obiektu, w tym drogo- wego, czyszczenie parą lub piaskowanie fasady budynków, ale już nie usługi konserwacyjne lub inne podobne usługi z zakresu bieżącego utrzymania ta- kich obiektów. Zgodnie z powołanym wyżej urzędowym wykazem robót bu- dowlanych zalicza się jednak do nich wyjątkowo sprzątanie terenu budowy, zdejmowanie nadkładu, niwelowanie i równanie terenu budowy, próbne wier- cenia, pogłębianie i tzw. odmulanie rowów, a nawet samo kierowanie reali- zacją projektów budowlanych. Pośród zamówień budowlanych funkcjonują dwie umowy: o roboty budowlane (art. 647 KC) oraz o koncesję budowlaną20. Poza tym zgodnie z art. 2 pkt 8 PrZamPubl w kategoriach zamówień budow- lanych rozpatrywać należy też zaprojektowanie i wykonanie robót budowla- nych, a to oznacza zamówienie objęte umową mieszaną podporządkowaną przepisom art. 647 i n. (roboty) oraz art. 627 (projekt) KC. Jeżeli jednak za- mówienie obejmuje dostawy i prace pomocnicze polegające na instalacji do- starczonej rzeczy (urządzenia), do udzielenia takiego zamówienia stosuje się przepisy dotyczące dostaw, podobnie jak w przypadku, gdy zamówienie obej- muje równocześnie usługi i pomocnicze roboty budowlane, do udzielenia za- mówienia stosuje się przepisy dotyczące usług. Zastosowanie znajduje tu bo- wiem zasada, że do zamówień mieszanych stosuje się przepisy dotyczące tego rodzaju zamówienia, który odpowiada głównemu przedmiotowi zamówienia. Usługi to wszelkie prace albo inne świadczenia, których przedmiotem nie są roboty budowlane lub dostawy (art. 2 pkt 10 PrZamPubl). Ze względu na po- trzebę uproszczeń pojęcie usług w zamówieniach publicznych oderwano od tradycyjnego ich ujęcia, jako prac i podobnych czynności spełnianych na rzecz innej osoby (od „usłużyć”). Dlatego do usług zaliczać trzeba także świadczenia z umów o przejęcie ryzyka lub szansy, np. ubezpieczenie, poręczenie i gwaran- cję. W ramach analizowanego trójpodziału zamówień, pojęcie usług ma cha- rakter dopełniający. Podstawowe znaczenie w grupie usług ma umowa o dzieło w ujęciu art. 627 KC (wyczerpująca ponad 90 usług), zawierająca zobowią- zanie do osiągnięcia oznaczonego rezultatu pracy (ludzkiej lub uprzedmioto- wionej), który z uwagi na postęp techniczny bywa na ogół możliwy do zagwa- rantowania (usługi naprawcze i konserwacyjne, sprzątania, utrzymania zieleni, odśnieżania, większość leśnych itd.). Jeśli osiągnięcie efektu nie jest potrzebne albo stanowiąc faktyczny cel umowy nie może być jednak zagwarantowane dynku albo instalowanie urządzeń wyposażenia technicznego budynku, wszelkich alarmów, półek, drzwi, okien, tablic reklamowych itd.) muszą być kwalifikowane jako „budowlane”. 20 Zob. odrębną ustawę koncesyjną powołaną w przyp. 21. 8 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... przez wykonawcę z góry w umowie – zamówienie łączy się zazwyczaj z umową zlecenia lub na warunkach zlecenia (art. 734 KC), choć nierzadko zawierane są też umowy przewozu (art. 774 KC), ubezpieczenia (art. 805 KC), o obsługę bankową (art. 725 KC), przechowania (art. 835 KC) itd. Powyższy trójpo- dział zamówień ma przede wszystkim znaczenie proceduralne, służy do róż- nicowania wymagań obowiązujących w zakresie udzielania zamówień, same zaś umowy są kwalifikowane według Kodeksu cywilnego, w zgodzie z trady- cyjną typologią kontraktów cywilnoprawnych. Stosunkowo łagodne wymaga- nia obowiązują przy zamawianiu dostaw, nieco surowsze przy zamawianiu usług, a najbardziej sformalizowane dotyczą robót budowlanych. Błędy i nad- użycia w tym zakresie są karalne. Koncesje budowlane lub na usługi to zamówienia swoiste, objęte regu- lacją odrębną zawartą