Darmowy fragment publikacji:
Łódź 2017
Marcin Wasilewski – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
Katedra Teorii Wychowania, Zakład Pedagogiki Filozoficznej, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48
RECENZENT
Sławomir Sztobryn
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Bogusław Pielat
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Na okładce wykorzystano fotografię wnętrza attyckiego kyliksu (tondo ze sceną szkolną)
sygnowanego przez Durisa i Pythona z około 480 roku p.n.e.
Ze zbiorów: The J. Paul Getty Museum w Los Angeles (http://www.getty.edu/museum/)
Digital image courtesy of the Getty’s Open Content Program
Publikacja sfinansowana ze środków na badania statutowe Katedry Teorii Wychowania
Wydziału Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego
© Copyright by Marcin Wasilewski, Łódź 2017
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07638.16.0.M
Ark. wyd. 17,7; ark. druk. 15,5
ISBN 978-83-8088-404-5
e-ISBN 978-83-8088-405-2
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Płynie się zawsze do źródeł, pod prąd,
z prądem płyną śmiecie. I czy się dopłynie,
czy nie dopłynie, kształci to, wyrabia mięśnie.
A źródła to są początki, początki kultury europejskiej…
Zbigniew Herbert
„Krytyka. Kwartalnik Polityczny” 1981, nr 8, s. 39
Spis treści
Podziękowania ..........................................................................................................................
Transliteracja .............................................................................................................................
Sigla ..........................................................................................................................................
Uwagi wstępne ..........................................................................................................................
Preliminaria: wczesnogreckie myślenie o wychowaniu .............................................................
Rozdział I
Pedagogika sofistyczno-retoryczna ...........................................................................................
Rozdział II
Pedagogika sokratyczna ...........................................................................................................
Rozdział III
Pedagogika platońska ...............................................................................................................
Rozdział IV
Pedagogika arystotelesowska ...................................................................................................
Rozdział V
Pedagogika sceptycka i epikurejska..........................................................................................
Rozdział VI
Pedagogika stoicka ...................................................................................................................
Konkluzja: pedagogika grecka w okresie klasycznym i hellenistycznym...................................
Greek Pedagogy from Protagoras to Posidonius (Summary) ...................................................
Bibliografia .................................................................................................................................
Literatura źródłowa ............................................................................................................
Literatura przedmiotu ........................................................................................................
Indeks imion ..............................................................................................................................
Od Redakcji ...............................................................................................................................
9
11
13
21
37
65
101
137
165
189
205
223
227
231
231
238
243
247
Podziękowania
Monografia powstała podczas urlopu naukowego, na jakim przebywałem
w semestrze letnim roku akademickiego 2015/2016. Składam wyrazy podzięko-
wania dla Pana prof. zw. dra hab. Włodzimierza Nykiela, Rektora Uniwersytetu
Łódzkiego, za udzielenie mi urlopu, oraz dla Rady Wydziału Nauk o Wychowa-
niu UŁ za poparcie mego wniosku urlopowego. Szczególne słowa wdzięczności
kieruję do Pana prof. nadzw. dra hab. Sławomira Sztobryna z Akademii Technicz-
no-Humanistycznej w Bielsku-Białej, za sporządzenie dla Wydawnictwa Uniwer-
sytetu Łódzkiego wnikliwej i inspirującej recenzji wydawniczej.
Łódź, w listopadzie 2016 roku
Marcin Wasilewski
Uwagi wstępne
1. Pedagogika pojmowana jako dyscyplina naukowa i uniwersytecka jest
wytworem nowożytnym, a jej początki sięgają najdalej okresu europejskiego
oświecenia (wieku XVIII)1. Pojawienie się pedagogiki, jako dyscypliny wykłada-
nej na uniwersytetach w Niemczech w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku,
nieprzypadkowo zbiega się w czasie z powstaniem niemieckiego słowa Päda-
gogik, od którego tworzone były później odpowiednie terminy w wielu europej-
skich językach narodowych, w tym słowo ‘pedagogika’ w języku polskim. Wedle
ustaleń Winfrieda Böhma, wyraz obcego pochodzenia Pädagogik na określenie
nowej wówczas nauki o wychowaniu (Wissenschaft der Erziehung) wprowadzono
w Niemczech około roku 1770. Zdaniem tego niemieckiego historyka pedagogiki,
który zbadał na tę okoliczność szereg XVIII-wiecznych starodruków, słowo Päda-
gogik jest poboczną formą greckiego terminu paideia. To właśnie słowa paideia
używano w pisanych po łacinie i publikowanych w pierwszej połowie XVIII wieku
pracach poświęconych zagadnieniom wychowania. Stąd też nowatorski wniosek
W. Böhma, że późniejsze słowo Pädagogik utworzono bezpośrednio od wyrazu
paideia, analogicznie do innych niemieckich terminów wywodzących się z języka
starogreckiego (Ethik, Rhetorik, Logik)2.
Należy jednakże zwrócić uwagę na znany fakt, że słowo Pädagogik zbliżone
jest morfologicznie do greckiego wyrazu paidagōgikē, rzadko używanego w anty-
ku terminu, który pojawia się po raz pierwszy u Platona w specyficznym znaczeniu
infantylnej sztuki medycznej uprawianej przez Herodikosa z Selymbrii (łączącego
u dorosłych pacjentów podawanie leków z gimnastyką)3. Etymologia terminu pai
dagōgikē jest jednoznacznie ustalona na gruncie filologicznym4 i przedstawia się
następująco: paidagōgikē ← paidagōgia ← paidagōgos ← pais, agō. Słowo pai
dagōgia w znaczeniu ‘wychowywanie dzieci’ po raz pierwszy pojawia się również
u Platona5 (stąd zapewne paidagōgikē w sensie traktowania dorosłych pacjen-
tów jak dzieci). Paidagōgia jest derywatem wyrazu paidagōgos, oznaczającego
1 J. Oelkers, Erziehung, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der
Pädagogik, Weinheim–Basel 2004, s. 303.
2 W. Böhm, Pädagogik, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch…, s. 750.
3 Plat. Rp. 406a.
4 F. Montanari, Vocabolario della lingua greca. Con la collaborazione di I. Garofalo e D. Ma-
netti. Fondato su un progetto di N. Marinone, Torino 2000, s. 1447.
5 Plat. Rp. 491e.
22
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
niewolnika zajmującego się na stałe odprowadzaniem dzieci swego właściciela
do szkoły (najdawniejsze znane użycie u Herodota, w odniesieniu do Sikinnosa,
niewolnika Temistoklesa i pedagoga jego synów6). Termin paidagōgos pochodzi
bezsprzecznie od słów pais (‘dziecko’, ‘chłopiec’, ‘potomek’ – w tych znaczeniach
już u Homera7) i agō (‘prowadzić’, także u Homera8), zatem paidagōgos w literal-
nym znaczeniu to ‘prowadzący chłopców’.
