Napisana w sposób czytelny i zrozumiały książka dla tych, którzy wciąż mają za mało czasu wolnego lub też nie mają pomysłu, jak ten czas wypełnić. Autor uczy umiejętności właściwego wypoczynku i organizowania czasu wolnego, przedstawiając jego różne aspekty: terminologiczne, historyczne, pedagogiczne, psychologiczne i socjologiczne.
Darmowy fragment publikacji:
Jan Pięta
PEDAGOGIKA
CZASU WOLNEGO
Wydanie III zaktualizowane
Recenzenci
prof. dr hab. edward erazmus
dr Krzysztof Lubański
RedaKcja i KoReKta
Magdalena Grela-tokarczyk /agencja Wydawnicza Synergy
PRojeKt oKładKi
tomasz Fabiański
SKład i łaManie
tomasz Fabiański
© copyright by Wydawnictwo FReL, nowy dwór Maz. 2014
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji,
niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.),
wymaga pisemnej zgody Wydawcy.
Wydawnictwo FReL
05-101 nowy dwór Maz., ul. Wyszyńskiego 3/9
www.wydawnictwo.frel.pl
iSBn 978-83-64691-00-3 – wersja papierowa
iSBn 978-83-64691-01-0 – e‑book
zaMóWienia
e-mail: wydawnictwo@frel.pl
księgarnia internetowa: www.ksiegarnia.frel.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Rozdział 1
Zjawisko czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Ustalenia terminologiczne w definiowaniu czasu wolnego . . . . . 11
2. Budżet czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3. Podstawowe kryterium wydzielenia czasu wolnego z budżetu czasu . . 20
4. Kwestia bezinteresowności działań . . . . . . . . . . . . . 22
5. Praca zawodowa jako kryterium podziału budżetu czasu . . . . . 22
6. Badanie budżetu czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Rozdział 2
Znaczenie zdrowotne odpoczynku . . . . . . . . . . . . . . . 29
1. istota odpoczynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2. Przyczyny przewlekłego znużenia i przemęczenia . . . . . . . . 31
3. odpoczynek nocny i dzienny . . . . . . . . . . . . . . . 35
4. Warunki dobrego odpoczynku . . . . . . . . . . . . . . 36
Rozdział 3
Znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze zabawy . . . . . 41
1. istota zabawy i jej funkcja wypoczynkowa . . . . . . . . . . . 41
2. Rola zabawy w życiu człowieka . . . . . . . . . . . . . . . 45
3. Kompensacyjna funkcja zabawy . . . . . . . . . . . . . . 47
Rozdział 4
Znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze pracy nad sobą
jako funkcji czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
1. istota pracy nad sobą . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2. znaczenie wychowawcze pracy nad sobą w czasie wolnym . . . . . 54
3. znaczenie zdrowotne pracy nad sobą w czasie wolnym . . . . . . 56
4. znaczenie kulturotwórcze pracy nad sobą w czasie wolnym . . . . 58
4
Rozdział 5
Historia problematyki czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . 61
1. czas wolny w okresie prehistorycznym . . . . . . . . . . . 61
2. Spędzanie czasu wolnego w starożytności . . . . . . . . . . . 64
3. Formy wczasowania w wiekach średnich . . . . . . . . . . . 68
4. czas wolny a problemy społeczne epoki nowożytnej . . . . . . . 74
Spis treści
Rozdział 6
Najczęściej praktykowane współczesne formy spędzania czasu wolnego . 79
1. turystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2. Sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3. Środki masowego przekazu . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Rozdział 7
Korzystanie z instytucji kulturalnych jako współczesna forma pożytecznego
zagospodarowania czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . 103
1. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2. instytucje kulturalne o ograniczonym zasięgu społecznym . . . . . 106
3. teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4. Filharmonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5. Wystawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
6. Muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Rozdział 8
Formy spędzania czasu wolnego o ograniczonej popularności . . . . . 115
1. Samokształcenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2. amatorstwo artystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
3. Majsterkowanie i amatorstwo techniczne . . . . . . . . . . . 120
4. Hodowla amatorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
5. zabawy i kontakty towarzyskie . . . . . . . . . . . . . . 123
6. Kolekcjonerstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
7. aktywność społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Rozdział 9
Przejawy niewłaściwego spędzania czasu wolnego . . . . . . . . . 133
1. Przemoc i agresja wśród młodzieży . . . . . . . . . . . . . 134
2. Subkultury młodzieżowe . . . . . . . . . . . . . . . . 138
3. new age – nowa era w dziejach świata a wychowanie . . . . . . 146
4. Sekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5. Problemy egzystencjalne dzieci ulicy . . . . . . . . . . . . 153
Spis treści
5
6. Próby wyjaśnienia przyczyn przemocy i agresji . . . . . . . . . 157
7. Profilaktyka i rewalidacja zachowań dewiacyjnych i patologicznych . . 165
8. Wychowanie do wczasów jako czynnik zmniejszenia agresji . . . . 169
Rozdział 10
Pedagogika i jej metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . 173
1. Pedagogika jako nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2. Budowa pedagogiki i jej miejsce w systemie nauk . . . . . . . . 177
3. Źródła i metody badań pedagogicznych . . . . . . . . . . . 180
4. Współzależność pedagogiki i innych nauk . . . . . . . . . . 183
5. Pedagogika czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Rozdział 11
Wychowanie do wczasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
1. Wychowanie jako kształtowanie osobowości . . . . . . . . . . 191
2. charakterystyka osobowości . . . . . . . . . . . . . . . 193
3. Składniki osobowości wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . 195
4. Wychowanie do wczasów jako kształtowanie osobowości . . . . . 207
5. Metody wychowania do wczasów . . . . . . . . . . . . . 208
6. Wychowawca czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . 212
Rozdział 12
Rola środowisk wychowawczych w procesie wychowania i socjalizacji
w czasie wolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
1. Środowisko wychowawcze . . . . . . . . . . . . . . . . 215
2. Rola intencjonalnych środowisk wychowawczych w procesie wychowania
i socjalizacji w czasie wolnym . . . . . . . . . . . . . . . 218
3. Rola naturalnych środowisk wychowawczych w procesie wychowania
i socjalizacji w czasie wolnym . . . . . . . . . . . . . . . 224
4. Środowisko lokalne i jego znaczenie wychowawcze . . . . . . . 230
Rozdział 13
Harcerskie wzory spędzania czasu wolnego . . . . . . . . . . . 235
1. organizacje młodzieżowe jako szczególne instytucje wychowania
do wczasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
2. Historia powstania i rozwoju harcerstwa jako systemu wychowania
młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
3. Harcerstwo podczas ii wojny światowej i w okresie powojennym . . 243
4. Harcerski styl spędzania czasu wolnego . . . . . . . . . . . 248
5. Sylwetki wychowawców i organizatorów harcerstwa . . . . . . . 254
6
Rozdział 14
Edukacja permanentna i elementy andragogiki . . . . . . . . . . 261
1. edukacja permanentna . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2. Podstawowe pojęcia i zagadnienia andragogiki . . . . . . . . . 262
3. Przedmiot i struktura andragogiki . . . . . . . . . . . . . 265
4. zadania poznawcze andragogiki . . . . . . . . . . . . . . 269
Spis treści
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Wykaz definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Wstęp
We współczesnych czasach, nastawionych na osiąganie sukcesów za wszel-
ką cenę, umiejętność właściwego wypoczynku i organizowania czasu wolnego
staje się problemem coraz bardziej doniosłym społecznie. Pedagogika czasu
wolnego, z nieco niszowego przedmiotu nauczania, ma szansę stać się zagad-
nieniem nie do przecenienia przez szerokie kręgi czytelnicze. celem tej książ-
ki jest: 1) zapoznanie czytelników z podstawowymi pojęciami dotyczącymi
czasu wolnego i pedagogiki, intencjonalnych i naturalnych środowisk wycho-
wawczych, procesu wychowania i socjalizacji, edukacji ustawicznej, andra-
gogiki i rekreacji; 2) uświadomienie współczesnych problemów związanych
z racjonalnym wykorzystaniem czasu wolnego, wymagających pilnych analiz,
sugestii i rozwiązań; 3) przygotowanie do umiejętnego i wartościowego zdro-
wotnie, moralnie i kulturalnie spędzania czasu wolnego i dążenia do uzyski-
wania wyższej jakości życia.