w ustawie z 21.10.2016 r. o umowie koncesji na ro- boty lub usługi21. Na podstawie koncesji budowlanej zamawiający powierza wykonanie określonych robót budowlanych przedsiębiorcy w zamian za wy- nagrodzenie stanowiące: albo wyłączne prawo do eksploatacji obiektu będą- cego przedmiotem umowy albo takie prawo wraz z dopłatą w pieniądzu, na- tomiast w oparciu o koncesję na usługi zamawiający powierza wykonawcy świadczenie określonych usług i zarządzanie nimi w zamian za wynagrodze- nie w postaci samego prawa wykonywania tych usług (odpłatnie) albo w po- staci takiego prawa wraz z dopłatą. Udzielenie koncesji następuje na złagodzo- nych zasadach, z zastosowaniem zwłaszcza trybu przetargowego albo negocja- cyjno-przetargowego. Poważniejsze naruszenia wymagań proceduralnych są karalne. Do zamówień publicznych sensu largo zalicza się umowy z zakresu partnerstwa publiczno-prywatnego, w szczególności przewidujące utworzenie spółki handlowej (gdy podmiot publiczny zobowiązuje się do współdziałania z podmiotem prywatnym poprzez wniesienie określonego wkładu majątko- wego do wspólnego przedsięwzięcia) albo właśnie udzielenie koncesji długo- terminowej, zazwyczaj budowlanej. Dalsze zróżnicowanie wymagań, zwłaszcza w dostępie do procedur po- zaprzetargowych oraz w zakresie warunków formalnych udzielenia zamó- wień (począwszy od ogłoszeń aż do wyboru oferty najkorzystniejszej), uza- leżniono od wartości szacunkowej zamówienia. Z tego punktu widzenia wy- różnia się: zamówienia bagatelne (do 30 tys. euro dla pojedynczego rodzaju dostaw lub usług albo obiektu budowlanego), podlegające jedynie ogranicze- niom regulaminowym, zamówienia małej wartości, niesięgające jednak eu- 21 Tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1528. 9 Rozdział I. Zagadnienia ogólne ropejskich progów kwotowych, udzielane na złagodzonych zasadach ustawo- wych oraz zamówienia większej wartości (dostawy i usługi od 139 tys. euro bądź od 214 tys. euro w przypadku jednostek samorządowych, instytucji kul- tury i uczelni publicznych, a roboty budowlane jednolicie od 5350 euro), udzie- lane na zasadach surowszych, zharmonizowanych w wyniku wdrożenia dyrek- tyw z rozwiązaniami prawa europejskiego, zorientowanych przede wszystkim na zamówienia transgraniczne. Jak łatwo zauważyć naruszenia rozbudowa- nych i uciążliwych pod względem biurokratycznym wymagań proceduralnych, właściwych dla trzeciego rodzaju zamówień, muszą być zwalczane z szerszym z zastosowaniem środków karno-administracyjnych lub karno-sądowych. Zamówienia publiczne to umowy o bezpośredniej doniosłości gospo- darczej, opiewające na konkretne dostawy, usługi lub roboty budowlane. Z po- jęcia tego wypadają zatem umowy przygotowawcze, w szczególności umowa przedwstępna, a także umowa ramowa. Wprawdzie nie zostały one całkowicie zakazane w sferze zamówień publicznych, jednak obowiązek każdorazowego przeprowadzenia ustawowo przewidzianej procedury udzielenia zamówienia przesądza o ograniczonym ich zastosowaniu. Zawarcie samodzielnej umowy przedwstępnej (art. 389 KC) jest w zasadzie wykluczone, skoro dominują kon- kurencyjne sposoby zamawiania dostaw, usług lub robót budowlanych, wy- jątek może dotyczyć co najwyżej sytuacji uzasadniającej udzielenie zamówie- nia z wolnej ręki. Konstrukcja prawna umowy przedwstępnej stanowi jednak element przejściowego stosunku obligacyjnego, powstającego w wyniku roz- strzygnięcia przetargu albo innej procedury ofertowej, skoro przyjęcie oferty najkorzystniejszej prowadzi do nawiązania w układzie dwustronnym (przetarg jest wielostronny) zobowiązania przewidującego odroczony w czasie obowią- zek