Znacznie ważniejsza od hipotez etymologicznych (na korzyść W. Böhma
przemawia wyjątkowa rzadkość i specyficzne znaczenie terminu paidagōgikē,
natomiast termin paideia był w oświeceniowych Niemczech dobrze znany) jest
nowożytna konotacja terminu ‘pedagogika’. W niemieckim uzusie językowym
słowo Pädagogik oznaczało zarówno ‘naukę o wychowaniu’ (Wissenschaft der
Erziehung), jak i ‘sztukę wychowywania’ (Erziehungskunst), ta specyfika łączenia
jednym pojęciem teorii i praktyki utrzymuje się w Niemczech do dziś. W. Böhm
uważa tę okoliczność nie za przejaw niedbalstwa językowego, lecz uzasadnione
postępowanie, wynikające m.in. z tego, że pedagogika pojmowana jako ‘myślenie
o wychowaniu’ (Denken über Erziehung) sięga daleko w głąb historii, a termin Pä-
dagogik lepiej oddaje to zjawisko, niż nowoczesne francuskie wyrażenie sciences
de l’education (‘nauki o wychowaniu’), które nie uwzględnia aspektu historyczne-
go9. Trafna jest uwaga Jürgena Oelkersa, że pedagogika w swej formie językowej
i konceptualnej (jako forma myślenia) nie może dystansować się od swej własnej
historii sięgającej czasów antycznych10.
Podkreślić należy, że w niniejszej monografii używam terminu ‘pedagogika’
jedynie w owym znaczeniu ‘myślenia o wychowaniu’ lub ‘refleksji nad wycho-
waniem’ (Erziehungsreflexion)11, czyli w znaczeniu pedagogiki jako teorii, w od-
niesieniu do fenomenu, który w tradycji europejskiej pojawił się po raz pierwszy
w antycznej Helladzie. W świecie antycznym nie poszukuję analogonu pedagogiki
jako dyscypliny naukowej i uniwersyteckiej w nowożytnym znaczeniu (byłby to
ewidentny anachronizm), bo zupełnie inny był wówczas sposób i kontekst pojmo-
wania i uprawiania badań naukowych12.
2. Współcześnie przez pojęcie wychowania sensu largo rozumie się zarówno
przekazywanie technik i umiejętności, wychowanie moralne i wychowanie charakte-
ru, jak i kształcenie intelektualne. Pojęcie wychowania od pojęcia socjalizacji odróżnia
6 Hdt. VIII 75.
7 Hom. Il. II 289, I 20. Termin pais w znaczeniu ‘dziecko’ został w okresie klasycznym wyparty
przez słowo teknon, oddające stosunek pokrewieństwa, zwłaszcza dziecka z matką. P. Chantraine,
Dictionnare étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris 2009, s. 818.
8 Hom. Il. XXIII 512 (o prowadzeniu wziętej w niewolę kobiety).
9 W. Böhm, Pädagogik…, s. 750–751.
10 J. Oelkers, Erziehung…, s. 303.
11 Ibidem.
12 O uprawianiu i organizacji badań naukowych u Greków vide Ch. Lüth, Studium. Griechen-
land, [w:] J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Handbuch der Erziehung und Bildung in der
Antike, Darmstadt 2006, ss. 125–135; T. Dorandi, Organization and structure of the philosophical
schools, [w:] K. Algra, J. Barnes, J. Mansfeld, M. Schofield (eds.), The Cambridge history of
Hellenistic philosophy, Cambridge 2005, ss. 55–62.
Uwagi wstępne
23
się przyjęciem intencjonalności, jako decydującego kryterium13. Jednakże współcze-
śnie odróżniamy precyzyjnie kształcenie (Bildung)14, jako uczenie poprzez teoretycz-
ne pojmowanie, od wychowania (Erziehung), czyli formowania charakteru i zacho-
wania poprzez dyscyplinę i ćwiczenie15. Tymczasem antyczne pojęcie wychowania
– zdaniem Johannesa Christesa – w formie językowej i konceptualnej łączyło w sobie
te dwa pojęcia: starogreckie kształcenie pragnie być zarazem wychowaniem16.
Ową formą językową jest termin paideia, który (wraz z paideusis) był central-
nym greckim pojęciem dla wychowania i kształcenia17. Rzeczownik paideia wy-
wodzi się od czasownika paideuō, oznaczającego niekiedy ‘wychowywać dzieci’
(w znaczeniu karmienia i opieki), lecz znacznie częściej ‘kształtować, kształcić’
(w tym znaczeniu już u Sofoklesa18). Czasownik odrzeczownikowy paideuō jest
natomiast derywatem słowa pais (w genetiwie: paidos), które występuje już u Ho-
mera19 (vide supra). Słowo paideia pojawia się dobrze udokumentowane po raz
pierwszy u Ajschylosa20, w wystawionej w roku 467 p.n.e. tragedii, w której król
zwraca się do Tebańczyków, by stanęli w obronie swej polis:
A teraz trzeba, aby każdy chłopiec,
nawet zbyt młody, i każdy dorosły,
na wiek nie bacząc, byleby miał siły
i ciało sprawne do podjęcia walki,
niósł pomoc miastu i bronił ołtarzy
bogów ojczystych, by ich kult nie zanikł,
dzieci i Ziemi – matki karmicielki.
Gdy jako mali pełzaliście po niej,
ona was strzegła w trudach wychowania [paideia],
byście dorośli do noszenia tarczy
i mogli stanąć licznie w jej obronie21.
13 J. Christes, Erziehung, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopä-
die der Antike. Altertum, Bd. 4, Stuttgart–Weimar 1996–2003, szp. 110.
14 W obszarze języka niemieckiego termin Bildung funkcjonuje od wieku XVIII i oznacza nie tylko
proces formowania człowieka, lecz także przeznaczenie, cel i sens ludzkiej egzystencji. D. Benner,
F. Brüggen, Bildsamkeit/Bildung, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch…,
s. 174.
15 J. Christes, Bildung, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie
der Antike…, Bd. 2, szp. 663.
Antike…, Bd. 9, szp. 150.
16 Ibidem.
17 J. Christes, Paideia, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der
18 Soph. Tr. 451. F. Montanari, Vocabolario..., s. 1448.
19 P. Chantraine, Dictionnare..., s. 818–819; F. Montanari, Vocabolario..., s. 1448.
20 Aeschl. Sept. 18; F. Montanari, Vocabolario..., s. 1447.
21 Aeschl. Sept. 10–20 [3]. Przypisy numeryczne w nawiasach kwadratowych odnoszą się (tu-
taj i dalej, w całej pracy) do odpowiedniego adresu bibliograficznego zacytowanego przekładu na
język polski, znajdującego się w wykazie literatury źródłowej zamieszczonym w bibliografii. Ponieważ
ustalona paginacja tekstów źródłowych jest stosowana także w translacjach, nie podaję numerów
stron przekładów w wydaniach polskich. Uzupełnienia terminów greckich w nawiasach kwadratowych
w tekstach cytowanych przekładów są mojego autorstwa.
24
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
J. Christes trafnie zauważa, że w tym miejscu termin paideia nie różni się jesz-
cze znaczeniem od trophē (czynność karmienia, wychowywania dzieci), ogólnie
jednak paideia jest pojmowana jako coś, co musi być dołączone do trophē, aby
wyćwiczyć dzieci do ich przyszłej roli22. W okresie klasycznym wyraz paideia
oznacza już intelektualne i etyczne wychowywanie i kształcenie pojmowane jako
proces oraz przejście przez ów proces edukacji i jego efekt (wykształcenie)23.
Ponieważ tak pojmowana paideia odnosi się przede wszystkim do dzieci i mło-
dzieży, rzeczownik ten nabiera także niekiedy znaczenia ‘dzieciństwa’ i ‘młodości’
(najwcześniej u Teognisa)24. Yun Lee Too, według której w starożytności poprzez
edukację (paideia) rozumiano wychów (rearing) lub układanie (upbringing) dziec-
ka, nauczanie, dyscyplinę i korygowanie, zwraca także uwagę na muzyczne ko-
notacje terminu paideia, jakie spotkać można w źródłach25.