Kompendium niniejsze obejmuje następujące treści: Pojęcie czasu wolne-
go oraz jego znaczenie wychowawcze, zdrowotne i kulturotwórcze. Historia
problematyki czasu wolnego. Rola intencjonalnych i naturalnych środowisk
wychowawczych w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym. edu-
kacja ustawiczna w kulturze fizycznej. elementy andragogiki. Przemiany spo-
łeczne a zmiany w sferze rekreacji.
Poruszana tematyka pedagogiki czasu wolnego obejmuje różne aspekty
czasu wolnego: terminologiczne, historyczne, pedagogiczne, psychologiczne
i socjologiczne. Książka pierwotnie została opracowana z myślą o maksymal-
nym przybliżeniu jej treści do programu kształcenia studentów z tego przed-
miotu. tematyka i kolejność poszczególnych rozdziałów w ogólnym zarysie
zgodne są z chronologią kształcenia, lecz rozdziały te nie stanowią odrębnych
jednostek leksykalnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Pozwala to na twórcze
wykorzystanie książki przez nauczycieli i studentów.
8
Wstęp
Pierwsze cztery rozdziały obejmują problematykę czasu wolnego, a w szcze-
gólności jego pojęcie oraz współczesne znaczenie wychowawcze, zdrowotne
i kulturotwórcze. dokonano w nich ustaleń terminologicznych w definiowa-
niu czasu wolnego, sprecyzowano współczesne pojmowanie czasu wolnego
jako składnika budżetu czasu ogólnego, rozpatrzono niektóre zagadnienia
dobrowolności i bezinteresowności wczasowania oraz zagadnienia znaczenia
zdrowotnego, wychowawczego i kulturotwórczego czasu wolnego, wynikają-
cego z realizacji w czasie wolnym czynności pełniących funkcję odpoczynko-
wą, ludyczną i samokształceniową.
W rozdziale piątym zamieszczono informacje dotyczące historii problema-
tyki czasu wolnego – przegląd zajęć wolnoczasowych od prehistorii poprzez
starożytność i wieki średnie po epokę nowożytną. opis hipotetycznych sposo-
bów spędzania czasu wolnego w okresie prehistorycznym powiązano z oczy-
wistymi zmianami aktywności fizycznej ludzi w cyklu dobowym (dzień – noc),
kilkunastodniowym (polowania na grubą zwierzynę – odpoczynek po udanym
polowaniu) i rocznym (lato – zima). Spędzanie wolnego czasu w starożytności
scharakteryzowano na przykładzie trzech państw starożytnych: egiptu, Grecji
i Rzymu, zwracając szczególną uwagę na czynności ludyczne obywateli wol-
nych. opis form wczasowania w średniowieczu poprzedzono charakterystyką
epoki, która była wyjątkowo niejednorodna na przestrzeni wieków, w szcze-
gólności wielkie różnice występowały pomiędzy okresem wczesnego średnio-
wiecza i schyłkowym. Problematykę związaną z narastaniem czasu wolnego
w epoce nowożytnej poprzedzono krótką charakterystyką epoki, w której
rozwinęły się formy wczasowania aktualne do dnia dzisiejszego oraz powstała
nowa gałąź nauki – pedagogika czasu wolnego.
opisowi współczesnych form spędzania czasu wolnego poświęcone są ko-
lejne cztery rozdziały, przy czym trzy z nich (szósty, siódmy i ósmy) dotyczą
form pożytecznych, natomiast jeden (dziewiąty) dotyczy przejawów niewłaś-
ciwego spędzania czasu wolnego. W rozdziale tym opisane zostały zagroże-
nia w rozwoju młodego pokolenia Polaków, wynikające z rozprzestrzeniania
się nagannych moralnie form wczasowania, a także z niekorzystnego rozwoju
w naszym kraju sytuacji gospodarczej, politycznej i społecznej w minionych
kilkunastu latach. Wskazano również kierunki niwelowania tych zagrożeń.
ostatnie pięć rozdziałów dotyczy różnych aspektów wychowania do
wartościowego spędzania czasu wolnego. Rozdział dziesiąty obejmuje prob-
lematykę pedagogiki jako nauki o wychowaniu, w tym budowę pedagogiki
i metody badawcze oraz jej miejsce w systemie nauk. jest bowiem oczywiste,
że trudno mówić o pedagogice czasu wolnego i szczegółowo rozpatrywać me-
tody wychowania do wczasów bez poznania podstaw pedagogiki jako nauki.
Wstęp
9
W rozdziale tym przedstawiono więc źródła pedagogiki i ich opracowywanie,
przyrodnicze i humanistyczne metody badania oraz współzależność peda-
gogiki i innych nauk, w szczególności takich jak humanistyczne, filozoficzne
i teologiczne. Badania te dają możliwość kształtowania indywidualnego świa-
topoglądu zgodnego z naturą i potrzebami człowieka i tworzą podbudowę te-
oretyczną wychowania do pożytecznego spędzania czasu wolnego.
W rozdziale jedenastym rozpatrzono psychologiczne aspekty wychowania,
to jest problematykę wychowania jako kształtowania osobowości człowieka ze
szczególnym uwzględnieniem wychowania do wczasów. Scharakteryzowano
osobowość i składniki osobowości wewnętrznej (temperament, inteligencję,
potrzeby, motywacje i postawy), będące podstawowym przedmiotem oddzia-
ływań wychowawczych. opisano także działalność pedagogiczną w sferze
wychowania do wczasów, metody wychowania do wczasów oraz scharaktery-
zowano wychowawcę czasu wolnego.
Rozdział dwunasty poświęcony jest socjologicznym aspektom czasu wol-
nego. obejmuje problematykę pedagogiki społecznej pod kątem wychowania
środowiskowego, a w szczególności roli intencjonalnych i naturalnych środo-
wisk wychowawczych w procesie wychowania i socjalizacji w czasie wolnym.
W omówieniu roli środowisk intencjonalnych uwzględniono szkołę, będącą
środowiskiem życia i intencjonalnym środowiskiem wychowawczym, oraz
klub, świetlicę, settlement, dom społeczny i dom kultury. omawiając nato-
miast rolę środowisk naturalnych, szczególną uwagę zwrócono na rodzinę
i zakład pracy.
W rozdziale trzynastym opisano harcerskie wzory spędzania czasu wolne-
go. opis ten poprzedzony został krótkim omówieniem dwudziestowiecznych
organizacji młodzieżowych, które wywierają przemożny wpływ na sposoby
spędzania czasu wolnego w młodości i kształtują wzorce zachowań człowie-
ka na całe życie, oraz historii powstania i rozwoju harcerstwa jako systemu
wychowania młodzieży. W dalszej części omówiono harcerski styl spędzania
czasu wolnego i wychowanie do czasu wolnego przez harcerstwo. W części tej
zaprezentowano także sylwetki wybitnych polskich wychowawców i organiza-
torów harcerstwa.
Rozdział czternasty obejmuje niektóre elementy edukacji permanentnej
i andragogiki. Wykazana została konieczność kształcenia przez całe życie,
wyjaśnione pojęcie edukacji permanentnej i wymienione jej podstawowe za-
dania. Ponadto rozpatrzono podstawowe pojęcia andragogiki jako dyscypliny
naukowej, zdefiniowano jej przedmiot i strukturę, omówiono zagadnienia po-
znawcze. Wyeksponowano przy tym jedną z subdyscyplin andragogiki stoso-
wanej, jaką jest andragogika czasu wolnego.