zawarcia umowy finalnej (por. art. 263–264 nowego PrZamPubl)22. Granice i zasady zastosowania umowy ramowej w sferze zamówień pu- blicznych wyznaczają przepisy art. 311–315 nowego PrZamPubl. Ustala ona sposób zawierania oraz warunki przyszłych umów realizacyjnych, czyli udzie- lania powtarzalnych zamówień publicznych na świadczenia określonego ro- dzaju, w ustalonym okresie (do 4 lat). Nie tylko zatem upraszcza udzielanie przewidywanych zamówień temu samemu wykonawcy lub wykonawcom, lecz przyczynia się także do znacznych oszczędności biurokratycznych oraz finan- sowych, wynikających ze stabilizacji więzi obligacyjnej w dłuższym horyzoncie czasowym. Elastyczność umowy ramowej zwalnia zamawiającego od koniecz- ności przewidywania wielkości świadczeń cząstkowych i terminów ich realiza- 22 Więcej o tym R. Szostak, Przetarg nieograniczony, s. 163 i n. 10 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... cji. W ogóle rozmiar świadczeń objęty umową ramową nie musi być wyczer- pany w okresie jej obowiązywania, zwłaszcza w razie braku potrzeb. Umowa ramowa konkuruje jednak z długoterminową umową definitywną, obejmującą świadczenia o bezpośredniej doniosłości gospodarczej wzbogaconą o klauzule warunkowe łagodzące niepewności co do potrzeb zamawiającego. W szczegól- ności poprzez zastrzeżenie tzw. prawa opcji strony mogą uwarunkować wyma- galność części zamawianego definitywnie świadczenia bezpośrednio od nie- pewnych potrzeb zamawiającego. Można też zastrzec, że realizacja świadczeń następować będzie częściami, stosownie do potrzeb zamawiającego, a jeśli nie zdołano ustalić wielkości poszczególnych części lub terminów ich realizacji, zamawiający w drodze jednostronnego oświadczenia złożonego wykonawcy w czasie właściwym może określić, zarówno wielkość poszczególnych świad- czeń częściowych, jak i termin spełnienia każdego z nich, jednak powinien uwzględnić możliwości wykonawcy (art. 456 KC). Umowa ramowa ma jednak charakter wstępy (przygotowawczy), a do ostatecznego związania stron docho- dzi dopiero w związku z zawarciem umowy realizacyjnej (powtarzalnej), co do części przedmiotu zamówienia zapowiedzianego z góry w umowie ramowej, wchodzącej w status zamówienia publicznego23. Umowa ramowa funkcjonuje w kilku, najczęściej w dwóch, odmia- nach. Pierwsza to porozumienie dwustronne, zawarte tylko z jednym wyko- nawcą, któremu zamówień jednostkowych zamawiający udziela w razie po- trzeby w trybie zbliżonym do udzielenia zamówienia z wolnej ręki. Druga po- lega na porozumieniu wielostronnym, zawieranym z wieloma wykonawcami, zajmującymi pozycję równorzędną, częściowo konkurencyjną, a zamówienia jednostkowego zamawiający udziela temu pośród nich, który przedłoży ofertę najkorzystniejszą, w trybie przetargu uproszczonego o charakterze zamknię- tym. Pod względem przedmiotowym umową ramową można objąć tylko jeden rodzaj dostaw, usług lub robót budowlanych albo wyjątkowo kilka rodzajów świadczeń zbliżonych do siebie na tyle, aby nie prowadziło to do ograniczenia konkurencji. Oba rodzaje umów ramowych (dwu- lub wielostronnych) są jed- nakowo doniosłe. Obecnie sam zamawiający rozstrzyga o tym, który z warian- tów będzie dla niego dogodniejszy. Musi jednak liczyć się z konsekwencjami proceduralnymi i nie wolno mu unikać przetargowego sposobu udzielania za- 23 Por. A. Olejniczak, O koncepcji umów ramowych, PiP 1990, z. 4, s. 77 i n.; R. Szostak, Charakter prawny porozumień ramowych w zamówieniach publicznych, PiP 2005, z. 7, s. 56; M. Krajewski, w: System Prawa Prywatnego, t. 5, Warszawa 2005, s. 791 oraz G. Wicik, Treść umów ramowych w praktyce zamówień