3. Celem naukowym podjętych w niniejszej monografii badań jest syntetycz-
ne ukazanie genezy i ewolucji pedagogiki greckiej. Zakresem temporalnym badań
objęte są okresy klasyczny i hellenistyczny (z uwzględnieniem okresu archaicz-
nego), zatem łącznie badany jest okres od wieku VIII do I p.n.e. Zakres podmio-
towy obejmuje około 50 myślicieli żyjących w badanych epokach, którzy wedle
zachowanych źródeł zajmowali się twórczo dziedziną myślenia o wychowaniu.
Przedmiotem badań jest pedagogika grecka, przez którą rozumiem teorie peda-
gogiczne wykoncypowane w badanym okresie przez Greków lub przedstawicieli
innych nacji, którzy pisali po grecku. Przyjęta tutaj perspektywa poznawcza od-
nosi się do historii pedagogiki, którą pojmuję jako badania nad genezą i ewolucją
teorii pedagogicznych. Uzasadnieniem dla podjęcia tak rozumianych badań jest
brak w literaturze zagranicznej i polskiej opracowania zbliżonego założeniami me-
todologicznymi (wraz z zakresem przedmiotowym, podmiotowym i temporalnym),
poświęconego początkom myślenia o wychowaniu w tradycji europejskiej.
Współcześnie poprzez teorię pedagogiczną (educational theory) rozumie się
próbę konceptualnego ustanowienia wychowania (education) jako formalnego
przedmiotu nauki o wychowaniu (science of education) lub badań edukacyjnych
(educational studies), i tym samym nakreślenia dziedziny wychowania jako spe-
cyficznej problematyki oraz przygotowanie gruntu pod badania empiryczne nad
wychowaniem26. Tak nowocześnie rozumianej teorii pedagogicznej oczywiście
nie sposób doszukiwać się u Greków, lecz zarazem to oni jako pierwsi dokonali
konceptualizacji wychowania i kształcenia (paideia), a także prowadzili nad nim
systematyczne badania na gruncie specyficznie rozumianej teorii (theōria).
22 J. Christes, Paideia…, szp. 150; P. Chantraine, Dictionnare..., s. 1094.
23 J. Christes, Bildung…, szp. 663; J. Christes, Paideia…, szp. 150–151, i wskazane tam
referencje źródłowe. R. R. Curren, Paideia, [w:] J. J. Chambliss (ed.), Philosophy of education. An
encyclopedia, New York–London 1996, s. 439.
24 Thgn. 1305, 1348 (w wyrażeniach ‘kwiat młodości’ [88]). F. Montanari, Vocabolario...,
s. 1447; J. Christes, Paideia…, szp. 150.
25 Plat. Symp. 187d, Ath. XIII 601a; Y. L. Too, Introduction: writing the history of ancient educa-
tion, [w:] Y. L. Too (ed.), Education in Greek and Roman antiquity, Leiden–Boston–Köln 2001, s. 11.
26 J. Bellmann, Nature of educational theory, [w:] D. Ch. Philips (ed.), Encyclopedia of edu-
cational theory and philosophy, vol. 1, Los Angeles 2014, s. 274.
Uwagi wstępne
25
Termin theōria wywodzi się z rzeczownika theōros, odnoszącego się do ob-
rządków religijnych i działań dyplomatycznych. Mianem theōros (teor) określano
osoby wysyłane przez polis w celu zasięgnięcia rady wyroczni. Wyraz theōria
oznaczał prymarnie owo delegowanie posłów (teorów) na święto religijne oraz
sam fakt bycia teorem. Wtórnie zaczęto używać terminu theōria w odniesieniu
ogólnie do podróży zagranicznej, także odbywanej bezinteresownie (u Herodota).
Pojawia się również znaczenie theōria jako oglądanie, przyglądanie się. Dopiero
u Platona odnajdujemy relewantne z mojego punktu widzenia znaczenie theōria
jako ‘oglądu’, ‘rozważania’, ‘namysłu’, ‘badania’, a za nim także funkcjonowa-
nie tego terminu u Arystotelesa (‘kontemplacja’) i w grece hellenistycznej27. Pole
semantyczne theōrein obejmuje szeroką gamę znaczeń, takich jak: rozważać,
oglądać, przypatrywać się, przyglądać się, zwiedzać, widzieć, dostrzegać, ujrzeć,
zastanawiać się, przemyśleć, analizować28. Mówiąc o teoriach pedagogicznych
odwołuję się do owego greckiego pojmowania teorii, zatem przez teorie pedago-
giczne rozumiem podejmowany przez Greków bezinteresowny i systematyczny
namysł nad kwestiami wychowania i kształcenia (paideia), znajdujący swój wyraz
w zachowanej literaturze źródłowej z czasów antycznych i bizantyńskich.
4. W omawianiu współczesnego stanu badań29 czynię merytorycznym punk-
tem odniesienia opracowania o charakterze syntetycznym, dzieląc je na dwie
grupy: specjalistyczne syntezy o charakterze ogólnym, obejmujące całokształt
edukacji antycznej, oraz opracowania specjalistyczne sensu stricto, odnoszące
się do pedagogiki greckiej.
Redaktorem naukowym najnowszej syntezy z tego pierwszego zakresu jest
Martin Bloomer30. Odnosząc się z atencją do dwóch najbardziej znanych dzieł
wieku XX (W. Jaegera i H. Marrou) poświęconych historii edukacji klasycznej,
M. Bloomer zauważa jednak, że książka W. Jaegera wyrastała z nierealistycz-
nych i anachronicznych nadziei odnowy dekadenckiego Zachodu poprzez grec-
ką kulturę, natomiast opracowanie H. Marrou, mimo swego fundamentalnego
znaczenia w zakresie faktografii, symplifikuje złożoność antycznych systemów
27 P. Chantraine, Dictionnare..., s. 416–417; F. Montanari, Vocabolario..., s. 913 (i wskazane
28 A. Langewand, Theorie und Praxis, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wör-
tam referencje do źródeł).
terbuch…, s. 1016.
29 Interesuje mnie tutaj współczesny stan badań, a nie historia badań i recepcja, dlatego też
pomijam dawne syntezy z XIX i pierwszej połowy XX wieku, w tym monografię Wernera Jaegera (trzy
tomy wydane w latach 1934–1944) oraz syntezę Henri Marrou (wydaną w roku 1948). Obydwa te
dzieła zachowują wprawdzie do dziś swoją wartość naukową, lecz dotyczą odpowiednio historii kultury
greckiej w okresie archaicznym i klasycznym (W. Jaeger) oraz historii kształcenia w starożytności kla-
sycznej (H. Marrou). Ukazuję jednak odniesienia do obydwu tych dzieł redaktorów i autorów nowszych
syntez. (Wydania polskie: W. Jaeger, Paideia. Formowanie człowieka greckiego, przeł. M. Plezia
i H. Bednarek, Warszawa 2001 – edycja trzech tomów w jednym woluminie; H. I. Marrou, Historia
wychowania w starożytności, przeł. S. Łoś, Warszawa 1969.) O historii XIX i XX-wiecznych badań
nad edukacją antyczną vide Y. L. Too, Introduction: writing the history of ancient education…, s. 1–4.
Zwięzłe, lecz istotne uwagi na temat odziaływania antycznych idei pedagogicznych w wiekach śred-
nich i w czasach nowożytnych: Klaus Prange, Erziehung und Pädagogik im Altertum, [w:] R. Winkler
(Hrsg.), Pädagogische Epochen. Von der Antike bis zur Gegenwart, Düsseldorf 1988, ss. 21–58.