10
Wstęp
Spośród źródeł zamieszczonych w spisie literatury do głównych należy
zaliczyć dwie książki aleksandra Kamińskiego: Czas wolny i jego problematy‑
ka społeczno‑wychowawcza i Funkcje pedagogiki społecznej, podręcznik aka-
demicki dla pedagogów napisany według koncepcji i pod redakcją naukową
Stanisława Kawuli Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność – perspek‑
tywy oraz książkę Stefana Kunowskiego Podstawy współczesnej pedagogiki.
do opracowania niektórych partii materiału wykorzystano też materiały el-
żbiety Woźniakowej Pedagogika czasu wolnego Aleksandra Kamińskiego oraz
anny zawadzkiej Aleksandra Kamińskiego koncepcja czasu wolnego – moje
odczytanie z wydawnictwa Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. tadeusza Ko-
tarbińskiego z zielonej Góry pt. Koncepcja czasu wolnego Aleksandra Ka‑
mińskiego z 1995 roku. ostatni rozdział opracowano na podstawie książek:
Ryszarda Wroczyńskiego Edukacja permanentna i Lucjana turosa Andrago‑
gika ogólna.
Przy opracowaniu niniejszej wersji książki wykorzystałem cenne uwa-
gi zawarte we wnikliwych recenzjach profesora edwarda erazmusa i dokto-
ra Krzysztofa Lubańskiego, którym tą drogą pragnę wyrazić moją głęboką
wdzięczność. Recenzenci swoją wiedzą i zachętą oraz jakże potrzebną kryty-
ką przyczynili się do przebudowy układu książki i zmiany rozkładu akcentów
w stosunku do jej pierwotnej wersji. Pomogli też wyeliminować różne mery-
toryczne i formalne niedoskonałości.
Zjawisko czasu wolnego
Rozdział 1
1. Ustalenia terminologiczne w definiowaniu czasu wolnego
istnieje wiele definicji czasu wolnego, lecz w znaczeniu potocznym najkró-
cej i najczęściej określa się go jak poniżej.
Definicja potoczna czasu wolnego
Czas wolny jest to czas bez obowiązków, przeznaczony na zajęcia
dowolne.
czas ten wypełniany jest aktywnością, w którą człowiek angażuje się
z własnej woli (po wypełnieniu swoich obowiązków zawodowych, rodzinnych
i społecznych). jest on częścią czasu ogólnego, kategorią ilościową.
na oznaczenie treści aktywności ludzkiej w czasie wolnym, a także funkcji
i znaczenia czynności czasu wolnego należy dokonać niektórych ustaleń ter-
minologicznych, przyjmowanych przez większość badaczy tego zjawiska. Są to
następujące terminy: wczasy, odpoczynek, zabawa, praca nad sobą, rozrywka,
gra, wypoczynek, hobby i rekreacja. dla ustalenia wzajemnej zależności tych
terminów i ich zakresu znaczeniowego można posłużyć się schematem bloko-
wym (tabela 1).
zauważamy, że terminy rekreacja i wczasy są terminami najszerszymi.
Możemy je rozdzielić na dwie części dwojako. W ich ramach mieści się wypo-
czynek i praca nad sobą z jednej strony lub też odpoczynek i hobby – z drugiej.
z kolei na wypoczynek składa się odpoczynek i zabawa, a zajęcia hobbystyczne
natomiast mogą dotyczyć czynności zabawowych lub pracy nad sobą (samo-
doskonalenia). zabawę (czynności ludyczne) można z kolei podzielić na roz-
12
Rozdział 1
rywkę i grę. Każda z wymienionych funkcji (grup czynności) czasu wolnego
może być realizowana na wiele sposobów, np. są różne rodzaje rozrywek, gier,
hobby itd. a oto krótka charakterystyka każdego z tych pojęć.
zakres znaczeniowy pojęć przydatnych w definiowaniu czasu wolnego
tabela 1
Rekreacja (wczasy)
Wypoczynek
Zabawa
Praca nad sobą
Odpoczynek
Rozrywka
Gra
Hobby
Słowo rekreacja wydaje się być powszechnie znane i rozumiane. jego
kontekst znaczeniowy nie jest dyskusyjny w powszechnym rozumieniu. Bu-
dzi natomiast kontrowersje przy próbie naukowego uściślenia tego terminu.
Początkowo słowo to było rozumiane wąsko, jako popołudniowy wypoczy-
nek uczniów (chłopców) mieszkających w szkołach z internatem, pod opie-
ką i przy czynnym udziale wychowawców. następnie traktowane było jako
synonim wypoczynku i ewoluowało dalej w kierunku rozszerzenia definicji
o szereg zajęć niemających z pozoru charakteru rekreacyjnego.
dzisiejsza charakterystyka tego pojęcia, przy nadal istniejących pewnych
rozbieżnościach interpretacyjnych, najogólniej odnosi się do wszelkich zajęć
podejmowanych w czasie wolnym, tj. stosowane jest zamiennie ze słowem
„wczasy” rozumianym szeroko. Rozbieżności polegają na tym, że zgodnie
z etymologią termin „rekreacja” oznacza odradzanie (odnowę, odtwarzanie)
sił fizycznych i psychicznych (łac. recreatio, od re-creo – odtwarzam, tworzę
na nowo, przywracam postać pierwotną, siły itp.). zatem ściśle rzecz ujmując,
zakres jego treści powinien być węższy, co odpowiada pojęciu wypoczynek,
czyli odpoczynek wraz z zabawą, ale bez pracy nad sobą. Rozszerzanie zakresu
znaczeniowego rekreacji nie jest jednak błędem, gdyż zazwyczaj poprawnie
zjawisko czasu wolnego
13
sformułowany kontekst wyraźnie informuje o znaczeniu, w jakim to słowo
zostało użyte. Wyżej przyjęto szerokie znaczenie tego terminu.
Słowo wczasy we współczesnym języku polskim kojarzy się z niektórymi
formami organizacyjnymi zagospodarowania urlopu w miejscach sprzyjają-
cych regeneracji sił, jako synonim instytucji wypoczynkowej (domu wczaso-
wego) lub czynności wypoczywania. W innym znaczeniu terminu tego używali
przedwojenni badacze problematyki czasu wolnego i używają go do dziś, choć
trzeba przyznać – z pewnymi oporami. Używali go w znaczeniu staropolskim,
znacznie szerszym – jako wypełnienie treścią (czynnościami, aktywnością)
czasu wolnego – czynnościami wczasowania (odpoczynek, zabawa i praca nad
sobą). jest to pewna niedogodność, bowiem w powszechnym odczuciu wcza-
sy oznaczają nadal odpoczynek i rozrywkę, jako zabawę w węższym znacze-
niu, natomiast z wyraźnym zredukowaniem dobrowolnej pracy nad rozwojem
własnej osobowości. niedogodność ta staje się jednak niewielka, jeśli weźmie-
my pod uwagę stopniowe rozszerzanie się zakresu pojmowania tego terminu
(np. wczasy niedzielne, świąteczne). Przyjmując zatem szerokie znaczenie tego
terminu, tj. jako czynności wczasowania, do których zaliczymy wypoczynek
i pracę nad sobą w ramach czasu wolnego, stawiamy zatem znak równości
pomiędzy czynnościami wczasowymi i rekreacyjnymi, co upoważnia do sto-
sowania terminów wczasy i rekreacja zamiennie.