publicznych, PZP 2011, Nr 4, s. 3 i n. 11 Rozdział I. Zagadnienia ogólne mówień w oparciu o umowę ramową wielostronną. Zamawiający nie ma też obowiązku udzielenia zamówień danego rodzaju tylko sygnatariuszom umowy ramowej. Może zwrócić się do osób trzecich, udzielając zamówienia z pomi- nięciem umowy ramowej, nie tylko wtedy, gdy udzielenie zamówienia na pod- stawie umowy ramowej stało się niemożliwe lub bezskuteczne (np. z braku zainteresowania), lecz także z innych przyczyn. W szczególności skierowa- nie zamówienia poza krąg sygnatariuszy umowy ramowej bywa podyktowane większą konkurencyjnością postępowania i nadzieją na lepsze warunki umowy jednostkowej. Zawarcie umowy ramowej w formie pisemnej pod rygorem nieważności należy poprzedzić stosowną procedurą: przetargową, negocjacyjno-przetar- gową albo nawet wyjątkowo z wolnej ręki (art. 99 PrZamPubl). Przed urucho- mieniem postępowania zamawiający powinien określić warunki proceduralne oraz istotne postanowienia dla umowy ramowej, z wyjątkiem – rzecz jasna – tych, które będą objęte kryteriami oceny ofert, stosując odpowiednio przepisy o zamówieniach finalnych. W ramach postanowień umowy ramowej określa się także sposób udzielania zamówień jednostkowych (wymogi proceduralne), w tym ewentualne kryteria oceny ofert składanych na przyszłe zamówienie jednostkowe oraz istotne postanowienia umów realizacyjnych. Subsydiarne zastosowanie przepisów ogólnych przy konstruowaniu warunków zamówie- nia wynika już z samej systematyki ustawy nadającej regulacji umów ramo- wych rangę przepisów szczególnych. Wyłonienie wykonawcy do dwustronnej umowy ramowej wraz z ustaleniem jej ostatecznych postanowień jest stosun- kowo proste, odbywa się bowiem w drodze wyboru i przyjęcia oferty najko- rzystniejszej albo bezpośrednio w trybie negocjacji indywidualnych. Dopusz- czenie natomiast kilku wykonawców umowy ramowej, jako jej sygnatariuszy, w liczbie zapowiedzianej z góry w ogłoszeniu, wymaga zastrzeżenia o wybo- rze i przyjęciu większej liczby ofert, najwyżej ocenionych24. Limit musi wska- zać jednoznacznie sam zamawiający wyznaczając w zgodzie z ustawą „mak- symalną liczbę wykonawców, z którymi zawrze umowę ramową”, a zatem ostateczna liczba wykonawców może być mniejsza od liczby z góry zapowie- dzianej, jeśli zdyskwalifikuje się więcej ofert lub w ogóle okaże się, że brak dostatecznego zainteresowania zawarciem umowy ramowej. Ustalając mak- symalny limit wykonawców – stron umowy ramowej zamawiający powinien kierować się pożądanym stopniem konkurencyjności zamówienia jednostko- 24 Tak jak dotychczas do umowy ramowej powinno się kwalifikować tylko wykonawców naj- lepszych, których oferty uzyskały kolejno najwyższe wartości w punktacyjnym rankingu ofert. 12 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... wego oraz efektywnością postępowania. Można też zastosować rozwiązanie mieszane, a mianowicie część świadczeń przewidzianych w umowie ramowej od razu przypisać wstępnie określonym wykonawcom (zobowiązanie finalne kształtuje ostatecznie umowa realizacyjna) albo ustalić sposób ich wyłonienia w przyszłości, a pozostałą część poddać pod tryb przetargowy (aukcyjny) uru- chamiany każdorazowo na poszczególne zamówienia jednostkowe. Udzielenie zamówienia jednostkowego następuje w trybie ustalonym w umowie ramowej. Praw i obowiązków wynikających z umowy ramowej nie można przekazać osobie trzeciej w drodze sukcesji indywidualnej. Udzielając zamówienia jednostkowego zamawiający nie może dokonywać istotnych od- stępstw od warunków zamówienia określonych z góry w umowie ramowej, w szczególności zawartej w układzie dwustronnym. Brak