30 W. M. Bloomer (ed.), A companion to ancient education, Malden–Oxford 2015.
26
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
edukacji31. Synteza redagowana przez M. Bloomera stawia sobie za cel przedsta-
wienie systemów edukacji od powrotu umiejętności czytania i pisania do świata
greckiego w VIII wieku p.n.e., aż po częściowy upadek lub przekształcenie po-
rządku rzymskiego w V wieku n.e. Książka zawiera 34 rozdziały napisane przez
międzynarodowy zespół 33 wybitnych badaczy (filologów klasycznych, historyków
starożytności, archeologów, historyków filozofii antycznej). Przedstawiają oni swe
autorskie wykładnie kwestii kształcenia dzieci przez Greków i Rzymian w umiejęt-
nościach czytania, pisania i liczenia, podejmując także mniej znane zagadnienia
edukacji kobiet, niewolników, rzemieślników, edukację poprzez gry i zabawy oraz
edukację muzyczną i wojskową. Początki kształcenia w Grecji ukazane są w re-
lacjach do cywilizacji Bliskiego Wschodu. Autorzy ukazują również powiązania
edukacji z konkretnym życiem społecznym, kulturalnym i religijnym społeczeństw
antycznych, a także materialne realia edukacji hellenistycznej i rzymskiej32. Naj-
ważniejsza z mojego punktu widzenia jest część V tego dzieła, zatytułowana
Theories and themes of education. Z interesującego mnie zakresu temporalnego
zawiera ona jednakże jedynie rozdział poświęcony Izokratesowi, a w części II
(Accounts of systems) znajduje się rozdział poświęcony Sokratesowi. Rozdział 7
(Hellenistic and Roman philosophy) w części II zajmuje się, w odniesieniu do epo-
ki hellenistycznej, głównie łacińskimi dziełami Cycerona33.
Redaktor naukową kolejnej syntezy ogólnej jest Yun Lee Too34. Badacz-
ka poświęca wiele krytycznych uwag osobie H. Marrou i jego dziełu o edukacji
w czasach antycznych. Doceniając szeroki zakres badań (od roku 1000 p.n.e.
do 500 n.e.), jednocześnie zwraca uwagę na główną tezę H. Marrou, mianowi-
cie twierdzenie, że czasy antyczne znały tylko jeden, spójny i dominujący, grecki
system wychowania (paideia), ukształtowany dopiero w okresie hellenistycznym
i podjęty później przez Rzymian oraz wczesną kulturę chrześcijańską. To wła-
śnie tak rozumianej paidei hellenistycznej (instytucjom i programom kształcenia
z tego okresu) poświęca H. Marrou większość swego dzieła. Analizując ideologię
dzieła H. Marrou, Y. L. Too zalicza je nie do obszaru badań nad wychowaniem
(education), lecz do zaangażowanej politycznie pedagogiki (pedagogy). Za swoje
zadanie, na miarę XXI wieku, uznaje ona zredagowanie nowej historii edukacji
w czasach antycznych. Uzasadnieniem dla ponownego spisania tej historii nie
jest nieznany wcześniej materiał faktograficzny, lecz odmienne pytania i odmien-
ne wnioski wyciągane ze znanego już materiału. Y. L. Too w historii intelektualnej
antyku postuluje uwzględnienie wymiarów politycznych kultury greckiej i rzym-
skiej, a wychowanie (education) w tym okresie postrzega jako proces socjalizacji,
który przede wszystkim miał wykreować produktywnego i lojalnego obywatela,
a celem owej socjalizacji było utrzymanie społeczeństwa antycznego w stanie
równowagi. Choć narracja w syntezie pod redakcją Y. L. Too jest chronologiczna,
to obejmuje grupę niezależnych studiów, skoncentrowanych na konkretnych mo-
31 W. M. Bloomer, Introduction, [w:] W. M. Bloomer (ed.), A companion…, s. 2–3.
32 Ibidem, s. 3–4.
33 W. M. Bloomer (ed.), A companion…, s. 321–334, 77–89.
34 Y. L. Too (ed.), Education in Greek and Roman…
Uwagi wstępne
27
mentach i aspektach edukacji w całym okresie starożytnym. Cechuje ją pluralizm
narracji, dając obraz wielości edukacji (w liczbie mnogiej) antycznych. Synteza
zawiera 14 rozdziałów autorstwa amerykańskiego (z jednym wyjątkiem) zespołu
14 badaczy: filologów klasycznych i historyków starożytności. Różnorodność za-
mieszczonych w książce esejów przejawia się wykorzystaniem różnego rodzaju
antycznych dyskursów: literackiego, filozoficznego, alegorycznego, prawniczego.
Omawiane są m.in. zagadnienia socjalizacji poprzez erotykę, inicjację do grup
wiekowych, sport i szkolenie wojskowe, zagadnienia edukacji sofistycznej i re-
toryki w kontekście edukacji obywatelskiej, edukacji liberalnej, edukacji poprzez
lekturę poezji, techniki zapamiętywania, edukację rzymską, greckie i rzymskie
ćwiczenia retoryczne, hermeneutykę antycznych dzieł sztuki w ich wymiarze edu-
kacyjnym, powiązania edukacji i struktur władzy w późnym Cesarstwie Rzymskim
oraz przekaz tradycji doktrynalnych w neoplatonizmie jako pogańskim ruchu in-
telektualnym późnego antyku35. Z mojej perspektywy poznawczej najistotniejszy
w tej syntezie jest rozdział poświęcony edukacji epikurejskiej, choć dotyczy on
przede wszystkim praktyki, a nie teorii.
Najnowszym dziełem niemieckiej historiografii z interesującego mnie zakre-
su jest praca zbiorowa nazwana skromnie podręcznikiem (Handbuch), a będą-
ca w istocie autorskim i rzetelnym, opartym na źródłach opracowaniem, którego
redaktorami naukowymi są Johannes Christes, Richard Klein i Christoph
Lüth36. Na syntezę składa się osiem rozdziałów autorstwa siedmiorga wybitnych
niemieckich uczonych: filologów klasycznych, historyków starożytności i jedne-
go historyka idei pedagogicznych (autorki rozdziału o wychowaniu i kształceniu
w starożytnym Izraelu i wczesnym judaizmie). Większość rozdziałów ma jednolitą
strukturę chronologiczną, na którą składają się trzy podrozdziały, poświęcone ko-
lejno Grecji, Rzymowi (republice i cesarstwu) oraz późnemu antykowi. Autorów
interesuje aspekt realno-historyczny i społeczno-historyczny wychowania i kształ-
cenia. Omawiane są kolejno: wychowanie i socjalizacja w rodzinie, dzieciństwo
i młodość, pozarodzinne instytucje wychowania i kształcenia, studia wyższe,
a w oddzielnych rozdziałach kształcenie zawodowe, media edukacyjne i wspo-
mniana już edukacja hebrajska. Z uwagi na przedmiot badań, jakim są dla auto-
rów realia starożytnego wychowania i kształcenia, teorie pedagogiczne (pädago-
gische Theorien) sofistów i Sokratesa, Izokratesa, Platona, Arystotelesa, Zenona
z Kition i Epikura, dotyczące wychowania, kształcenia i nauczania, zostały jedynie
wzmiankowane lub zwięźle zaprezentowane przez Ch. Lütha we wprowadzeniu
do tego dzieła37.
Także francuska historiografia doczekała się nowej syntezy, której autorem
jest historyk starożytności Bernard Legras38. Autor postrzega edukację grecką
w perspektywie historii kultury, określając swój punkt widzenia mianem kulturowej
35 Y. L. Too, Introduction: writing the history…, ss. 4–20.
36 J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Handbuch der Erziehung...
37 Ch. Lüth, Einführung. Griechenland, [w:] J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Han-
38 B. Legras, Éducation et culture dans le monde grec. VIIIe siècle av. J.C. – IVe siècle ap. J.C.,
dbuch der Erziehung…, s. 11–16.
Paris 2004 (pierwsza edycja w roku 1998).
28
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
historii edukacji (histoire culturelle de l’éducation), który prowadzi go do rozu-
mienia greckiej edukacji i kultury jako cywilizacji paidei. Przedmiotem monografii
jest edukacja chłopców i dziewcząt (z podziałem na grupy wiekowe) w okresie
od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Przedstawiana jest kolejno edukacja w epo-
kach archaicznej, klasycznej, hellenistycznej i w czasach Imperium Rzymskie-
go, z uwzględnieniem zarówno porządku chronologicznego, jak i geograficzne-
go. Uwzględniony jest świat homerycki, Sparta, Mitylena, Ateny, terytoria podbite
przez Aleksandra Wielkiego, w szczególności Grecja europejska i azjatycka, Ky-
rena i Egipt hellenistyczny oraz zhellenizowany Orient. Punktem granicznym jest
dla autora przełom IV i V wieku n.e., czyli kres kultury pogańskiej w cywilizacji
grecko-rzymskiej, mimo jej przetrwania w chrześcijańskim imperium bizantyń-
skim. B. Legras stawia sobie za cel nie tylko uwypuklenie zmian w edukacji (także
gwałtownych) w okresie tych dwunastu stuleci, ale i ukazanie ciągłości edukacji
w greckiej oikoumenē. Autor opiera się głównie na opracowaniach dotyczących
grup wiekowych, relacji między płciami, instytucji edukacyjnych i edukacji kobiet,
ale przytacza także liczne źródła literackie, a w aneksie również ikonograficzne.
B. Legras omawia w swej pracy następujące aspekty edukacji greckiej: kontekst
polityczny i prawny, rytuały przejścia (rites de passage) z dzieciństwa w wiek doro-
sły, nauczycieli i ich status społeczny oraz nauczane treści, jak też beneficjentów
nauczania39. Z mojego punktu widzenia najciekawszy jest rozdział V (La nouvelle
éducation athénienne: de Protagoras à Aristote), w którym omawiani są sofiści,
szkoła retoryczna Izokratesa oraz szkoły filozoficzne Platona i Arystotelesa.
Jednakże B. Legras, zgodnie ze swymi założeniami metodologicznymi, prezentu-
je zwięźle przede wszystkim praktykę edukacyjną w tych instytucjach, a nie teorie
pedagogiczne40.
Ostatnią z omawianych tu prac o ogólnym charakterze syntetycznym jest
włoskie opracowanie, którego autorami są Guido Giugni, Giovanni Santinello
i Angelo Capecci41. Książka, napisana przez historyka pedagogiki i dwóch hi-
storyków filozofii, pomyślana jest jako podręcznik akademicki historii pedagogiki
i filozofii, a stawia sobie za cel zaprezentowanie szerokiej i nowatorskiej panora-
my myśli pedagogicznej i filozoficznej (pensiero pedagogico e filosofico). Peda-
gogikę (pedagogia) pojmują włoscy uczeni jako krytyczną refleksję nad propono-
wanymi rozwiązaniami problemów edukacyjnych, która to refleksja ich zdaniem
pojawiła się i rozwinęła w obrębie myśli filozoficznej w całkowicie autonomiczny
sposób. Opracowanie pomyślane zostało jako prezentacja problemów filozo-
ficznych i edukacyjnych rozpatrywanych tak, jak się pojawiały w historii kultury.
Część rozdziałów poświęcona jest wybitnym myślicielom poszczególnych epok.
Podręcznik zawiera także – przy poszczególnych rozdziałach – antologie funda-
mentalnych tekstów źródłowych i uznanej literatury krytycznej42. Istotna z mojej
39 Ibidem, s. 1–3.
40 Ibidem, ss. 50–62.
41 G. Giugni, G. Santinello, A. Capecci, I problemi della pedagogia e della filosofia. La pe-
dagogia nei rapporti con la filosofia, le scienze e la cultura, 1: Nel mondo antico e medievale, Roma 1984.
42 Ibidem, s. 5–6.
Uwagi wstępne
29
perspektywy jest część pierwsza (Il pensiero classico) tego tomu, na którą składa
się siedem rozdziałów. Są one poświęcone kolejno: narodzinom filozofii zachod-
niej, Platonowi, Arystotelesowi, hellenizmowi, humanitas rzymskiej i chrześcijań-
skiej, Plotynowi oraz Augustynowi43. W interesującym mnie zakresie temporalnym
omówione jest zagadnienie szeroko rozumianej edukacji u Gorgiasza, Protago-
rasa, Hippiasza i Sokratesa (w rozdziale La nascita della filosofia occidentale),
a dalej prezentowana jest oddzielnie problematyka edukacyjna w rozdziałach po-
święconych Platonowi i Arystotelesowi. W rozdziale o epoce hellenistycznej jest
również podrozdział poświęcony edukacji i szkolnictwu w tym okresie. Jednakże
we wszystkich tych częściach (podrozdziałach poświęconych problemom eduka-
cji) autorzy odwołują się w znacznej mierze do wykładni H. Marrou i W. Jaegera44.
Z pewnością podręcznik ten ma walory dydaktyczne, lecz są w nim omawiane
zagadnienia dotyczące antycznej filozofii i edukacji, a nie teorie pedagogiczne
sensu stricto.
Jako chronologicznie pierwszą ze współczesnych syntez dotyczących stricte
historii pedagogiki45 wymienić należy opracowanie, którego autorem jest Frede-
rick Beck46. Tematem książki jest greckie wychowanie (education), ze szcze-
gólnym naciskiem na praktykę edukacyjną w Atenach w latach 450–330 p.n.e.
Zdaniem autora, jest to może najważniejszy okres w historii wychowania (histo-
ry of education). Badaniami objęta jest myśl i praktyka (thought and practice)
pionierów klasycznego wychowania, z wyjątkiem Arystotelesa. F. Beck zauważa,
że H. Marrou potraktował ten okres w zwięzły sposób, nie kładąc nań głównego
nacisku, natomiast dzieło W. Jaegera oferuje raczej historię kultury, niż historię
wychowania. Zamiarem F. Becka było wypełnienie luki między filologią klasyczną
a pedagogiką. Badacz zaznacza, że mimo iż pracował z oryginalnymi źródłami,
cytuje je w tekście w znanych tłumaczeniach, a jedynie kilka fragmentów podaje
we własnych przekładach. Książka pomyślana jest jako podręcznik (textbook)
dla osób studiujących historię wychowania i filozofię wychowania, a także dla
studentów historii starożytnej i filozofii greckiej47. F. Beck badany przez siebie
okres nazywa klasyczną erą edukacji ateńskiej i określa go mianem rewolucji pe-
dagogicznej (educational revolution). Okres ów cechuje przejście od mitologii do
filozofii oraz upowszechnienie edukacji na poziomie podstawowym. W końcowej
części tego okresu ukształtowała się tradycja myśli i praktyki edukacyjnej, która
stała się modelem dla następnych epok, dotyczy to zwłaszcza koncepcji edukacji
naukowej i matematycznej Platona oraz edukacji humanistycznej reprezentowa-
nej przez Izokratesa. F. Beck sądzi, że większość nowoczesnych teorii pedago-
43 Ibidem, ss. 9–298.
44 Ibidem, ss. 9–187.
45 Pomijam tutaj opracowanie Giennadija Jewgienjewicza Żurakowskiego o historii pedago-
giki antycznej nie dlatego, że pedagogikę pojmuje on jako teorię i praktykę, lecz z powodu stoso-
wanej przez niego metodologii marksistowskiej, za której sprawą jego eseje są dziś anachroniczne.