Wypoczynek przez zbieżność fonetyczną w języku potocznym, a także
w niektórych opracowaniach fachowych myli się z odpoczynkiem. jest to o tyle
zrozumiałe, że obydwa sposoby wczasowania należą do form zagospodarowa-
nia czasu wolnego i ich realizacja często polega na wykonywaniu tego samego
zestawu czynności. Różnica jest jednak istotna. Pod kątem wykonywania okre-
ślonych czynności odpoczynek jest częścią składową wypoczynku i bez reszty
mieści się w jego ramach, jest wypoczynkiem biernym, natomiast drugą częścią
składową wypoczynku jest zabawa, która jest wypoczynkiem czynnym.
Praca nad sobą, rozpatrywana jako część czynności wczasowych, to za-
jęcia podejmowane dobrowolnie w czasie wolnym w celu samodoskonalenia,
tj. wszechstronnego rozwoju swej osobowości – rozwoju fizycznego, społecz-
nego i kulturalnego. Pracą nad sobą mogą być zatem czynne prace fizyczne
i zajęcia sportowe, uczestnictwo w działalności społecznej, a także lektura
książek i czasopism. Samodoskonalenie, podobnie jak odpoczynek i zabawa,
jest zarazem celem, formą i grupą czynności wczasowania.
Odpoczynek jest celem, formą i częścią wypoczynku. jest on także grupą
czynności wczasowania. oznacza przerwę w pracy dla nabrania sił lub przy-
wrócenie, nabranie sił po pracy, wysiłku. czynność odpoczywania oznacza
przerwanie aktywności połączonej z wysiłkiem, spędzenie czasu na spoczyn-
14
Rozdział 1
ku. Może to być przerwa w pracy fizycznej lub też umysłowej. jest pasywną
formą wypoczynku – jak stwierdziliśmy wyżej – jest wypoczynkiem biernym.
odpoczynek wraz z zabawą i pracą nad sobą należy do czynności wczasowa-
nia, tworzących triadę funkcji czasu wolnego, a w połączeniu tylko z zabawą
jest wypoczynkiem.
Zabawa, podobnie jak odpoczynek, jest formą i grupą czynności wczaso-
wania, jest częścią wypoczynku. jest ona wypoczynkiem czynnym, aktywnym.
zabawa jest pojęciem szerszym w stosunku do rozrywki i gry. zarówno rozryw-
ka, jak i gra są formami zabawy, przy czym za jedno z kryteriów ich rozdziału
przyjmuje się nasycenie zabawy regułami. jeśli reguły są mało eksponowane, to
mamy do czynienia z rozrywką, natomiast jeśli przebiega według ściśle okre-
ślonych reguł, staje się grą. na określenie czynności zabawowych w literaturze
przedmiotu używane są również terminy „zajęcia ludyczne” lub „czynności lu-
dyczne”1. Są to synonimy zabawy o identycznym zakresie znaczeniowym.
Rozrywka rozpatrywana jako grupa czynności wczasowych jest formą za-
bawy, formą wypoczynku czynnego. Służy „rozerwaniu się”, odprężeniu, roz-
weseleniu, zadowoleniu, poprawie samopoczucia. jest zabawą bez wyraźnie
określonych reguł. Może mieć wymiar zarówno indywidualny, jak i społeczny
oraz łączyć się z aktywnością fizyczną i umysłową. często ma również charak-
ter kształcący, służący integracji środowisk społecznych. Może też przybierać
formy moralnie naganne, prowadzić do degradacji jednostek i grup społecz-
nych, np. rozrywki połączone z nadużywaniem alkoholu, zażywaniem narko-
tyków, rozwiązłością seksualną i wszelkimi zboczeniami. Rozrywka może być
zatem rozpatrywana jednocześnie jako grupa czynności rekreacyjnych, wypo-
czynkowych, zabawowych i hobbystycznych.
Gra w znaczeniu czynności wczasowych podobnie jak rozrywka jest for-
mą zabawy, formą wypoczynku czynnego. jest to zabawa, która w odróżnie-
niu od rozrywki prowadzona jest według określonych reguł (zasad). W wielu
przypadkach gra przybiera formę rywalizacji (walki), w której występują dwie
strony dążące do pokonania rywala (przeciwnika). W grach może występo-
wać również wielu uczestników (grup) współzawodniczących między sobą
o pierwszeństwo. istnieją również gry jednoosobowe, np. gry komputerowe
czy z wykorzystaniem automatów. Gra, analogicznie do rozrywki, zwykle służy
odprężeniu i rozweseleniu, może również mieć wydźwięk społecznie naganny,
np. gra hazardowa. W sumie więc gra, podobnie jak rozrywka, może być grupą
czynności wczasowych, wypoczynkowych, zabawowych i rodzajem hobby.
1 Ludyczny [łac. ludus – gra, zabawa] – dotyczący gier, zabaw, zabawowy.
zjawisko czasu wolnego
15
Hobby jest szczególną grupą czynności wolnoczasowych. zdaniem Ka-
mińskiego2 hobby nie przystaje do podawanej przez niego klasyfikacji czyn-
ności wolnoczasowych (która zawiera jedenaście grup), a jednocześnie może
dotyczyć każdej z tych grup (tabela 2).
Współczesne formy spędzania czasu wolnego – (wariant i)
Formy spędzania czasu wolnego (grupy czynności wolnoczasowych)
tabela 2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Turystyka
Sport
Środki masowego przekazu
Teatry i filharmonie, wystawy i muzea
Samokształcenie
Amatorstwo artystyczne
Majsterkowanie i amatorstwo techniczne
Hodowla amatorska
Zabawy i kontakty towarzyskie
Kolekcjonerstwo
Aktywność społeczna
natomiast uczestnicy konferencji w jabłonnie, która poświęcona była
tematyce czasu wolnego3, uznali hobby za jedną z trzynastu grup czynności
wczasowych (tabela 3, poz. 8).
to anglosaskie pojęcie wyjątkowo rozpowszechniło się w Polsce w ostatnich
latach. Według Słownika wyrazów obcych4 hobby (wym. hobbi) oznacza szcze-
gólne zamiłowanie, upodobanie do czegoś, ulubione zajęcie, któremu poświę-
ca się wolny czas. Słowo to stosuje się niekiedy zamiennie ze słowami pasja lub
konik. nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, że właśnie konik wskazuje na
etymologię tego pojęcia. Pochodzi ono od starej angielskiej nazwy koników,
tj. małych, drobnych koni, nienadających się do pracy w zaprzęgu ani do jazdy
wierzchem. trzymano je na dworach ziemiańskich wyłącznie dla bezintere-
sownej przyjemności, a nie dla jakichkolwiek korzyści praktycznych.
2 a. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno‑wychowawcza, Wydawnictwo
zn im. ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 193.
3 Badanie budżetu czasu (materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Teoria
i praktyka badania modeli wykorzystania budżetu czasu przez ludność), 2 iX 1988, jabłonna.
4 Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo naukowe PWn, Warszawa 1997.
16
Współczesne formy spędzania czasu wolnego – (wariant ii)
Rozdział 1
tabela 3
Formy spędzania czasu wolnego (grupy czynności wolnoczasowych)
Czytanie książek, gazet, czasopism
Spotkania, wizyty, zabawy towarzyskie, gry itp.
Słuchanie radia
Oglądanie telewizji
Zajęcia turystyczne i turystyczno-rekreacyjne (wycieczki, spływy, rajdy, wyjazdy
turystyczne)
Czynne uprawianie sportu (zawodowe lub amatorskie zajmowanie się określonymi
dyscyplinami sportu)
Korzystanie z teatrów, instytucji muzycznych, artystycznych i kulturalnych (teatr, kino,
koncert, wystawa)
Hobby (zamiłowanie osobiste – przyrodnicze, politechniczne, artystyczne,
ogólnokulturalne, kolekcjonerskie itd.)
Słuchanie muzyki z płyt lub kaset, oglądanie wideo, filmów i przezroczy w domu itd.
Spacery
Praktyki i zajęcia religijne, pogrzeby, opieka nad grobami, inne zajęcia o charakterze
obyczajowo-religijnym
Praca i działalność społeczna (działalność społeczna i społeczno-zawodowa, mityngi,
spotkania polityczne, zebrania, manifestacje itp.)
Inne formy spędzania czasu wolnego
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
zauważamy zatem, że słowo angielskie hobby i polskie konik to prze-
nośnia pozostała z dawnych czasów, która używana jest w bardzo szerokim
sensie do oznaczenia zajęć miłośniczych i amatorskich o walorach kształ-
cących oraz w zakresie recepcji kulturalnej (film, teatr, opera, filharmonia,
muzeum, lektura itp.), a także wszelkiego rodzaju zainteresowań. terminem
tym określa się również dziwaczne i pretensjonalne pseudozainteresowania,
silące się na „zadziwienie mieszczuchów”. ta nadmierna pojemność pojęcia
hobby utrudnia zaliczenie go do odrębnych czynności wczasowych i skła-
nia do rozpatrywania jako części składowej występującej w poszczególnych
grupach tych czynności we wspomnianej wyżej klasyfikacji Kamińskiego
(wariant i).
Hobby zatem stanowi swoistą rzeczywistość współczesnych czynności
czasu wolnego, jest ich autentycznym składnikiem. Może pełnić dwie funkcje
z triady funkcji wczasowych – zabawy (np. hodowla miłośnicza, kolekcjoner-
stwo itp.) oraz pracy nad sobą (np. w swych przejawach kształcących).
zjawisko czasu wolnego
17
Powyższe ustalenia terminologiczne prowadzą do wniosku, że podsta-
wowe formy spędzania czasu wolnego mogą pełnić funkcję wypoczynkową
(odpoczynkową, zabawową) lub kształcącą, lecz wszystkie bez wyjątku pełnią
funkcję rekreacyjną (wczasową). Możemy zatem zaproponować definicję re-
kreacji (wczasów).
Rekreacja (wczasy)
Rekreacja (wczasy) to pojęcie najszerzej charakteryzujące funkcje
pełnione przez poszczególne formy spędzania czasu wolnego, wybrane
przez człowieka dobrowolnie ze względu na osobiste zainteresowania
i dla własnej satysfakcji.
2. Budżet czasu
Budżet czasu jest pojęciem na ogół zrozumiałym intuicyjnie. zdefiniowa-
nie go, uporządkowanie elementów budżetu czasu i nadanie im cech termi-
nów naukowych jest jednak konieczne do prowadzenia badań budżetu czasu
– liczenia, mierzenia i porównywania wzajemnego odcinków czasu poświęca-
nych różnym czynnościom. Pojęcie budżetu w znaczeniu potocznym to ogół
dochodów i wydatków. jego krótka i ścisła definicja brzmi jak poniżej.
Potoczna definicja budżetu
Budżet to zestawienie, plan dochodów i wydatków przewidzianych
na przyszły okres (miesiąc, kwartał, rok).
Słowo to pochodzi od starofrancuskiego bougette, zdrobnienia od bouge,
co oznacza miech, worek skórzany. jest to więc sakiewka, którą się cyklicz-
nie napełnia i systematycznie czerpie się z niej środki na pokrycie wydatków.
W przypadku czasu dochód jest wielkością stałą, jest to odcinek czasu, którym
człowiek dysponuje, realizując różne czynności życiowe. czas ten dzieli się
na odcinki krótsze, odpowiadające realizacji poszczególnych czynności, przy
czym budżet czasu nie musi koniecznie dotyczyć przyszłości. dlatego można
zaproponować potoczną definicję budżetu czasu jak poniżej.
18
Rozdział 1
Potoczna definicja budżetu czasu
Budżet czasu to zestawienie odcinków czasu przewidzianych
na realizację różnych czynności życiowych.
czynności te definiowane są w obrębie dwóch dyscyplin naukowych: eko-
nomii i socjologii. obie dla swoich potrzeb grupują wszystkie czynności ludz-
kie w określone zespoły, które w zestawieniu odtwarzają budżet założonego
przedziału czasu. Przedziałem tym może być dzień, tydzień, miesiąc lub rok.
Budżety czasu mogą być powiązane z zawodów, grup społecznych, wiekowych,
np. górników, uczniów, rolników, pracujących kobiet itd. Mogą być budżety
czasu opracowane na podstawie materiałów empirycznych, tj. odzwierciedlać
rzeczywistość badanej zbiorowości, lub też opracowane przez zespół specjali-
stów (np. w składzie: socjolog, ekonomista, pedagog, lekarz) postulujące wzor-
cowe budżety czasu.
Badania nad budżetem czasu zainicjowano w latach dwudziestych ubiegłe-
go wieku, a na dobre rozwinęły się po ii wojnie światowej, w Polsce w latach
pięćdziesiątych ubiegłego wieku. chociaż pojęcie budżetu czasu jest interpre-
towane przez różnych badaczy w miarę jednolicie i istnieje także zgodność
w ustalaniu składników elementarnych tego budżetu, to niestety dotychczas
nie udało się badaczom ujednolicić poglądów na temat kategorii jego składni-
ków głównych.
Przykładowo do składników głównych budżetu czasu według aleksandra
Kamińskiego zalicza się osiem czynności, wśród których jest czas wolny i czas
na wpół wolny (tabela 4):
tabela 4
Składniki główne budżetu czasu – (wariant i)
Czynności
Praca zawodowa lub podstawowe zatrudnienie
Dodatkowa praca zarobkowa
Dojazd do pracy
Zaspokojenie elementarnych potrzeb organizmu
Obowiązki domowe
Uczelniane kształcenie się pracujących
Czas wolny
Czas na wpół wolny
1
2
3
4
5
6
7
8
zjawisko czasu wolnego
19
nieco inaczej przedstawione są główne składniki budżetu czasu w materia-
łach ze wspomnianej międzynarodowej konferencji naukowej na temat: Teoria
i praktyka badania modeli wykorzystania czasu przez ludność, która odbyła się
we wrześniu 1988 roku w jabłonnie koło Warszawy. W klasyfikacji czynności
budżetu czasu po pewnej modyfikacji wyróżniamy siedem działów (tabela 5).
tabela 5
Składniki główne budżetu czasu – (wariant ii)
Czynności
1
2
3
4
5
6
7
Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych
Praca zawodowa
Przejazdy (dojazdy, dojścia)
Wykonywanie prac domowych
Zajęcia poza domem
Nauka (kształcenie i dokształcanie)
Czas wolny
Składniki główne budżetu czasu – czynności przedstawione w tabeli 5 –
rozbija się następnie na grupy. i tak:
■
■
■
■
■
zaspokojenie potrzeb fizjologicznych zawiera cztery grupy: 1) sen,
2) czynności związane z higieną osobistą, 3) spożywanie posiłków
(w domu lub poza domem), 4) odpoczynek bierny, w tym krótki sen
(drzemka);
praca zawodowa – dwie grupy: praca poza rolnictwem (praca głów-
na i dodatkowa), praca w rolnictwie (główna i dodatkowa);
przejazdy – trzy grupy: przejazdy (dojazdy, dojścia) związane są:
1) z pracą główną i dodatkową, 2) zajęciami domowymi i poza do-
mem (z wyłączeniem zajęć związanych z pracą), 3) czasem wolnym;
wykonywanie prac domowych – siedem grup: 1) przygotowywanie
posiłków i zmywanie naczyń, 2) sprzątanie mieszkania, 3) pranie
i prasowanie, 4) szycie, cerowanie, naprawa odzieży i obuwia, robótki
na drutach, 5) reperacja i odnawianie sprzętu i urządzeń, drobne re-
monty i naprawy mieszkań i obejścia, sprzątanie obejścia, usuwanie
śniegu, ogrzewanie itp., 6) opieka nad osobami dorosłymi chorymi
i niedołężnymi, 7) opieka nad dziećmi, w tym wszystkie rodzaje zajęć
(higiena, wychowanie, pomoc w lekcjach, gry i inne zabawy itd.);
zajęcia poza domem – dwie grupy: 1) zakupy (wszystkich rodzajów),
2) pozostałe zajęcia poza domem (w tym korzystanie z usług w służ-
bie zdrowia);
20
Rozdział 1
■
■
nauka (kształcenie i dokształcanie – dwie grupy: 1) w formie zorga-
nizowanej (w szkole, na uczelni, kursach, wykładach publicznych,
odczytach itp.), 2) samokształcenie;
czas wolny – trzynaście grup, które wymieniono w tabeli 3.
3. Podstawowe kryterium wydzielenia czasu wolnego
z budżetu czasu
nie wymaga uzasadnienia oczywista teza, że czas wolny jest szczegól-
nym przypadkiem czasu ogólnego (dobowego, tygodniowego, miesięcznego,
rocznego itp.), czasu, który można dokładnie zmierzyć i opisać sposób jego
zagospodarowania (wypełnienia czynnościami). oczywista jest również od-
rębność czynności czasu wolnego od pozostałych czynności, będących pod-
stawą do tworzenia budżetu czasu. jest on zatem szczególnym składnikiem
budżetu czasu ogólnego.
Precyzowanie pojęcia czasu wolnego, wyodrębnianie go spośród innych
sfer życia jest dość trudne, szczególnie dla badaczy z krajów rozwiniętych
cywilizacyjnie, gdzie wypoczynek staje się nie tyle kategorią budżetu czasu,
co stylem zachowania, mogąc znaleźć się w dowolnej kategorii tego budże-
tu, a każda forma aktywności może przekształcić się w wypoczynek. Mimo
to wszyscy jednoznacznie i zdecydowanie opowiadają się za tym wyodręb-
nieniem i szukaniem rozwiązań definicyjnych adekwatnych do wyrażanej
rzeczywistości. Ustalenie w miarę ostrych granic pomiędzy czasem zajętym
i wolnym nieodzowne jest z uwagi na możliwość prowadzenia badań tego
zjawiska, a zwłaszcza liczenia, mierzenia i porównywania różnych odcinków
czasu, ustalania odpowiednich działań wychowawczych dla danej kategorii za-
chowań, obserwowania zmian w relacjach pracy i wypoczynku. Wyróżnia się
społeczne, ekonomiczne i psychologiczne mechanizmy determinujące okre-
śloną strukturę budżetu czasu. z różnych perspektyw badawczych preferuje
się tę, w ramach której zajęcia jednostki rozpatrywane są w kategoriach przy-
musu i swobody. z tego punktu widzenia rozpatruje się cały budżet, określa
jego elementy i formułuje kryteria ustalania granic pomiędzy czasem zajętym
i wolnym. do kryteriów tych zalicza się dobrowolność wczasowania i pracę
zawodową, a niekiedy również bezinteresowność.
Zasada dobrowolności jest fundamentalną zasadą autentycznych dzia-
łań wypoczynkowych. oznacza to przyjęcie z własnej woli konkretnych zo-
bowiązań i realizowanie ich zarówno wówczas, gdy sprawiają przyjemność
bezpośrednią, są pożądane, jak i wtedy, gdy w ostatecznym rachunku, dając
zjawisko czasu wolnego
21
człowiekowi moralną satysfakcję, są kłopotliwe i uciążliwe. nie mają przy tym
znaczenia przyczyny sprawcze podjęcia dobrowolnej decyzji. Przyjęcie zobo-
wiązań z własnej woli może być pobudzone zarówno osobistym pragnieniem,
jak i namową otoczenia.
dobrowolność zajęć wypoczynkowych zasadniczo różni się od samowo-
li, gdyż nierzadko kieruje się głosem powinności. zajęcia te podejmowane są
często z jakichś wyższych względów moralnych. Powoduje to konieczność ich
wykonywania wynikającą z sytuacji zewnętrznych, np. gry wymagają przestrze-
gania reguł. zajęcia te podlegają powinnościom międzyosobniczym oraz zobo-
wiązaniom wobec organizmów społecznych i grup, choćby powiązanych tylko
chęcią wspólnej zabawy. do tych powinności można zaliczyć motyw awansu
społecznego (nie zawsze uświadomiony), prestiżu wynikającego z podjęcia
określonych działań, z zakresu np. recepcji kultury, życia towarzyskiego lub
uczestnictwa w nabożeństwach niedzielnych i świątecznych w kościele. do zajęć
dobrowolnych możemy też zaliczyć udział w uroczystościach narodowych, uro-
czystych spotkaniach środowiskowych, uroczystościach rodzinnych, pracach
społecznych itp. zajęciach. nie są to bowiem działania o charakterze koniecz-
ności życiowych, lecz działania wypoczynkowe, powinnościowe, których do-
browolność jest ewentualnie pomniejszona. Każde w zasadzie zainteresowanie,
każda zabawa zawierają w sobie elementy konieczności, przymusu, bez którego
zainteresowania nie mogłyby się rozwijać, zabawa straciłaby swój ład.
zajęcia wypoczynkowe podejmowane dobrowolnie często podlegają różnym
kontrolom zewnętrznym, które podobnie jak reguły gry determinują sposoby ich
wykonywania. Pozornie budzi np. zastrzeżenia zaliczanie do zajęć wypoczyn-
kowych zabaw małych dzieci, które przebiegają pod ścisłą kontrolą dorosłych.
Uświadomimy sobie jednak, że kontrola w żaden sposób nie pomniejsza charak-
teru wypoczynkowego czynności podejmowanych dobrowolnie, jeśli weźmie-
my pod uwagę fakt, iż każda czynność wczasowa zespołowa również dorosłych
podlega kontroli. Stowarzyszenia, związki, kluby, placówki kultury, do których
należą lub uczęszczają dorośli, czuwają nad przestrzeganiem ustalonych norm
zachowania moralnego, społecznego, towarzyskiego. Również samowola mło-
dzieży jest (powinna być) ograniczana. zachowania wypoczynkowe osób mło-
dych powinno się otoczyć kontrolą umiejętną, taktowną, dopuszczającą wiele
samodzielności. Przykładowo tak rozumiana kontrola nad działalnością samo-
rządu szkolnego (uczelnianego) sprawi, iż będzie on wyzwalał i odzwierciedlał
rzeczywistą aktywność młodzieży, spontaniczność, inicjatywę i własne realiza-
cje, młodzież będzie rozwijać się wraz z wiekiem ku coraz większej wolności.
aby działania były rzeczywiście dobrowolne, powinny być zarazem świa-
dome. nie można bowiem kierować się własną wolą, zgodnie z nią postę-
22
Rozdział 1
pować, nie mając względnie jasnej orientacji o celach swego postępowania,
środkach do nich prowadzących oraz świadomości, jaka jest wartość zarówno
celów, jak i środków.
4. Kwestia bezinteresowności działań
niektórzy do kryteriów uznania działalności za wczasową zaliczają bezin-
teresowność jej podejmowania. nie można zgodzić się z takim stanowiskiem.
owszem, działania wczasowe mogą i często są podejmowane bezinteresownie.
Bezinteresowność dotyczyła w przeszłości i w zasadzie w większości dotyczy
nadal zajęć podejmowanych w czasie wolnym, mieszczących się w zakresie
pojęcia hobby. nie oznacza to wcale, że działania, w których upatrywana jest
konkretna korzyść, nie mogą należeć do wczasowych.
Bezinteresowność w zastosowaniu do wypoczynku dotyczyła w przeszłości
ludzi bogatych, celebrujących nieużytecznie materialnie czynności zabawowe,
rozwijające osobowość, jako jeden z podstawowych rysów kultury osób spo-
śród uprzywilejowanych materialnie warstw społecznych. obecnie, gdy sze-
rokie rzesze społeczne przyswajają sobie, niejednokrotnie z korzyścią, cechy
kulturalne owej elity, bezinteresowność w sporcie, miłośnictwie hodowlanym,
amatorstwie artystycznym stanowi nadal atrybut zajęć wypoczynkowych ra-
czej wśród elit społecznych. dla ogółu społeczeństwa korzyści materialne,
często związane z czasem wolnym, dotąd nie stanowią przeszkody w kwalifi-
kacji zajęć, póki nie zmienią ich charakteru z wypoczynkowego na zarobkowy.
Biorąc pod uwagę dwa typy motywacji ludzkich do działania z jakiejś przy-
czyny i działania w jakimś celu, trzeba stwierdzić, że w praktyce przeważa ta
pierwsza kategoria nastawień. autoteliczna5 więc bezinteresowność – również
w czasie wolnym – jest w praktyce zjawiskiem rzadkim.
5. Praca zawodowa jako kryterium podziału budżetu czasu
omawiając zjawisko czasu wolnego, wskazaliśmy na kryteria wydzielenia
go z budżetu czasu, do których zalicza się dobrowolność wczasowania i pra-
cę zawodową, a niekiedy również bezinteresowność. Szczegółowo przy tym
scharakteryzowana została zasada dobrowolności, która jest fundamentalną
5 autoteliczny – będący celem samym w sobie albo usprawiedliwiającym się sam przez
się, a nie przez okoliczności zewnętrzne.
zjawisko czasu wolnego
23
zasadą autentycznych działań wypoczynkowych. Podkreślony został również
fakt, iż zasada ta oznacza przyjęcie z własnej woli konkretnych zobowiązań
i realizowanie ich zarówno wówczas, gdy sprawiają przyjemność bezpośred-
nią, są pożądane, jak i wtedy, gdy w ostatecznym rachunku, dając człowiekowi
moralną satysfakcję, są kłopotliwe i uciążliwe. nie mają przy tym znaczenia
przyczyny sprawcze podjęcia dobrowolnej decyzji (osobiste pragnienie czy na-
mowa otoczenia). obecnie rozpatrzymy drugie kryterium wydzielenia czasu
wolnego z budżetu czasu, jakim jest praca zawodowa.
Praca zawodowa, w zakresie podstawowego zatrudnienia będąca elemen-
tem czasu ogólnego, stanowi kryterium dość precyzyjnego podziału budżetu
czasu na czas wolny i zajęty. Kryterium to stosują zarówno ekonomiści, jak
i socjolodzy, choć do granic podziału podchodzą odmiennie. Pierwsi do cza-
su pracy zaliczają tylko działania efektywne, tj. czas pracy produkcyjnej przy
warsztacie pracy, wykonywanie czynności administracyjnych w urzędzie,
usługowych w instytucjach użyteczności publicznej, handlu itp. dla drugich
natomiast donioślejszą podstawą podziału jest zmierzenie czasu spędzanego
przez pracownika w murach zakładu pracy czy też przez studenta lub ucz-
nia w szkole, przy realizowaniu tam wszystkich czynności związanych z pracą
(nauką). dla socjologów zatem będą się w tej sferze mieściły również nie tyl-
ko krótkie momenty odprężenia i czas na posiłek, ale także godziny postojów
w pracy. nie powinny być one zaliczane do czasu wolnego, choćby pracownik,
czekając na dalszy przydział zajęć, np. czytał książkę, choćby jego rozmowy
z kolegami zupełnie nie dotyczyły procesu produkcyjnego. Postoje te nie mają
też nic wspólnego z integrowaniem się obu sfer życia jednostek i grup – pene-
tracja zajęć wypoczynkowych w proces nowoczesnej pracy. to samo dotyczy
tzw. okienek – przerw ponadplanowych w zajęciach uczelnianych studentów.
Przedłużają one niekorzystnie pobyt młodzieży w uczelni, mieszczą się w sfe-
rze obowiązkowej budżetu czasu. z wypowiedzi samych studentów wynika, że
czas ten jest z reguły marnotrawiony.
W wielu zawodach ustalenie ostrej granicy podziału budżetu czasu ogól-
nego, tj. hołdowanie zasadzie dychotomii pracy i wypoczynku, może na-
stręczać określone trudności. czas pracy nie zamyka się w wielu przypadkach
w okresie pobytu w zakładzie produkcyjnym, biurze czy szkole. Wykorzy-
stywany jest w terenie, bibliotece czy własnym mieszkaniu, gdzie np. urzęd-
nik kończy opracowywanie planów, uczeń bądź nauczyciel przygotowują się
do lekcji. Limit i struktura godzin pracy i czasu wolnego są tu w znacznie
6 dychotomia [gr. dichotomia] – podział dwuczłonowy, dwudzielność.
24
Rozdział 1
większym stopniu uzależnione od cech osobowościowych jednostki. jeszcze
w większym stopniu swobodny charakter, zależność od uwarunkowań środo-
wiskowych i osobowościowych cechują dodatkową pracę zarobkową. ze zro-
zumiałych względów stanowi ona w budżecie czasu razem z zatrudnieniem
podstawowym blok obowiązków zawodowych. do czasu wolnego zaliczona
być nie może, chociaż pewne formy i sposoby realizacji dość znacznie ją zbli-
żają do zajęć wypoczynkowych. częściowo wypoczynkowy charakter mają
w pewnych przypadkach dojazdy do pracy. Piesza droga od środka lokomocji
do domu, przy umiarkowanej odległości (1–2 km) i na dogodnej, przyjemnej
trasie może wyzwolić proces odpoczywania, szczególnie po pracy umysłowej.
W polskich warunkach, przy niedogodnej sytuacji komunikacyjnej, model
taki nieczęsto znajduje swój odpowiednik w praktyce. dlatego, a również ze
względu na przymusowy charakter owych dojazdów, powinno wyłączać się je
z zajęć czasu wolnego.
z powyższych przykładów wynika, że istnieje wiele czynności życiowych,
które ze względów metodycznych lub indywidualnych poglądów badaczy za-
licza się bądź do aktywności czasu pracy, bądź do zajęć czasu wolnego. Po-
wszechne bowiem uznawanie do początku lat osiemdziesiątych ubiegłego
stulecia dychotomii pomiędzy pracą i wypoczynkiem uniemożliwiało wydzie-
lenie czynności pośrednich. Przyznać należy przy tym, że dychotomia miała
poważne zalety, ponieważ znakomicie upraszczała wszelkie pomiary i analizy
w omawianej dziedzinie. oto przykłady takich czynności.
nie zalicza się do wypoczynkowej sfery budżetu czasu godzin poświęco-
nych koniecznościom życiowym, związanym z zaspokojeniem elementarnych
potrzeb organizmu. takich jak sen nocny, zabiegi higieniczne, spożywanie
posiłków, choćby przybierały one niejednokrotnie postać wypoczynku. Rów-
nież obowiązki domowe wynikają zawsze z konieczności życiowych i czas
poświęcany na ich wykonywanie trudno zaliczyć do czasu wolnego, choć
nadawanie im cech po części wypoczynkowych może być pożyteczne. tak-
że praca szkolna osób dorosłych, podejmujących trud nadrabiania braków
w wykształceniu w placówkach oświatowych różnych poziomów, ma charak-
ter dodatkowego zatrudnienia obowiązkowego i należy ją wyłączyć ze sfery
zajęć czasu wolnego.
Bardziej skomplikowany problem stanowią samokształcenie i krótko-
trwałe, niezbyt pracochłonne kursy, np. języka obcego czy usprawnienia za-
wodowego. za umieszczeniem ich w obrębie czasu wolnego przemawia fakt,
iż organizowane są w zależności od własnych zainteresowań i rozkładu dnia,
lecz ludzie uczestniczący w tych formach podnoszenia kwalifikacji lokują je
zazwyczaj w ramach zawodowych działań obowiązkowych.
zjawisko czasu wolnego
25
z powyższego wynika, że dychotomia rozpatrywanych dwóch sfer budże-
tu czasu kamufluje wzajemne związki wypoczynku z zespołem obowiązków
instytucjonalnych i dlatego obecnie została uznana za przebrzmiałą. Sprzę-
żenie zwrotne pomiędzy różnymi sferami życia jest faktem, separowanie
zaś ich w świadomości ludzi, w sposobach wykorzystywania czasu, może tę
współzależność tylko ograniczyć bądź poszczególne sfery zubożyć, powodując
niekorzystne efekty wychowania i samowychowania. tak więc zamiast seg-
mentalistyczego ujęcia w analizie składników budżetu czasu nieodzowne jest
ujęcie holistyczne7. W ujęciu tym można zbudować hierarchię prawidłowych
związków czasu wolnego z obowiązkami i koniecznościami – pracą i wypo-
czynkiem.
Biorąc ponadto pod uwagę pomniejszone cechy dobrowolności niektórych
zajęć wypoczynkowych z pogranicza obowiązków oraz zajęć społecznych, jak
też wymierne korzyści, przede wszystkim finansowe, motywujące do podej-
mowania działań, które można uznać jako po części obowiązkowe, tworzy się
odrębną kategorię czasu na pół wolnego i sytuuje ją w ramach czasu wolne-
go, nie zaś w ramach ogólnego budżetu czasu. znajduje to odzwierciedlenie
w kolejnej definicji czasu wolnego.
Rozwinięta definicja czasu wolnego
Czas wolny jest to ta część budżetu czasu, która nie jest zajęta przez
pracę zarobkową normalną i dodatkową ani przez systematyczne
kształcenie się uczelniane, ani przez zaspokajanie elementarnych
potrzeb fizjologicznych (sen, posiłki, higiena), ani przez stałe obowiązki
domowe (gotowanie, pranie, sprzątanie, opieka nad członkami rodziny
niezdolnymi do samoobsługi) i może być spożytkowana bądź na
swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne, obowiązki społeczne
i aktywność przynoszącą doraźne korzyści.
Konstrukcja tej definicji zawiera dwa elementy: ściśle sprecyzowany czas
zajęty i czas pozostały, który może być poświęcony zajęciom wypoczynkowym
(wczasowym) i półwypoczynkowym.
z powyższych rozważań, a przede wszystkim z przytoczonej definicji wy-
nika jasno, że sfera czasu na pół wolnego zawiera zarówno kategorie czynności
7 Holistyczne – całościowe, jako że całość nie jest prostą sumą części, lecz części we wza-
jemnym połączeniu tworzą nową jakość.
26
Rozdział 1
wczasowych, które przeobrażają się po części w zajęcia dochodowe, jak i te,
które charakteryzuje równowaga lub nawet częściowa przewaga konieczności
nad dobrowolnością, np. z zakresu dokształcania się, z zakresu obowiązków
społecznych oraz pogranicza obowiązków rodzinnych (domowych). zajęcia te
realizują funkcję wypoczynku lub pracy nad sobą i należą do wczasowych.
6. Badanie budżetu czasu
Sposoby badania budżetu czasu mogą być różnorodne. często stosowane
są w tym celu ankiety. ankieter zwraca się do osoby badanej z listą czynno-
ści, dokonuje intuicyjnej pamięciowej syntezy odcinków czasu poświęcanego
na ich wykonanie w określonym przedziale czasowym, np. ile godzin i mi-
nut dziennie zajmują jej przeciętnie poszczególne czynności. Mogą również
sami ankietowani dokonywać kategoryzacji tych czynności, tj. układać ich
listę czynności w ciągu np. dnia, korzystając jedynie z ogólnych wskazówek
i pomocy ankietera. zarówno ankieta skategoryzowana przez ankietera, jak
i osobę badaną posiada słabe strony, do których należy zaliczyć: 1) polega-
nie na pamięci informatora, 2) odnotowywanie subiektywnego sądu o danym
zjawisku, a nie faktycznego zjawiska, 3) poleganie na intuicyjnym obliczaniu
przeciętnego czasu przeznaczanego na określoną kategorię budżetu dzienne-
go, tygodniowego itd. Budżet czasu ustalony metodą takiej ankiety jest raczej
odzwierciedleniem wyobrażeń danej osoby czy badanej grupy społecznej niż
rzeczywistym budżetem.
innym sposobem badania budżetu czasu jest autorejestracja czynności
wykonywanych w ciągu określonego czasu, np. doby, kilku dni, tygodnia. Po-
dobnie jak w ankietowaniu, tu również mogą być dwie odmiany kategoryzacji
czynności umieszczanych w budżecie czasu. Może jej dokonywać prowadzący
badanie i wręczać osobie badanej stosowny formularz do wypełniania w toku
czynności lub też osoba badana swobodnie, lecz konsekwentnie i systematycz-
nie zapisuje rodzaje i czas poświęcony danym czynnościom bezpośrednio po
ich wykonaniu.
opracowanie wyników badań polega na wyznaczeniu parametrów charak-
teryzujących jego wykorzystanie na poszczególne czynności będące składni-
kami budżetu czasu. W badaniach często określa się wykorzystanie budżetu
dobowego. W tym celu przyjmuje się następujące parametry: 1) średni czas
trwania czynności (dla jednej osoby biorącej udział w badaniu), 2) przeciętny
czas wykonywania czynności (dla jednej osoby wykonującej daną czynność)
i 3) odsetek osób wykonujących daną czynność (tabela 6).
zjawisko czasu wolnego
Parametry charakteryzujące wykorzystanie czasu
Parametry
27
tabela 6
Średni czas
trwania czynności
Przeciętny czas
wykonywania czynności
Odsetek osób
wykonujących czynność
n
∑
==
1i
Y
i,a
n
Y
a
Y
a
=
n
∑
1i
=
n
Y
i,a
a
n;
a
n
`n
a =
n
a
n
100x
Wyniki badań i obliczeń zestawiamy w tabeli, której uproszczony wzór
– składniki główne budżetu czasu nie są podzielone na grupy – zilustrowano
w poniższej tabeli 7.
tabela 7
Czas wykonywania czynności przez
i-tą osobę (Ya,i)
Parametry
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
aY
aY
a`n
dobowy budżet czasu
Czynności
1 Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych
2 Praca zawodowa
3 Przejazdy (dojazdy, dojścia)
4 Wykonywanie prac domowych
5 Zajęcia poza domem
6 Nauka (kształcenie i dokształcanie)
7 Czas wolny
W tabelach 6 i 7 przyjęto oznaczenia:
aY – średni czas trwania czynności „a” na jedną osobę biorącą
udział w badaniach, w godzinach i minutach
aY – przeciętny czas wykonywania czynności „a” na jedną osobę
wykonującą tę czynność, w godzinach i minutach
i,aY – czas wykonywania czynności „a” przez i-tą osobę
n
– liczba osób biorących udział w badaniu
28
an – liczba osób wykonujących czynność „a”
a`n – odsetek osób wykonujących czynność „a”
Rozdział 1
Uzyskane dane o wykorzystaniu czasu z badań dużych populacji ludności
można grupować na różne sposoby, np. według płci, wieku, wielkości miejsco-
wości zamieszkania, poziomu wykształcenia, aktywności zawodowej, stanu
cywilnego, dzietności, grupy społeczno-zawodowej, grupy dochodowej, dnia
tygodnia, wyposażenia w artykuły gospodarstwa domowego i inne trwałego
użytku itp.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