jednak jakichkolwiek wskazówek ustawowych co do zakazanych odstępstw „istotnych”, choć wia- domo, że mogą one dotyczyć zarówno wymagań proceduralnych, jak i po- stanowień umów realizacyjnych. Dodatkowo uwzględniać trzeba ograniczenia podyktowane koniecznością przestrzegania zasad równości, uczciwej konku- rencji i przejrzystości. Jeżeli umowa ramowa wiąże jedynie w układzie dwustronnym warunki są już wystarczająco zdeterminowane, a stronom pozostaje tylko ich do- precyzowanie w trybie negocjacyjnym. Wprawdzie wykonawca, a tym bar- dziej zamawiający, nie są obciążeni obowiązkiem zawarcia umowy finalnej, jednak wykonawca powinien przystąpić do negocjacji (inicjatywa należy wy- łącznie do zamawiającego), a obie strony muszą być wobec siebie lojalne, nie mogą zwłaszcza dopuszczać się praktyk obstrukcyjnych, pod rygorem odpo- wiedzialności odszkodowawczej w granicach negatywnego interesu umow- nego za culpae in contrahendo, na podstawie art. 72 § 2 KC. Zapraszając wy- konawcę do negocjacji nad warunkami realizacji zamówienia jednostkowego zamawiający przedstawia mu projekt umowy finalnej. Z ustawy nie wynika, aby zamawiający musiał weryfikować ponownie wiarygodność wykonawcy (spełnianie warunków podmiotowych), choć powinien – jak się zdaje – po- wstrzymać się od udzielenia zamówienia wykonawcy podlegającemu wyklu- czeniu, także takiemu, który utracił zdolność do należytej realizacji zamówie- nia. Udzielając natomiast zamówienia jednostkowego w trybie przetargowym (aukcyjnym) zamawiający zawczasu ustala proceduralnie i umownie warunki zamówienia, w zgodzie z dyspozycjami umowy ramowej, zapraszając indy- widualnie wszystkich sygnatariuszy umowy ramowej do składania ofert fi- nalnych, w ustalonym terminie stosownym do złożoności przedmiotu zamó- wienia oraz do czasu niezbędnego na rozważenie i przygotowanie oferty. Do 13 Rozdział I. Zagadnienia ogólne zaproszenia dołącza się warunki zamówienia jednostkowego. Z ustawy wy- nika jednak, że w trakcie weryfikacji wiarygodności wykonawców zamawia- jący może pominąć wykonawców „niezdolnych do wykonania zamówienia”, zwłaszcza jeśli trwale bądź nawet przejściowo utracili zdolność do należytego wykonania zamówienie lub podlegają wykluczeniu z przyczyn wskazanych ustawowo. Poza tym zamawiający stosuje te same warunki realizacyjne, jakie zostały zapowiedziane w umowie ramowej, w razie potrzeby może je dopre- cyzować, a ewentualne odstępstwa mogą być tylko nieistotne. Przebieg prze- targu zbliża się do przetargu nieograniczonego, z wyjątkiem etapu pierwszego w fazie zapraszania. Wykonawcy nie mają – niestety – obowiązku składania ofert, z uwagi na brak podstaw ustawowych. Możliwe jest unieważnienie po- stępowania, w szczególności w braku dostatecznego zainteresowania udzie- lanym zamówieniem jednostkowym. Zastosowanie mają przepisy o wyborze oferty. Ocena ofert następuje wyłącznie na podstawie kryteriów z góry zade- klarowanych w umowie ramowej. Wybór oferty najkorzystniejszej uzasadnia obowiązek zawarcia umowy finalnej na warunkach wybranej oferty, pod rygo- rem utraty wadium albo zapłaty odszkodowania. Obowiązuje generalny zakaz zmian tej umowy, a dopuszczalne wyjątki określono enumeratywnie w usta- wie. Poza tym zamawiający nie może wprowadzać zmian lub uzupełnień do umowy ramowej w celu uniknięcia stosowania reżimu prawa zamówień pu- blicznych. Zasady udzielania zamówień publicznych ciągle jeszcze znajdują się w stadium dojrzewania normatywnego. Ich rola jest jednak niezwykle do- niosła, zwłaszcza z punktu widzenia stabilizacji regulacji oraz ochrony kon- kurencji, efektywności i bezpieczeństwa transakcji. Istotne