Г. Е. Жураковский, Очерки по истории античной педагогики, Москва 1963 (editio posthuma;
pierwsze wydanie w roku 1940).
46 F. A. G. Beck, Greek education 450–350 B.C., New York 1964.
47 Ibidem, s. 7–8.
30
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
gicznych (z wyjątkiem pedagogiki eksperymentalnej) ma swe odpowiedniki, przy-
najmniej w formie embrionalnej, w badanym okresie ateńskim48. Autor w badanej
epoce wyróżnia trzy typy teorii pedagogicznej (educational theory): realistyczną
i pragmatyczną, reprezentowaną przez sofistów, oraz idealistyczną cechującą
Platona i Izokratesa. Za główne zagadnienia teorii pedagogicznej badanego okre-
su uważa F. Beck kontrowersje wokół problemu ‘natura czy wychowanie’ (nature
– nurture) oraz problem treści kształcenia (mental discipline)49. F. Beck omawia
w I rozdziale poezję i edukację we wczesnej Grecji (w epoce archaicznej), w tym
Homera i Hezjoda. Kolejny rozdział poświęcony jest tradycyjnej praktyce edu-
kacji ateńskiej. Rozdziały od III do VII obejmują teorię i praktykę ‘wielkich wy-
chowawców’ (great educators), kolejno: sofistów (Protagoras, Gorgiasz, Prodikos
i Hippiasz), Sokratesa, Platona, Ksenofonta i Izokratesa. Książka zawiera także
appendix z obszernymi wskazówkami bibliograficznymi i wyborem źródeł ikono-
graficznych. Choć opracowanie F. Becka, mimo upływu lat, nadal jest wartościo-
we naukowo, to jednak uwarunkowane jest anglosaskim pojmowaniem education
jako teorii i praktyki zarazem, a ponadto w stosunku do przyjętych przeze mnie
założeń metodologicznych obejmuje zdecydowanie mniejszy zakres podmiotowy
i temporalny.
Autorem monografii poświęconej źródłu (Ursprung) pedagogiki w myśli grec-
kiej jest Ernst Lichtenstein50. W przeświadczeniu autora Europa zaczyna się
od Grecji, a system form intelektualnych, stanowiących podstawę filozofii i na-
uki, porządku politycznego i szkolnictwa europejskiego, ma swoje dziejowe (ge-
schichtlichen) i permanentnie towarzyszące nam źródło (mitgehenden Ursprung)
u starożytnych Greków. Autor zaznacza, że nie jest filologiem klasycznym, i nie
należy od niego oczekiwać specjalistycznej historyczno-literackiej hermeneutyki
z uwzględnieniem najnowszych wyników badań w tej dziedzinie. Nie zamierza
także ukazywać, tak jak H. Marrou, historii systemu kształcenia, ani też, jak W. Ja-
eger, historii greckiego myślenia o kształceniu (paidei). Swój punkt widzenia okre-
śla E. Lichtenstein jako filozoficzny (a nie historyczny), koncentrujący się na repre-
zentatywnym i absolutnie aktualnym znaczeniu greckich procesów duchowych,
na myśli i poglądach związanych z budzeniem się świadomości pedagogicznej
i forsowaniu refleksji pedagogicznej w greckim myśleniu. Za priorytet uznawa-
na jest przez E. Lichtensteina interpretacja greckich systemów pedagogicznych,
przez którą rozumie badanie konstelacji problemów i odkrycie zawartych w nich
teorii kształcenia (bildungstheoretischen Gehalt), wypływających z poszczegól-
nych założeń refleksji u Greków. Autor świadomie ogranicza się do kilku głów-
nych linii rozwoju myśli pedagogicznej (pädagogischen Gedankenentwicklung),
rezygnując z wielu ważnych, pojedynczych rysów kreślonego przez niego glo-
48 Ibidem, s. 313–314.
49 Ibidem, s. 307–309.
50 E. Lichtenstein, Der Ursprung der Pädagogik im griechischen Denken, Hannover 1970.
(Jest to pierwszy tom cyklu Paideia. Die Grundlagen des europäischen Bildungsdenkens im grie-
chischrömischen Altertum w ramach serii wydawniczej Das Bildungsproblem in der Geschichte des
europäischen Erziehungsdenkens pod redakcją E. Lichtensteina i H. H. Groothoffa).
Uwagi wstępne
31
balnego wizerunku51. Opracowanie E. Lichtensteina podzielone jest na trzy czę-
ści. We wprowadzeniu omówione zostało wychowanie homeryckie, spartańskie
i ateńskie. Część pierwsza przynosi wykładnię podwalin (Grundlegung) pedago-
giki z uwzględnieniem Pitagorasa, Ksenofanesa, Heraklita, sofistów i Sokratesa.
W drugiej części omawiani są Platon i Izokrates jako reprezentanci filozoficznej
i retorycznej idei kształcenia (Bildungsgedanke). W części trzeciej E. Lichtenstein
prezentuje pedagogikę jako filozofię praktyczną i jako filozoficzną praxis, omawia-
jąc koncepcje Arystotelesa i szkoły stoickiej. Monografia E. Lichtensteina zbliżona
jest zakresem temporalnym do mojego zamysłu badawczego, lecz wyrasta z od-
miennych przesłanek metodologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do zakresu
przedmiotowego i podmiotowego.
Autorem kolejnej syntezy poświęconej pedagogice greckiej jest Maurizio
Moscone52. Włoski uczony obiera sobie za cel badania wykazanie, że pedagogi-
ka (pedagogia) grecka, a w szczególności pedagogika neoplatońska, zachowała
swą aktualność w stosunku do dzisiejszej pedagogiki. Pedagogika pojmowana
jest przez niego jako epistemologicznie uzasadniona teoria naukowa dotycząca
edukacji. E. Moscone charakteryzuje swe podejście badawcze jako przedrozu-
mienie (precomprensione) o charakterze fenomenologiczno-hermeneutycznym,
nawiązujące do stylu interpretacji Martina Heideggera, Hansa Gadamera, Paula
Ricoeura i Enrico Nicolettiego. Interpretacja tekstów jest ukierunkowana na wyka-
zanie – w świetle koncepcji różnicy (Differenza) – że antyczna pedagogika grecka
zapowiada pedagogikę współczesną. Monografia składa się z dwóch części, przy
czym jedynie pierwsza poświęcona jest pedagogice greckiej (część druga jest
studium komparatystycznym pedagogiki współczesnej w zestawieniu z istotnymi
cechami pedagogiki greckiej). Interesująca mnie część pierwsza składa się ośmiu
rozdziałów, z których każdy dotyczy fundamentalnego momentu w historii filozo-
fii greckiej: sofistyki, Sokratesa, Platona, Arystotelesa, epikureizmu, stoicyzmu,
sceptycyzmu i neoplatonizmu. M. Moscone pomija filozofię przedsokratejską, bo
według niego fragmentaryczny stan źródeł nie pozwala na filologicznie zasadną
interpretację zawartych w nich koncepcji edukacyjnych. Metoda stosowana przez
włoskiego badacza polega na analizie projektów edukacyjnych zawartych impli-
cite w poszczególnych nurtach filozofii greckiej, ponieważ jego zdaniem w bada-
nym okresie nie występuje pedagogika niezależna od filozofii. Najważniejszym
wnioskiem z badań jest konstatacja, że model pedagogiki funkcjonującej w świe-
cie greckim jest głównie epistemiczny (epistemico), tzn. pedagogika jest w owym
modelu pojmowana jako dyskurs edukacyjny o charakterze koncepcyjno-racjo-
nalnym, mającym wartość bezsporną i absolutną. Jedynie w najistotniejszej – dla
M. Moscone – myśli pedagogicznej neoplatonizmu zawarty jest, jego zdaniem,
implicite model fenomenologiczny, który jest zbieżny z dzisiejszą pedagogiką fe-
nomenologiczno-hermeneutyczną53. Choć monografia ta ma szerszy zakres tem-
51 E. Lichtenstein, Der Ursprung…, s. 7–9.
52 M. Moscone, La pedagogia greca. Attualità di un progetto educativo. Presentazione di E. Ri-
verso, Roma 1990.
53 Ibidem, s. 9–11.
32
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
poralny, to jej założenia metodologiczne, przedmiot i zakres podmiotowy badań
są istotnie odmienne od przyjętych przeze mnie.
Ostatnią z przywoływanych tu syntez jest opracowanie poświęcone kon-
cepcjom wychowania w greckim antyku, którego autorem jest Waltraud Re-
ichert54. Niemiecki pedagog odróżnia pojęcie koncepcji wychowania od po-
jęcia teorii wychowania. Koncepcja wychowania (Erziehungskonzeption) to
uzasadniona i systematyczna prezentacja tego, co charakteryzuje wychowanie
(Erziehung), czyli cele, metody i uwarunkowania wychowania oraz wskazówki
dotyczące jego realizacji w praktyce. Teoria wychowania (Erziehungstheorie) ma
wszystkie powyższe cechy, lecz jest pojęciem węższym z uwagi na rodzaj le-
gitymizacji: jej uzasadnienie ma charakter racjonalny. Koncepcje wychowania
uzasadniane są natomiast na gruncie mitu, religii, ideologii, wiedzy empirycznej
lub spekulatywnej. W. Reichert stawia sobie za zadanie dokonanie analizy, w jaki
sposób różne wizerunki człowieka (Menschenbildes) wpływają na wyobrażenia
o wychowaniu (Vorsellungen über Erziehung). W monografii prezentowana jest
charakterystyka wyobrażeń o wychowaniu w poszczególnych epokach, ukaza-
na w ich związku z określonym, obowiązującym ówcześnie wizerunkiem świata
i człowieka. Badane są przekazy praktyki wychowawczej i konceptualne pro-
jekty dotyczące wychowania. Greckie koncepcje wychowania zostały wybrane
przez W. Reicherta jako przykład ukazujący związki między nimi a ówczesnymi
wizerunkami człowieka, ponieważ w relatywnie krótkim okresie około 600 lat ma-
nifestowały się kluczowe zmiany w rozwoju kultury55. Opracowanie składa się
z czterech rozdziałów poświęconych kolejno: epoce mitu (wychowanie homeryc-
ko-rycerskie, spartańskie i ateńskie), epoce demitologizacji przyrody (filozofowie
przyrody od Talesa do Demokryta), epoce demitologizacji kultury (sofiści) i epoce
dążeń do poznania oraz doskonalenia człowieka (Sokrates i Platon). Opraco-
wanie to ma charakter autorskiej syntezy i oparte jest na wybranych źródłach
tudzież adekwatnej, choć skromnej ilościowo literaturze przedmiotu (w tym pra-
cach W. Jaegera i H. Marrou). W odniesieniu do mojej koncepcji badań, zakres
temporalny pracy W. Reicherta jest węższy, odmienne są także pozostałe prze-
słanki metodologiczne.
5. Koncepcja podjętych przeze mnie badań oparta jest na trzech zasadach:
(1) źródłowości, (2) merytoryczności i (3) syntetyczności. Zastosowaną przeze
mnie metodę badawczą określić można mianem metody eksplicytnej, to znaczy
analizuję tu wypowiedzi w literaturze źródłowej odnoszące się explicite do wycho-
wania i kształcenia. Przyjęta przeze mnie perspektywa poznawcza i założenia
metodologiczne są jedynie jednym z wielu możliwych i równoważnych punktów
widzenia (vide przegląd literatury przedmiotu powyżej), niemniej jednak sądzę, że
przyjęty tu aspekt także zasługuje na uwzględnienie.
54 W. Reichert, Erziehungskonzeptionen in der griechischen Antike. Theorie und Praxis der
Erziehung in ihrer Abhängigkeit vom Wandel der Kultur, Rheinfelden–Berlin 1993. (Jest to drugi tom
serii wydawniczej Steglitzer Arbeiten zur Philosophie und Erziehungswissenschaft pod redakcją
G. Sobisiaka i W. Reicherta).
55 W. Reichert, Erziehungskonzeptionen…, s. 5–10.
Uwagi wstępne
33
(1) Badania niniejsze oparte są na zachowanych źródłach literackich z cza-
sów antycznych i bizantyńskich, w których przetrwały teksty, fragmenty i testi-
monia dotyczące teorii pedagogicznych z okresu klasycznego i hellenistycznego
w dziejach Hellady. Uwzględnione zostaną także źródła z okresu archaicznego
dla ukazania najwcześniejszych przejawów greckiego myślenia o wychowaniu,
jakie zidentyfikować można przed epoką klasyczną. Ze względu na fragmenta-
ryczny stan zachowania większości literatury greckiej z okresu archaicznego, kla-
sycznego i hellenistycznego (są to ekscerpty i świadectwa przytaczane nierzadko
z drugiej ręki, w zachowanych tekstach greckich, łacińskich i arabskich z czasów
rzymskich i Bizancjum), kwestią fundamentalną dla podjętych przeze mnie badań
stało się zgromadzenie adekwatnej bazy źródłowej.
Najlepszym obecnie zbiorem materiałów źródłowych z zakresu edukacji an-
tycznej jest dzieło, którego autorami są trzej kanadyjscy filologowie klasyczni:
Mark Joyal, Ian McDougall i John Yardley56. Autorzy dokonali wyboru źró-
deł, ich autorskiego przekładu z greckich i łacińskich oryginałów oraz opracowania
tego materiału (wstępy merytoryczne do epok i poszczególnych wyborów tekstów,
w tym wskazówki bibliograficzne). Dzieło to zawiera przekład blisko 300 tekstów
i dokumentów, w tym kamiennych inskrypcji i greckich papirusów z Egiptu oraz
dziesięć ilustracji (źródeł ikonograficznych). Z uwagi na zasięg chronologiczny źró-
deł – od VIII wieku p.n.e. do wczesnego średniowiecza – niemożliwe było, z oczy-
wistych względów, opublikowanie przez autorów całości tego materiału. Dokonali
wyboru, zamieszczając nie tylko teksty kluczowe dla antycznej edukacji, lecz także
mało znane i trudno dostępne. Kanadyjscy uczeni kierowali się również względami
praktycznymi: zrezygnowali na przykład z zamieszczania długich fragmentów Poli-
tei Platona, z uwagi na to, że przekłady tego tekstu są łatwo dostępne57.
Materiał zebrany przez M. Joyala, I. McDougalla i J. Yardleya jest obszerny
i reprezentatywny dla edukacji greckiej oraz rzymskiej, lecz dla przyjętych przeze
mnie celów badawczych niewystarczający. Dlatego też, oprócz powyższego wy-
boru materiałów źródłowych, korzystam z krytycznych filologicznych edycji źródeł
dotyczących poszczególnych nurtów i szkół filozoficznych, a także ze specjali-
stycznych wydań dzieł poszczególnych autorów greckich (w tym wydań bilingwal-
nych). Wykorzystywane edycje wskazuję w poszczególnych rozdziałach. Poza
nimi korzystam także z korpusu tekstów greckich Thesaurus Linguae Graecae58.
W poszczególnych rozdziałach przytaczam najważniejsze (z punktu widzenia
przyjętych tu założeń metodologicznych) fragmenty tekstów w opublikowanych
nowszych translacjach na język polski, omawiam również relewantne źródła nie-
przełożone dotąd na język polski. Zaletą tej metody jest to, że czytelnik może
sam ocenić poprawność wywodów interpretacyjnych (i wyciągać własne wnioski),
konfrontując je z tekstami, zebranymi tutaj z licznych wydań źródeł.
56 M. Joyal, I. McDougall, J. C. Yardley, Greek and Roman education. A sourcebook, Lon-
don–New York 2009.
57 Ibidem, s. ix–x.
58 Thesaurus Linguae Graecae. A Digital Library of Greek Literature [http://stephanus.tlg.uci.
edu/]. Korpus antycznych i bizantyńskich tekstów greckich. Baza elektroniczna subskrybowana przez
Bibliotekę Uniwersytetu Łódzkiego.
34
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
(2) W doborze i interpretowaniu źródeł odnoszę się do meritum badanej pro-
blematyki, czyli greckich teorii pedagogicznych i innych, mniej systematycznych
przejawów myślenia o wychowaniu. Przytaczane i poddane wykładni są teksty
źródłowe dotyczące tej problematyki, a zatem te, w których występuje termino-
logia pedagogiczna, przede wszystkim centralny termin paideia, lecz także inne
wyrazy i wyrażenia oddające w języku starogreckim pojęcia wychowywania,
kształcenia, uczenia się i nauczania. W interpretacji źródeł korzystam przede
wszystkim z nowszej literatury naukowej z zakresu historii pedagogiki i filologii
klasycznej (hellenistyki)59. Wykładnię literatury źródłowej przedstawiam w spo-
sób możliwie polifoniczny, omawiając teksty źródłowe z różnych punktów wi-
dzenia, aby możliwie szeroko uwzględnić współczesny stan badań w dziedzinie
historii pedagogiki greckiej.
Zastosowanie tak rozumianej zasady merytoryczności rodzi określone kon-
sekwencje, mianowicie nie omawiam ani biografii przywoływanych autorów an-
tycznych, ani kontekstów dotyczących historii politycznej, historii kultury, historii
literatury i historii filozofii w badanych okresach. Czynię tak nie dlatego, że uzna-
ję te realia i okoliczności historyczne za nieistotne, przeciwnie: zakładam wiedzę
o nich u czytelnika. Z tych samych powodów fakty z zakresu historii kształcenia
w antyku przywołuję jedynie tam, gdzie wydają się niezbędne dla zrozumienia
zagadnień teoretycznych. Staram się jednakże budować narrację w sposób kla-
rowny, tak aby była ona czytelna także dla odbiorców zainteresowanych historią
pedagogiki greckiej, lecz niespecjalizujących się w dziedzinie starożytności kla-
sycznej.
(3) Niniejsze opracowanie, choć oparte na krytycznej analizie źródeł i spe-
cjalistycznej literatury przedmiotu, ma jednakże charakter syntetyczny. Oznacza
to, że nie ma ambicji konkurowania z monografiami historyczno-pedagogiczny-
mi poszczególnych zagadnień, nurtów i postaci. Zadaniem, jakie sobie stawiam,
jest danie możliwie całościowego i wszechstronnego obrazu pedagogiki greckiej
w okresie klasycznym i hellenistycznym, ukazującego bogactwo intelektualne
i różnorodność myślenia o wychowaniu u Hellenów.
Książka składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych rozdziałem wstęp-
nym (Preliminaria) a zakończonych rekapitulacją i wnioskami (Konkluzja). W Pre-
liminariach przedstawiam początki myślenia o wychowaniu w okresie archaicznym
i u przedsokratyków (od Homera do Archytasa z Tarentu, z wyłączeniem sofistyki
omawianej w następnym rozdziale). Rozdział I poświęcony jest teoriom i kon-
cepcjom pedagogicznym sofistów i retorów (z kluczową dla genezy pedagogiki
postacią Protagorasa). W kolejnych częściach prezentuję teorie pedagogiczne
przedstawicieli poszczególnych nurtów filozofii greckiej: Sokratesa i sokratyków,
Platona i filozofów związanych z Akademią, Arystotelesa i perypatetyków, scepty-
59 Korzystam przede wszystkim z zagranicznej literatury przedmiotu, a czynię tak nie dlatego,
że nie znam, czy – tym bardziej – nie cenię dokonań polskich uczonych w tym zakresie. Przeciwnie,
ponieważ nieliczna polska literatura naukowa dotycząca historii pedagogiki greckiej jest dobrze zna-
na, sądzę że dla polskiego czytelnika bardziej interesujące będzie zapoznanie się z wartościowymi
interpretacjami zagranicznych badaczy, którzy w Polsce nie są cytowani, a więc zakładać można, że
są u nas mało znani.
Uwagi wstępne
35
ków, Epikura i filozofów Keposu60 oraz Zenona z Kition i filozofów Portyku. Każdy
z rozdziałów ma zbliżoną strukturę, złożoną z następujących po sobie trzech sek-
cji: 1) stan wiedzy na podstawie opracowań syntetycznych, 2) wskazanie edycji
źródeł, 3) wykładnia literatury źródłowej z wykorzystaniem literatury przedmiotu.
Ze względu na rozpiętość temporalną, rozproszenie i zróżnicowanie źródeł, rezy-
gnuję z ich ogólnej charakterystyki (w tym omawiania tradycji tekstów). Staram się
zachowywać w narracji względny porządek chronologiczny, lecz należy mieć na
uwadze, że szereg postaci omawianych w kolejnych rozdziałach żyło i tworzyło
w tym samym czasie, lub – jak w przypadku późnych przedsokratyków – zaliczani
są merytorycznie do wcześniejszej epoki niż ich rówieśnicy. Mimo że chronolo-
gicznie najmłodszym z omawianych tutaj myślicieli jest epikurejczyk Filodemos
z Gadary, to w tytule książki badaną epokę zamyka symbolicznie stoik Posejdo-
nios z Apamei (zmarł około dziesięć lat przed śmiercią Filodemosa), jako ostatni
z wielkich filozofów i uczonych okresu hellenistycznego, zajmujących się twórczo
pedagogiką.
60 Zamieszczam w jednym rozdziale sceptyków wraz z epikurejczykami nie z powodu jakichś
szczególnych filiacji między ich koncepcjami pedagogicznymi, lecz ze względów praktycznych: w od-
niesieniu do obydwu tych nurtów filozofii hellenistycznej zachowało się niestety niewiele świadectw
dotyczących teorii pedagogicznych.
Pobierz darmowy fragment (pdf)