znaczenie do- pełniające w kształtowaniu tych zasad odgrywa zatem doktryna i orzecz- nictwo25. W pierwszej kolejności są one drogowskazami dla ustawodawcy, wyznaczają bowiem nie tylko pożądane kierunki zmian normatywnych, lecz przede wszystkim zapobiegają różnym odstępstwom, nierzadko przypadko- wym, wprowadzanym w imię partykularnych interesów. Pozwalają zatem na harmonijny rozwój regulacji, z poszanowaniem wymogów zupełności, spój- ności i przejrzystości. Na drugim planie znajduje się bezpośrednie stosowa- nie zasad w przypadkach niedostatecznie unormowanych. O tym, jak donio- słe są to standardy, przekonuje bogate orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwo- 25 Por. zwłaszcza P. Szustakiewicz, Zasady prawa zamówień publicznych, Warszawa 2007, s. 10 i n. oraz R. Szostak, zasady prawa zamówień publicznych, PZP 2014, Nr 3, s. 3 i n. 14 § 1. Reżim prawny i zasady udzielania zamówień... ści UE, Sądu Najwyższego, a także Trybunału Konstytucyjnego26, zwłaszcza w aspekcie zapewnienia równego dostępu do zamówień publicznych i posza- nowania reguł uczciwej konkurencji, w połączeniu ze zwalczaniem wszelkiego rodzaju dyskryminacji oraz innych patologii, ciągle obecnych w praktyce. Naj- ważniejszą jednak rolę odgrywają zasady w sferze praktycznej wykładni prawa. Są niezbędne przy rzetelnym wyjaśnianiu niejasnych przepisów, pełnią funk- cję stabilizacyjną, chroniąc przed rozbieżnościami, których – niestety – cią- gle jest zbyt wiele, o czym świadczą stosunkowo liczne spory przedumowne. Usuwanie trudności i wątpliwości interpretacyjnych odbywa się na bieżąco w zgodzie z wyspecjalizowanymi zasadami udzielania zamówień publicznych, przy posiłkowym stosowaniu nadrzędnych zasad systemowych, właściwych dla prawa cywilnego (równorzędności stron, autonomii woli, swobody kon- traktowej), prawa administracyjnego (praworządności, legalności, proporcjo- nalności), prawa finansowego (planowania, celowości i efektywności wydat- kowania środków publicznych) itd. W odniesieniu zaś do realizacji zamówień publicznych liczy się przede wszystkim zaostrzenie cywilnoprawnej zasady re- alnego wykonania zobowiązania, stanowiącej rozwinięcie ogólniejszej zasady pacta sunt servanda, której towarzyszy wymóg obligatoryjnego dochodzenia roszczeń przysługujących zamawiającemu. W pozostałym zakresie aktualne są kodeksowe zasady wykonywania zobowiązań. Katalog zasad udzielania zamówień publicznych, a także ich hierarchia nie są jeszcze jednolicie postrzegane w piśmiennictwie. Nie wszystkie bo- wiem zostały należycie odzwierciedlone w specjalnie wyodrębnionym roz- dziale ustawy. Część z nich wynika z przepisów zawartych w innych rozdzia- łach, a niektóre nawet z całokształtu regulacji. Niewątpliwie sytuacja ulegnie poprawie w związku z nadchodzącym wprowadzeniem nowego prawa zamó- wień publicznych. Uwzględniając aktualne tendencje rozwojowe w obrębie ka- talogu zasad udzielania zamówień publicznych wymienić należy aż 10 reguł, a mianowicie: 1) prawa krajowego i języka polskiego; 2) powszechności reżimu ustawowego zamówień publicznych; 3) zapewnienia dostatecznej efektywności zamówienia; 4) otwartego dostępu do zamówień, równego traktowania wykonawców i uczciwej konkurencji; 5) obligacyjnej natury i celowości postępowania; 6) bezstronności zamawiającego – organizatora postępowania; 26 Por. orzecznictwo zestawione na stronie internetowej UZP. 15
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Odpowiedzialność osobista urzędników w zamówieniach publicznych
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
169,15 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: