Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00310 007168 13412395 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa - ebook/pdf
Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 248
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-8-3808-8405-2 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> edukacja >> pedagogika
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

W publikacji autor bada elementy myślenia o wychowaniu i kształceniu w poezji epickiej, lirycznej i dramatycznej, w prawodawstwie, badaniach natury, sofistyce i filozofii starożytnej Grecji. Analizą obejmuje około 800 lat (od okresu archaicznego po hellenistyczny) rozwoju myśli pedagogicznej i omawia dorobek blisko 50 myślicieli z tego okresu.

Oryginalność tej książki ma kilka istotnych wymiarów. Po pierwsze współczesna polska literatura pedagogiczna nie posiada monografii łączącej w sobie analizę odnalezionych, wydobytych z zapomnienia fragmentów tekstów greckich, ich tłumaczenia oraz pedagogicznej, ale także historyczno-filozoficznej, interpretacji. Po wtóre analizowana praca jest syntezą jednego autora długiej perspektywy czasowej, co w kontekście raczej dominujących narracji fragmentarycznych jest także istotnym osiągnięciem Autora. Nowożytna polska pedagogika w kolejnych odsłonach swego rozwoju zawsze sięgała po tradycje wspólne całej kulturalnej Europie. Przywołanie w dobie postmodernizmu źródeł naszej - europejskiej - kultury jest nie tylko uzasadnieniem obecności polskiej humanistyki w jej obrębie, ale także asumptem do współczesnego odczytania przesłania mistrzów antyku.

Z recenzji prof. nadzw. dr. hab. Sławomira Sztobryna Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Łódź 2017 Marcin Wasilewski – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Katedra Teorii Wychowania, Zakład Pedagogiki Filozoficznej, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48 RECENZENT Sławomir Sztobryn REDAKTOR INICJUJĄCY Urszula Dzieciątkowska REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Bogusław Pielat SKŁAD I ŁAMANIE Munda – Maciej Torz PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Turkowska Na okładce wykorzystano fotografię wnętrza attyckiego kyliksu (tondo ze sceną szkolną) sygnowanego przez Durisa i Pythona z około 480 roku p.n.e. Ze zbiorów: The J. Paul Getty Museum w Los Angeles (http://www.getty.edu/museum/) Digital image courtesy of the Getty’s Open Content Program Publikacja sfinansowana ze środków na badania statutowe Katedry Teorii Wychowania Wydziału Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego © Copyright by Marcin Wasilewski, Łódź 2017 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.07638.16.0.M Ark. wyd. 17,7; ark. druk. 15,5 ISBN 978-83-8088-404-5 e-ISBN 978-83-8088-405-2 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63 Płynie się zawsze do źródeł, pod prąd, z prądem płyną śmiecie. I czy się dopłynie, czy nie dopłynie, kształci to, wyrabia mięśnie. A źródła to są początki, początki kultury europejskiej… Zbigniew Herbert „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” 1981, nr 8, s. 39 Spis treści Podziękowania .......................................................................................................................... Transliteracja ............................................................................................................................. Sigla .......................................................................................................................................... Uwagi wstępne .......................................................................................................................... Preliminaria: wczesnogreckie myślenie o wychowaniu ............................................................. Rozdział I Pedagogika sofistyczno-retoryczna ........................................................................................... Rozdział II Pedagogika sokratyczna ........................................................................................................... Rozdział III Pedagogika platońska ............................................................................................................... Rozdział IV Pedagogika arystotelesowska ................................................................................................... Rozdział V Pedagogika sceptycka i epikurejska.......................................................................................... Rozdział VI Pedagogika stoicka ................................................................................................................... Konkluzja: pedagogika grecka w okresie klasycznym i hellenistycznym................................... Greek Pedagogy from Protagoras to Posidonius (Summary) ................................................... Bibliografia ................................................................................................................................. Literatura źródłowa ............................................................................................................ Literatura przedmiotu ........................................................................................................ Indeks imion .............................................................................................................................. Od Redakcji ............................................................................................................................... 9 11 13 21 37 65 101 137 165 189 205 223 227 231 231 238 243 247 Podziękowania Monografia powstała podczas urlopu naukowego, na jakim przebywałem w semestrze letnim roku akademickiego 2015/2016. Składam wyrazy podzięko- wania dla Pana prof. zw. dra hab. Włodzimierza Nykiela, Rektora Uniwersytetu Łódzkiego, za udzielenie mi urlopu, oraz dla Rady Wydziału Nauk o Wychowa- niu UŁ za poparcie mego wniosku urlopowego. Szczególne słowa wdzięczności kieruję do Pana prof. nadzw. dra hab. Sławomira Sztobryna z Akademii Technicz- no-Humanistycznej w Bielsku-Białej, za sporządzenie dla Wydawnictwa Uniwer- sytetu Łódzkiego wnikliwej i inspirującej recenzji wydawniczej. Łódź, w listopadzie 2016 roku Marcin Wasilewski Uwagi wstępne 1. Pedagogika pojmowana jako dyscyplina naukowa i uniwersytecka jest wytworem nowożytnym, a jej początki sięgają najdalej okresu europejskiego oświecenia (wieku XVIII)1. Pojawienie się pedagogiki, jako dyscypliny wykłada- nej na uniwersytetach w Niemczech w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku, nieprzypadkowo zbiega się w czasie z powstaniem niemieckiego słowa Päda- gogik, od którego tworzone były później odpowiednie terminy w wielu europej- skich językach narodowych, w tym słowo ‘pedagogika’ w języku polskim. Wedle ustaleń Winfrieda Böhma, wyraz obcego pochodzenia Pädagogik na określenie nowej wówczas nauki o wychowaniu (Wissenschaft der Erziehung) wprowadzono w Niemczech około roku 1770. Zdaniem tego niemieckiego historyka pedagogiki, który zbadał na tę okoliczność szereg XVIII-wiecznych starodruków, słowo Päda- gogik jest poboczną formą greckiego terminu paideia. To właśnie słowa paideia używano w pisanych po łacinie i publikowanych w pierwszej połowie XVIII wieku pracach poświęconych zagadnieniom wychowania. Stąd też nowatorski wniosek W. Böhma, że późniejsze słowo Pädagogik utworzono bezpośrednio od wyrazu paideia, analogicznie do innych niemieckich terminów wywodzących się z języka starogreckiego (Ethik, Rhetorik, Logik)2. Należy jednakże zwrócić uwagę na znany fakt, że słowo Pädagogik zbliżone jest morfologicznie do greckiego wyrazu paidagōgikē, rzadko używanego w anty- ku terminu, który pojawia się po raz pierwszy u Platona w specyficznym znaczeniu infantylnej sztuki medycznej uprawianej przez Herodikosa z Selymbrii (łączącego u dorosłych pacjentów podawanie leków z gimnastyką)3. Etymologia terminu pai­ dagōgikē jest jednoznacznie ustalona na gruncie filologicznym4 i przedstawia się następująco: paidagōgikē ← paidagōgia ← paidagōgos ← pais, agō. Słowo pai­ dagōgia w znaczeniu ‘wychowywanie dzieci’ po raz pierwszy pojawia się również u Platona5 (stąd zapewne paidagōgikē w sensie traktowania dorosłych pacjen- tów jak dzieci). Paidagōgia jest derywatem wyrazu paidagōgos, oznaczającego 1 J. Oelkers, Erziehung, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch der Pädagogik, Weinheim–Basel 2004, s. 303. 2 W. Böhm, Pädagogik, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch…, s. 750. 3 Plat. Rp. 406a. 4 F. Montanari, Vocabolario della lingua greca. Con la collaborazione di I. Garofalo e D. Ma- netti. Fondato su un progetto di N. Marinone, Torino 2000, s. 1447. 5 Plat. Rp. 491e. 22 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa niewolnika zajmującego się na stałe odprowadzaniem dzieci swego właściciela do szkoły (najdawniejsze znane użycie u Herodota, w odniesieniu do Sikinnosa, niewolnika Temistoklesa i pedagoga jego synów6). Termin paidagōgos pochodzi bezsprzecznie od słów pais (‘dziecko’, ‘chłopiec’, ‘potomek’ – w tych znaczeniach już u Homera7) i agō (‘prowadzić’, także u Homera8), zatem paidagōgos w literal- nym znaczeniu to ‘prowadzący chłopców’. Znacznie ważniejsza od hipotez etymologicznych (na korzyść W. Böhma przemawia wyjątkowa rzadkość i specyficzne znaczenie terminu paidagōgikē, natomiast termin paideia był w oświeceniowych Niemczech dobrze znany) jest nowożytna konotacja terminu ‘pedagogika’. W niemieckim uzusie językowym słowo Pädagogik oznaczało zarówno ‘naukę o wychowaniu’ (Wissenschaft der Erziehung), jak i ‘sztukę wychowywania’ (Erziehungskunst), ta specyfika łączenia jednym pojęciem teorii i praktyki utrzymuje się w Niemczech do dziś. W. Böhm uważa tę okoliczność nie za przejaw niedbalstwa językowego, lecz uzasadnione postępowanie, wynikające m.in. z tego, że pedagogika pojmowana jako ‘myślenie o wychowaniu’ (Denken über Erziehung) sięga daleko w głąb historii, a termin Pä- dagogik lepiej oddaje to zjawisko, niż nowoczesne francuskie wyrażenie sciences de l’education (‘nauki o wychowaniu’), które nie uwzględnia aspektu historyczne- go9. Trafna jest uwaga Jürgena Oelkersa, że pedagogika w swej formie językowej i konceptualnej (jako forma myślenia) nie może dystansować się od swej własnej historii sięgającej czasów antycznych10. Podkreślić należy, że w niniejszej monografii używam terminu ‘pedagogika’ jedynie w owym znaczeniu ‘myślenia o wychowaniu’ lub ‘refleksji nad wycho- waniem’ (Erziehungsreflexion)11, czyli w znaczeniu pedagogiki jako teorii, w od- niesieniu do fenomenu, który w tradycji europejskiej pojawił się po raz pierwszy w antycznej Helladzie. W świecie antycznym nie poszukuję analogonu pedagogiki jako dyscypliny naukowej i uniwersyteckiej w nowożytnym znaczeniu (byłby to ewidentny anachronizm), bo zupełnie inny był wówczas sposób i kontekst pojmo- wania i uprawiania badań naukowych12. 2. Współcześnie przez pojęcie wychowania sensu largo rozumie się zarówno przekazywanie technik i umiejętności, wychowanie moralne i wychowanie charakte- ru, jak i kształcenie intelektualne. Pojęcie wychowania od pojęcia socjalizacji odróżnia 6 Hdt. VIII 75. 7 Hom. Il. II 289, I 20. Termin pais w znaczeniu ‘dziecko’ został w okresie klasycznym wyparty przez słowo teknon, oddające stosunek pokrewieństwa, zwłaszcza dziecka z matką. P. Chantraine, Dictionnare étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris 2009, s. 818. 8 Hom. Il. XXIII 512 (o prowadzeniu wziętej w niewolę kobiety). 9 W. Böhm, Pädagogik…, s. 750–751. 10 J. Oelkers, Erziehung…, s. 303. 11 Ibidem. 12 O uprawianiu i organizacji badań naukowych u Greków vide Ch. Lüth, Studium. Griechen- land, [w:] J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Handbuch der Erziehung und Bildung in der Antike, Darmstadt 2006, ss. 125–135; T. Dorandi, Organization and structure of the philosophical schools, [w:] K. Algra, J. Barnes, J. Mansfeld, M. Schofield (eds.), The Cambridge history of Hellenistic philosophy, Cambridge 2005, ss. 55–62. Uwagi wstępne 23 się przyjęciem intencjonalności, jako decydującego kryterium13. Jednakże współcze- śnie odróżniamy precyzyjnie kształcenie (Bildung)14, jako uczenie poprzez teoretycz- ne pojmowanie, od wychowania (Erziehung), czyli formowania charakteru i zacho- wania poprzez dyscyplinę i ćwiczenie15. Tymczasem antyczne pojęcie wychowania – zdaniem Johannesa Christesa – w formie językowej i konceptualnej łączyło w sobie te dwa pojęcia: starogreckie kształcenie pragnie być zarazem wychowaniem16. Ową formą językową jest termin paideia, który (wraz z paideusis) był central- nym greckim pojęciem dla wychowania i kształcenia17. Rzeczownik paideia wy- wodzi się od czasownika paideuō, oznaczającego niekiedy ‘wychowywać dzieci’ (w znaczeniu karmienia i opieki), lecz znacznie częściej ‘kształtować, kształcić’ (w tym znaczeniu już u Sofoklesa18). Czasownik odrzeczownikowy paideuō jest natomiast derywatem słowa pais (w genetiwie: paidos), które występuje już u Ho- mera19 (vide supra). Słowo paideia pojawia się dobrze udokumentowane po raz pierwszy u Ajschylosa20, w wystawionej w roku 467 p.n.e. tragedii, w której król zwraca się do Tebańczyków, by stanęli w obronie swej polis: A teraz trzeba, aby każdy chłopiec, nawet zbyt młody, i każdy dorosły, na wiek nie bacząc, byleby miał siły i ciało sprawne do podjęcia walki, niósł pomoc miastu i bronił ołtarzy bogów ojczystych, by ich kult nie zanikł, dzieci i Ziemi – matki karmicielki. Gdy jako mali pełzaliście po niej, ona was strzegła w trudach wychowania [paideia], byście dorośli do noszenia tarczy i mogli stanąć licznie w jej obronie21. 13 J. Christes, Erziehung, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopä- die der Antike. Altertum, Bd. 4, Stuttgart–Weimar 1996–2003, szp. 110. 14 W obszarze języka niemieckiego termin Bildung funkcjonuje od wieku XVIII i oznacza nie tylko proces formowania człowieka, lecz także przeznaczenie, cel i sens ludzkiej egzystencji. D. Benner, F. Brüggen, Bildsamkeit/Bildung, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wörterbuch…, s. 174. 15 J. Christes, Bildung, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike…, Bd. 2, szp. 663. Antike…, Bd. 9, szp. 150. 16 Ibidem. 17 J. Christes, Paideia, [w:] H. Cancik, H. Schneider (Hrsg.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der 18 Soph. Tr. 451. F. Montanari, Vocabolario..., s. 1448. 19 P. Chantraine, Dictionnare..., s. 818–819; F. Montanari, Vocabolario..., s. 1448. 20 Aeschl. Sept. 18; F. Montanari, Vocabolario..., s. 1447. 21 Aeschl. Sept. 10–20 [3]. Przypisy numeryczne w nawiasach kwadratowych odnoszą się (tu- taj i dalej, w całej pracy) do odpowiedniego adresu bibliograficznego zacytowanego przekładu na język polski, znajdującego się w wykazie literatury źródłowej zamieszczonym w bibliografii. Ponieważ ustalona paginacja tekstów źródłowych jest stosowana także w translacjach, nie podaję numerów stron przekładów w wydaniach polskich. Uzupełnienia terminów greckich w nawiasach kwadratowych w tekstach cytowanych przekładów są mojego autorstwa. 24 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa J. Christes trafnie zauważa, że w tym miejscu termin paideia nie różni się jesz- cze znaczeniem od trophē (czynność karmienia, wychowywania dzieci), ogólnie jednak paideia jest pojmowana jako coś, co musi być dołączone do trophē, aby wyćwiczyć dzieci do ich przyszłej roli22. W okresie klasycznym wyraz paideia oznacza już intelektualne i etyczne wychowywanie i kształcenie pojmowane jako proces oraz przejście przez ów proces edukacji i jego efekt (wykształcenie)23. Ponieważ tak pojmowana paideia odnosi się przede wszystkim do dzieci i mło- dzieży, rzeczownik ten nabiera także niekiedy znaczenia ‘dzieciństwa’ i ‘młodości’ (najwcześniej u Teognisa)24. Yun Lee Too, według której w starożytności poprzez edukację (paideia) rozumiano wychów (rearing) lub układanie (upbringing) dziec- ka, nauczanie, dyscyplinę i korygowanie, zwraca także uwagę na muzyczne ko- notacje terminu paideia, jakie spotkać można w źródłach25. 3. Celem naukowym podjętych w niniejszej monografii badań jest syntetycz- ne ukazanie genezy i ewolucji pedagogiki greckiej. Zakresem temporalnym badań objęte są okresy klasyczny i hellenistyczny (z uwzględnieniem okresu archaicz- nego), zatem łącznie badany jest okres od wieku VIII do I p.n.e. Zakres podmio- towy obejmuje około 50 myślicieli żyjących w badanych epokach, którzy wedle zachowanych źródeł zajmowali się twórczo dziedziną myślenia o wychowaniu. Przedmiotem badań jest pedagogika grecka, przez którą rozumiem teorie peda- gogiczne wykoncypowane w badanym okresie przez Greków lub przedstawicieli innych nacji, którzy pisali po grecku. Przyjęta tutaj perspektywa poznawcza od- nosi się do historii pedagogiki, którą pojmuję jako badania nad genezą i ewolucją teorii pedagogicznych. Uzasadnieniem dla podjęcia tak rozumianych badań jest brak w literaturze zagranicznej i polskiej opracowania zbliżonego założeniami me- todologicznymi (wraz z zakresem przedmiotowym, podmiotowym i temporalnym), poświęconego początkom myślenia o wychowaniu w tradycji europejskiej. Współcześnie poprzez teorię pedagogiczną (educational theory) rozumie się próbę konceptualnego ustanowienia wychowania (education) jako formalnego przedmiotu nauki o wychowaniu (science of education) lub badań edukacyjnych (educational studies), i tym samym nakreślenia dziedziny wychowania jako spe- cyficznej problematyki oraz przygotowanie gruntu pod badania empiryczne nad wychowaniem26. Tak nowocześnie rozumianej teorii pedagogicznej oczywiście nie sposób doszukiwać się u Greków, lecz zarazem to oni jako pierwsi dokonali konceptualizacji wychowania i kształcenia (paideia), a także prowadzili nad nim systematyczne badania na gruncie specyficznie rozumianej teorii (theōria). 22 J. Christes, Paideia…, szp. 150; P. Chantraine, Dictionnare..., s. 1094. 23 J. Christes, Bildung…, szp. 663; J. Christes, Paideia…, szp. 150–151, i wskazane tam referencje źródłowe. R. R. Curren, Paideia, [w:] J. J. Chambliss (ed.), Philosophy of education. An encyclopedia, New York–London 1996, s. 439. 24 Thgn. 1305, 1348 (w wyrażeniach ‘kwiat młodości’ [88]). F. Montanari, Vocabolario..., s. 1447; J. Christes, Paideia…, szp. 150. 25 Plat. Symp. 187d, Ath. XIII 601a; Y. L. Too, Introduction: writing the history of ancient educa- tion, [w:] Y. L. Too (ed.), Education in Greek and Roman antiquity, Leiden–Boston–Köln 2001, s. 11. 26 J. Bellmann, Nature of educational theory, [w:] D. Ch. Philips (ed.), Encyclopedia of edu- cational theory and philosophy, vol. 1, Los Angeles 2014, s. 274. Uwagi wstępne 25 Termin theōria wywodzi się z rzeczownika theōros, odnoszącego się do ob- rządków religijnych i działań dyplomatycznych. Mianem theōros (teor) określano osoby wysyłane przez polis w celu zasięgnięcia rady wyroczni. Wyraz theōria oznaczał prymarnie owo delegowanie posłów (teorów) na święto religijne oraz sam fakt bycia teorem. Wtórnie zaczęto używać terminu theōria w odniesieniu ogólnie do podróży zagranicznej, także odbywanej bezinteresownie (u Herodota). Pojawia się również znaczenie theōria jako oglądanie, przyglądanie się. Dopiero u Platona odnajdujemy relewantne z mojego punktu widzenia znaczenie theōria jako ‘oglądu’, ‘rozważania’, ‘namysłu’, ‘badania’, a za nim także funkcjonowa- nie tego terminu u Arystotelesa (‘kontemplacja’) i w grece hellenistycznej27. Pole semantyczne theōrein obejmuje szeroką gamę znaczeń, takich jak: rozważać, oglądać, przypatrywać się, przyglądać się, zwiedzać, widzieć, dostrzegać, ujrzeć, zastanawiać się, przemyśleć, analizować28. Mówiąc o teoriach pedagogicznych odwołuję się do owego greckiego pojmowania teorii, zatem przez teorie pedago- giczne rozumiem podejmowany przez Greków bezinteresowny i systematyczny namysł nad kwestiami wychowania i kształcenia (paideia), znajdujący swój wyraz w zachowanej literaturze źródłowej z czasów antycznych i bizantyńskich. 4. W omawianiu współczesnego stanu badań29 czynię merytorycznym punk- tem odniesienia opracowania o charakterze syntetycznym, dzieląc je na dwie grupy: specjalistyczne syntezy o charakterze ogólnym, obejmujące całokształt edukacji antycznej, oraz opracowania specjalistyczne sensu stricto, odnoszące się do pedagogiki greckiej. Redaktorem naukowym najnowszej syntezy z tego pierwszego zakresu jest Martin Bloomer30. Odnosząc się z atencją do dwóch najbardziej znanych dzieł wieku XX (W. Jaegera i H. Marrou) poświęconych historii edukacji klasycznej, M. Bloomer zauważa jednak, że książka W. Jaegera wyrastała z nierealistycz- nych i anachronicznych nadziei odnowy dekadenckiego Zachodu poprzez grec- ką kulturę, natomiast opracowanie H. Marrou, mimo swego fundamentalnego znaczenia w zakresie faktografii, symplifikuje złożoność antycznych systemów 27 P. Chantraine, Dictionnare..., s. 416–417; F. Montanari, Vocabolario..., s. 913 (i wskazane 28 A. Langewand, Theorie und Praxis, [w:] D. Benner, J. Oelkers (Hrsg.), Historisches Wör- tam referencje do źródeł). terbuch…, s. 1016. 29 Interesuje mnie tutaj współczesny stan badań, a nie historia badań i recepcja, dlatego też pomijam dawne syntezy z XIX i pierwszej połowy XX wieku, w tym monografię Wernera Jaegera (trzy tomy wydane w latach 1934–1944) oraz syntezę Henri Marrou (wydaną w roku 1948). Obydwa te dzieła zachowują wprawdzie do dziś swoją wartość naukową, lecz dotyczą odpowiednio historii kultury greckiej w okresie archaicznym i klasycznym (W. Jaeger) oraz historii kształcenia w starożytności kla- sycznej (H. Marrou). Ukazuję jednak odniesienia do obydwu tych dzieł redaktorów i autorów nowszych syntez. (Wydania polskie: W. Jaeger, Paideia. Formowanie człowieka greckiego, przeł. M. Plezia i H. Bednarek, Warszawa 2001 – edycja trzech tomów w jednym woluminie; H. I. Marrou, Historia wychowania w starożytności, przeł. S. Łoś, Warszawa 1969.) O historii XIX i XX-wiecznych badań nad edukacją antyczną vide Y. L. Too, Introduction: writing the history of ancient education…, s. 1–4. Zwięzłe, lecz istotne uwagi na temat odziaływania antycznych idei pedagogicznych w wiekach śred- nich i w czasach nowożytnych: Klaus Prange, Erziehung und Pädagogik im Altertum, [w:] R. Winkler (Hrsg.), Pädagogische Epochen. Von der Antike bis zur Gegenwart, Düsseldorf 1988, ss. 21–58. 30 W. M. Bloomer (ed.), A companion to ancient education, Malden–Oxford 2015. 26 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa edukacji31. Synteza redagowana przez M. Bloomera stawia sobie za cel przedsta- wienie systemów edukacji od powrotu umiejętności czytania i pisania do świata greckiego w VIII wieku p.n.e., aż po częściowy upadek lub przekształcenie po- rządku rzymskiego w V wieku n.e. Książka zawiera 34 rozdziały napisane przez międzynarodowy zespół 33 wybitnych badaczy (filologów klasycznych, historyków starożytności, archeologów, historyków filozofii antycznej). Przedstawiają oni swe autorskie wykładnie kwestii kształcenia dzieci przez Greków i Rzymian w umiejęt- nościach czytania, pisania i liczenia, podejmując także mniej znane zagadnienia edukacji kobiet, niewolników, rzemieślników, edukację poprzez gry i zabawy oraz edukację muzyczną i wojskową. Początki kształcenia w Grecji ukazane są w re- lacjach do cywilizacji Bliskiego Wschodu. Autorzy ukazują również powiązania edukacji z konkretnym życiem społecznym, kulturalnym i religijnym społeczeństw antycznych, a także materialne realia edukacji hellenistycznej i rzymskiej32. Naj- ważniejsza z mojego punktu widzenia jest część V tego dzieła, zatytułowana Theories and themes of education. Z interesującego mnie zakresu temporalnego zawiera ona jednakże jedynie rozdział poświęcony Izokratesowi, a w części II (Accounts of systems) znajduje się rozdział poświęcony Sokratesowi. Rozdział 7 (Hellenistic and Roman philosophy) w części II zajmuje się, w odniesieniu do epo- ki hellenistycznej, głównie łacińskimi dziełami Cycerona33. Redaktor naukową kolejnej syntezy ogólnej jest Yun Lee Too34. Badacz- ka poświęca wiele krytycznych uwag osobie H. Marrou i jego dziełu o edukacji w czasach antycznych. Doceniając szeroki zakres badań (od roku 1000 p.n.e. do 500 n.e.), jednocześnie zwraca uwagę na główną tezę H. Marrou, mianowi- cie twierdzenie, że czasy antyczne znały tylko jeden, spójny i dominujący, grecki system wychowania (paideia), ukształtowany dopiero w okresie hellenistycznym i podjęty później przez Rzymian oraz wczesną kulturę chrześcijańską. To wła- śnie tak rozumianej paidei hellenistycznej (instytucjom i programom kształcenia z tego okresu) poświęca H. Marrou większość swego dzieła. Analizując ideologię dzieła H. Marrou, Y. L. Too zalicza je nie do obszaru badań nad wychowaniem (education), lecz do zaangażowanej politycznie pedagogiki (pedagogy). Za swoje zadanie, na miarę XXI wieku, uznaje ona zredagowanie nowej historii edukacji w czasach antycznych. Uzasadnieniem dla ponownego spisania tej historii nie jest nieznany wcześniej materiał faktograficzny, lecz odmienne pytania i odmien- ne wnioski wyciągane ze znanego już materiału. Y. L. Too w historii intelektualnej antyku postuluje uwzględnienie wymiarów politycznych kultury greckiej i rzym- skiej, a wychowanie (education) w tym okresie postrzega jako proces socjalizacji, który przede wszystkim miał wykreować produktywnego i lojalnego obywatela, a celem owej socjalizacji było utrzymanie społeczeństwa antycznego w stanie równowagi. Choć narracja w syntezie pod redakcją Y. L. Too jest chronologiczna, to obejmuje grupę niezależnych studiów, skoncentrowanych na konkretnych mo- 31 W. M. Bloomer, Introduction, [w:] W. M. Bloomer (ed.), A companion…, s. 2–3. 32 Ibidem, s. 3–4. 33 W. M. Bloomer (ed.), A companion…, s. 321–334, 77–89. 34 Y. L. Too (ed.), Education in Greek and Roman… Uwagi wstępne 27 mentach i aspektach edukacji w całym okresie starożytnym. Cechuje ją pluralizm narracji, dając obraz wielości edukacji (w liczbie mnogiej) antycznych. Synteza zawiera 14 rozdziałów autorstwa amerykańskiego (z jednym wyjątkiem) zespołu 14 badaczy: filologów klasycznych i historyków starożytności. Różnorodność za- mieszczonych w książce esejów przejawia się wykorzystaniem różnego rodzaju antycznych dyskursów: literackiego, filozoficznego, alegorycznego, prawniczego. Omawiane są m.in. zagadnienia socjalizacji poprzez erotykę, inicjację do grup wiekowych, sport i szkolenie wojskowe, zagadnienia edukacji sofistycznej i re- toryki w kontekście edukacji obywatelskiej, edukacji liberalnej, edukacji poprzez lekturę poezji, techniki zapamiętywania, edukację rzymską, greckie i rzymskie ćwiczenia retoryczne, hermeneutykę antycznych dzieł sztuki w ich wymiarze edu- kacyjnym, powiązania edukacji i struktur władzy w późnym Cesarstwie Rzymskim oraz przekaz tradycji doktrynalnych w neoplatonizmie jako pogańskim ruchu in- telektualnym późnego antyku35. Z mojej perspektywy poznawczej najistotniejszy w tej syntezie jest rozdział poświęcony edukacji epikurejskiej, choć dotyczy on przede wszystkim praktyki, a nie teorii. Najnowszym dziełem niemieckiej historiografii z interesującego mnie zakre- su jest praca zbiorowa nazwana skromnie podręcznikiem (Handbuch), a będą- ca w istocie autorskim i rzetelnym, opartym na źródłach opracowaniem, którego redaktorami naukowymi są Johannes Christes, Richard Klein i Christoph Lüth36. Na syntezę składa się osiem rozdziałów autorstwa siedmiorga wybitnych niemieckich uczonych: filologów klasycznych, historyków starożytności i jedne- go historyka idei pedagogicznych (autorki rozdziału o wychowaniu i kształceniu w starożytnym Izraelu i wczesnym judaizmie). Większość rozdziałów ma jednolitą strukturę chronologiczną, na którą składają się trzy podrozdziały, poświęcone ko- lejno Grecji, Rzymowi (republice i cesarstwu) oraz późnemu antykowi. Autorów interesuje aspekt realno-historyczny i społeczno-historyczny wychowania i kształ- cenia. Omawiane są kolejno: wychowanie i socjalizacja w rodzinie, dzieciństwo i młodość, pozarodzinne instytucje wychowania i kształcenia, studia wyższe, a w oddzielnych rozdziałach kształcenie zawodowe, media edukacyjne i wspo- mniana już edukacja hebrajska. Z uwagi na przedmiot badań, jakim są dla auto- rów realia starożytnego wychowania i kształcenia, teorie pedagogiczne (pädago- gische Theorien) sofistów i Sokratesa, Izokratesa, Platona, Arystotelesa, Zenona z Kition i Epikura, dotyczące wychowania, kształcenia i nauczania, zostały jedynie wzmiankowane lub zwięźle zaprezentowane przez Ch. Lütha we wprowadzeniu do tego dzieła37. Także francuska historiografia doczekała się nowej syntezy, której autorem jest historyk starożytności Bernard Legras38. Autor postrzega edukację grecką w perspektywie historii kultury, określając swój punkt widzenia mianem kulturowej 35 Y. L. Too, Introduction: writing the history…, ss. 4–20. 36 J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Handbuch der Erziehung... 37 Ch. Lüth, Einführung. Griechenland, [w:] J. Christes, R. Klein, Ch. Lüth (Hrsg.), Han- 38 B. Legras, Éducation et culture dans le monde grec. VIIIe siècle av. J.­C. – IVe siècle ap. J.­C., dbuch der Erziehung…, s. 11–16. Paris 2004 (pierwsza edycja w roku 1998). 28 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa historii edukacji (histoire culturelle de l’éducation), który prowadzi go do rozu- mienia greckiej edukacji i kultury jako cywilizacji paidei. Przedmiotem monografii jest edukacja chłopców i dziewcząt (z podziałem na grupy wiekowe) w okresie od VIII wieku p.n.e. do IV wieku n.e. Przedstawiana jest kolejno edukacja w epo- kach archaicznej, klasycznej, hellenistycznej i w czasach Imperium Rzymskie- go, z uwzględnieniem zarówno porządku chronologicznego, jak i geograficzne- go. Uwzględniony jest świat homerycki, Sparta, Mitylena, Ateny, terytoria podbite przez Aleksandra Wielkiego, w szczególności Grecja europejska i azjatycka, Ky- rena i Egipt hellenistyczny oraz zhellenizowany Orient. Punktem granicznym jest dla autora przełom IV i V wieku n.e., czyli kres kultury pogańskiej w cywilizacji grecko-rzymskiej, mimo jej przetrwania w chrześcijańskim imperium bizantyń- skim. B. Legras stawia sobie za cel nie tylko uwypuklenie zmian w edukacji (także gwałtownych) w okresie tych dwunastu stuleci, ale i ukazanie ciągłości edukacji w greckiej oikoumenē. Autor opiera się głównie na opracowaniach dotyczących grup wiekowych, relacji między płciami, instytucji edukacyjnych i edukacji kobiet, ale przytacza także liczne źródła literackie, a w aneksie również ikonograficzne. B. Legras omawia w swej pracy następujące aspekty edukacji greckiej: kontekst polityczny i prawny, rytuały przejścia (rites de passage) z dzieciństwa w wiek doro- sły, nauczycieli i ich status społeczny oraz nauczane treści, jak też beneficjentów nauczania39. Z mojego punktu widzenia najciekawszy jest rozdział V (La nouvelle éducation athénienne: de Protagoras à Aristote), w którym omawiani są sofiści, szkoła retoryczna Izokratesa oraz szkoły filozoficzne Platona i Arystotelesa. Jednakże B. Legras, zgodnie ze swymi założeniami metodologicznymi, prezentu- je zwięźle przede wszystkim praktykę edukacyjną w tych instytucjach, a nie teorie pedagogiczne40. Ostatnią z omawianych tu prac o ogólnym charakterze syntetycznym jest włoskie opracowanie, którego autorami są Guido Giugni, Giovanni Santinello i Angelo Capecci41. Książka, napisana przez historyka pedagogiki i dwóch hi- storyków filozofii, pomyślana jest jako podręcznik akademicki historii pedagogiki i filozofii, a stawia sobie za cel zaprezentowanie szerokiej i nowatorskiej panora- my myśli pedagogicznej i filozoficznej (pensiero pedagogico e filosofico). Peda- gogikę (pedagogia) pojmują włoscy uczeni jako krytyczną refleksję nad propono- wanymi rozwiązaniami problemów edukacyjnych, która to refleksja ich zdaniem pojawiła się i rozwinęła w obrębie myśli filozoficznej w całkowicie autonomiczny sposób. Opracowanie pomyślane zostało jako prezentacja problemów filozo- ficznych i edukacyjnych rozpatrywanych tak, jak się pojawiały w historii kultury. Część rozdziałów poświęcona jest wybitnym myślicielom poszczególnych epok. Podręcznik zawiera także – przy poszczególnych rozdziałach – antologie funda- mentalnych tekstów źródłowych i uznanej literatury krytycznej42. Istotna z mojej 39 Ibidem, s. 1–3. 40 Ibidem, ss. 50–62. 41 G. Giugni, G. Santinello, A. Capecci, I problemi della pedagogia e della filosofia. La pe- dagogia nei rapporti con la filosofia, le scienze e la cultura, 1: Nel mondo antico e medievale, Roma 1984. 42 Ibidem, s. 5–6. Uwagi wstępne 29 perspektywy jest część pierwsza (Il pensiero classico) tego tomu, na którą składa się siedem rozdziałów. Są one poświęcone kolejno: narodzinom filozofii zachod- niej, Platonowi, Arystotelesowi, hellenizmowi, humanitas rzymskiej i chrześcijań- skiej, Plotynowi oraz Augustynowi43. W interesującym mnie zakresie temporalnym omówione jest zagadnienie szeroko rozumianej edukacji u Gorgiasza, Protago- rasa, Hippiasza i Sokratesa (w rozdziale La nascita della filosofia occidentale), a dalej prezentowana jest oddzielnie problematyka edukacyjna w rozdziałach po- święconych Platonowi i Arystotelesowi. W rozdziale o epoce hellenistycznej jest również podrozdział poświęcony edukacji i szkolnictwu w tym okresie. Jednakże we wszystkich tych częściach (podrozdziałach poświęconych problemom eduka- cji) autorzy odwołują się w znacznej mierze do wykładni H. Marrou i W. Jaegera44. Z pewnością podręcznik ten ma walory dydaktyczne, lecz są w nim omawiane zagadnienia dotyczące antycznej filozofii i edukacji, a nie teorie pedagogiczne sensu stricto. Jako chronologicznie pierwszą ze współczesnych syntez dotyczących stricte historii pedagogiki45 wymienić należy opracowanie, którego autorem jest Frede- rick Beck46. Tematem książki jest greckie wychowanie (education), ze szcze- gólnym naciskiem na praktykę edukacyjną w Atenach w latach 450–330 p.n.e. Zdaniem autora, jest to może najważniejszy okres w historii wychowania (histo- ry of education). Badaniami objęta jest myśl i praktyka (thought and practice) pionierów klasycznego wychowania, z wyjątkiem Arystotelesa. F. Beck zauważa, że H. Marrou potraktował ten okres w zwięzły sposób, nie kładąc nań głównego nacisku, natomiast dzieło W. Jaegera oferuje raczej historię kultury, niż historię wychowania. Zamiarem F. Becka było wypełnienie luki między filologią klasyczną a pedagogiką. Badacz zaznacza, że mimo iż pracował z oryginalnymi źródłami, cytuje je w tekście w znanych tłumaczeniach, a jedynie kilka fragmentów podaje we własnych przekładach. Książka pomyślana jest jako podręcznik (text­book) dla osób studiujących historię wychowania i filozofię wychowania, a także dla studentów historii starożytnej i filozofii greckiej47. F. Beck badany przez siebie okres nazywa klasyczną erą edukacji ateńskiej i określa go mianem rewolucji pe- dagogicznej (educational revolution). Okres ów cechuje przejście od mitologii do filozofii oraz upowszechnienie edukacji na poziomie podstawowym. W końcowej części tego okresu ukształtowała się tradycja myśli i praktyki edukacyjnej, która stała się modelem dla następnych epok, dotyczy to zwłaszcza koncepcji edukacji naukowej i matematycznej Platona oraz edukacji humanistycznej reprezentowa- nej przez Izokratesa. F. Beck sądzi, że większość nowoczesnych teorii pedago- 43 Ibidem, ss. 9–298. 44 Ibidem, ss. 9–187. 45 Pomijam tutaj opracowanie Giennadija Jewgienjewicza Żurakowskiego o historii pedago- giki antycznej nie dlatego, że pedagogikę pojmuje on jako teorię i praktykę, lecz z powodu stoso- wanej przez niego metodologii marksistowskiej, za której sprawą jego eseje są dziś anachroniczne. Г. Е. Жураковский, Очерки по истории античной педагогики, Москва 1963 (editio posthuma; pierwsze wydanie w roku 1940). 46 F. A. G. Beck, Greek education 450–350 B.C., New York 1964. 47 Ibidem, s. 7–8. 30 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa gicznych (z wyjątkiem pedagogiki eksperymentalnej) ma swe odpowiedniki, przy- najmniej w formie embrionalnej, w badanym okresie ateńskim48. Autor w badanej epoce wyróżnia trzy typy teorii pedagogicznej (educational theory): realistyczną i pragmatyczną, reprezentowaną przez sofistów, oraz idealistyczną cechującą Platona i Izokratesa. Za główne zagadnienia teorii pedagogicznej badanego okre- su uważa F. Beck kontrowersje wokół problemu ‘natura czy wychowanie’ (nature – nurture) oraz problem treści kształcenia (mental discipline)49. F. Beck omawia w I rozdziale poezję i edukację we wczesnej Grecji (w epoce archaicznej), w tym Homera i Hezjoda. Kolejny rozdział poświęcony jest tradycyjnej praktyce edu- kacji ateńskiej. Rozdziały od III do VII obejmują teorię i praktykę ‘wielkich wy- chowawców’ (great educators), kolejno: sofistów (Protagoras, Gorgiasz, Prodikos i Hippiasz), Sokratesa, Platona, Ksenofonta i Izokratesa. Książka zawiera także appendix z obszernymi wskazówkami bibliograficznymi i wyborem źródeł ikono- graficznych. Choć opracowanie F. Becka, mimo upływu lat, nadal jest wartościo- we naukowo, to jednak uwarunkowane jest anglosaskim pojmowaniem education jako teorii i praktyki zarazem, a ponadto w stosunku do przyjętych przeze mnie założeń metodologicznych obejmuje zdecydowanie mniejszy zakres podmiotowy i temporalny. Autorem monografii poświęconej źródłu (Ursprung) pedagogiki w myśli grec- kiej jest Ernst Lichtenstein50. W przeświadczeniu autora Europa zaczyna się od Grecji, a system form intelektualnych, stanowiących podstawę filozofii i na- uki, porządku politycznego i szkolnictwa europejskiego, ma swoje dziejowe (ge- schichtlichen) i permanentnie towarzyszące nam źródło (mitgehenden Ursprung) u starożytnych Greków. Autor zaznacza, że nie jest filologiem klasycznym, i nie należy od niego oczekiwać specjalistycznej historyczno-literackiej hermeneutyki z uwzględnieniem najnowszych wyników badań w tej dziedzinie. Nie zamierza także ukazywać, tak jak H. Marrou, historii systemu kształcenia, ani też, jak W. Ja- eger, historii greckiego myślenia o kształceniu (paidei). Swój punkt widzenia okre- śla E. Lichtenstein jako filozoficzny (a nie historyczny), koncentrujący się na repre- zentatywnym i absolutnie aktualnym znaczeniu greckich procesów duchowych, na myśli i poglądach związanych z budzeniem się świadomości pedagogicznej i forsowaniu refleksji pedagogicznej w greckim myśleniu. Za priorytet uznawa- na jest przez E. Lichtensteina interpretacja greckich systemów pedagogicznych, przez którą rozumie badanie konstelacji problemów i odkrycie zawartych w nich teorii kształcenia (bildungstheoretischen Gehalt), wypływających z poszczegól- nych założeń refleksji u Greków. Autor świadomie ogranicza się do kilku głów- nych linii rozwoju myśli pedagogicznej (pädagogischen Gedankenentwicklung), rezygnując z wielu ważnych, pojedynczych rysów kreślonego przez niego glo- 48 Ibidem, s. 313–314. 49 Ibidem, s. 307–309. 50 E. Lichtenstein, Der Ursprung der Pädagogik im griechischen Denken, Hannover 1970. (Jest to pierwszy tom cyklu Paideia. Die Grundlagen des europäischen Bildungsdenkens im grie- chisch­römischen Altertum w ramach serii wydawniczej Das Bildungsproblem in der Geschichte des europäischen Erziehungsdenkens pod redakcją E. Lichtensteina i H. H. Groothoffa). Uwagi wstępne 31 balnego wizerunku51. Opracowanie E. Lichtensteina podzielone jest na trzy czę- ści. We wprowadzeniu omówione zostało wychowanie homeryckie, spartańskie i ateńskie. Część pierwsza przynosi wykładnię podwalin (Grundlegung) pedago- giki z uwzględnieniem Pitagorasa, Ksenofanesa, Heraklita, sofistów i Sokratesa. W drugiej części omawiani są Platon i Izokrates jako reprezentanci filozoficznej i retorycznej idei kształcenia (Bildungsgedanke). W części trzeciej E. Lichtenstein prezentuje pedagogikę jako filozofię praktyczną i jako filozoficzną praxis, omawia- jąc koncepcje Arystotelesa i szkoły stoickiej. Monografia E. Lichtensteina zbliżona jest zakresem temporalnym do mojego zamysłu badawczego, lecz wyrasta z od- miennych przesłanek metodologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do zakresu przedmiotowego i podmiotowego. Autorem kolejnej syntezy poświęconej pedagogice greckiej jest Maurizio Moscone52. Włoski uczony obiera sobie za cel badania wykazanie, że pedagogi- ka (pedagogia) grecka, a w szczególności pedagogika neoplatońska, zachowała swą aktualność w stosunku do dzisiejszej pedagogiki. Pedagogika pojmowana jest przez niego jako epistemologicznie uzasadniona teoria naukowa dotycząca edukacji. E. Moscone charakteryzuje swe podejście badawcze jako przedrozu- mienie (pre­comprensione) o charakterze fenomenologiczno-hermeneutycznym, nawiązujące do stylu interpretacji Martina Heideggera, Hansa Gadamera, Paula Ricoeura i Enrico Nicolettiego. Interpretacja tekstów jest ukierunkowana na wyka- zanie – w świetle koncepcji różnicy (Differenza) – że antyczna pedagogika grecka zapowiada pedagogikę współczesną. Monografia składa się z dwóch części, przy czym jedynie pierwsza poświęcona jest pedagogice greckiej (część druga jest studium komparatystycznym pedagogiki współczesnej w zestawieniu z istotnymi cechami pedagogiki greckiej). Interesująca mnie część pierwsza składa się ośmiu rozdziałów, z których każdy dotyczy fundamentalnego momentu w historii filozo- fii greckiej: sofistyki, Sokratesa, Platona, Arystotelesa, epikureizmu, stoicyzmu, sceptycyzmu i neoplatonizmu. M. Moscone pomija filozofię przedsokratejską, bo według niego fragmentaryczny stan źródeł nie pozwala na filologicznie zasadną interpretację zawartych w nich koncepcji edukacyjnych. Metoda stosowana przez włoskiego badacza polega na analizie projektów edukacyjnych zawartych impli- cite w poszczególnych nurtach filozofii greckiej, ponieważ jego zdaniem w bada- nym okresie nie występuje pedagogika niezależna od filozofii. Najważniejszym wnioskiem z badań jest konstatacja, że model pedagogiki funkcjonującej w świe- cie greckim jest głównie epistemiczny (epistemico), tzn. pedagogika jest w owym modelu pojmowana jako dyskurs edukacyjny o charakterze koncepcyjno-racjo- nalnym, mającym wartość bezsporną i absolutną. Jedynie w najistotniejszej – dla M. Moscone – myśli pedagogicznej neoplatonizmu zawarty jest, jego zdaniem, implicite model fenomenologiczny, który jest zbieżny z dzisiejszą pedagogiką fe- nomenologiczno-hermeneutyczną53. Choć monografia ta ma szerszy zakres tem- 51 E. Lichtenstein, Der Ursprung…, s. 7–9. 52 M. Moscone, La pedagogia greca. Attualità di un progetto educativo. Presentazione di E. Ri- verso, Roma 1990. 53 Ibidem, s. 9–11. 32 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa poralny, to jej założenia metodologiczne, przedmiot i zakres podmiotowy badań są istotnie odmienne od przyjętych przeze mnie. Ostatnią z przywoływanych tu syntez jest opracowanie poświęcone kon- cepcjom wychowania w greckim antyku, którego autorem jest Waltraud Re- ichert54. Niemiecki pedagog odróżnia pojęcie koncepcji wychowania od po- jęcia teorii wychowania. Koncepcja wychowania (Erziehungskonzeption) to uzasadniona i systematyczna prezentacja tego, co charakteryzuje wychowanie (Erziehung), czyli cele, metody i uwarunkowania wychowania oraz wskazówki dotyczące jego realizacji w praktyce. Teoria wychowania (Erziehungstheorie) ma wszystkie powyższe cechy, lecz jest pojęciem węższym z uwagi na rodzaj le- gitymizacji: jej uzasadnienie ma charakter racjonalny. Koncepcje wychowania uzasadniane są natomiast na gruncie mitu, religii, ideologii, wiedzy empirycznej lub spekulatywnej. W. Reichert stawia sobie za zadanie dokonanie analizy, w jaki sposób różne wizerunki człowieka (Menschenbildes) wpływają na wyobrażenia o wychowaniu (Vorsellungen über Erziehung). W monografii prezentowana jest charakterystyka wyobrażeń o wychowaniu w poszczególnych epokach, ukaza- na w ich związku z określonym, obowiązującym ówcześnie wizerunkiem świata i człowieka. Badane są przekazy praktyki wychowawczej i konceptualne pro- jekty dotyczące wychowania. Greckie koncepcje wychowania zostały wybrane przez W. Reicherta jako przykład ukazujący związki między nimi a ówczesnymi wizerunkami człowieka, ponieważ w relatywnie krótkim okresie około 600 lat ma- nifestowały się kluczowe zmiany w rozwoju kultury55. Opracowanie składa się z czterech rozdziałów poświęconych kolejno: epoce mitu (wychowanie homeryc- ko-rycerskie, spartańskie i ateńskie), epoce demitologizacji przyrody (filozofowie przyrody od Talesa do Demokryta), epoce demitologizacji kultury (sofiści) i epoce dążeń do poznania oraz doskonalenia człowieka (Sokrates i Platon). Opraco- wanie to ma charakter autorskiej syntezy i oparte jest na wybranych źródłach tudzież adekwatnej, choć skromnej ilościowo literaturze przedmiotu (w tym pra- cach W. Jaegera i H. Marrou). W odniesieniu do mojej koncepcji badań, zakres temporalny pracy W. Reicherta jest węższy, odmienne są także pozostałe prze- słanki metodologiczne. 5. Koncepcja podjętych przeze mnie badań oparta jest na trzech zasadach: (1) źródłowości, (2) merytoryczności i (3) syntetyczności. Zastosowaną przeze mnie metodę badawczą określić można mianem metody eksplicytnej, to znaczy analizuję tu wypowiedzi w literaturze źródłowej odnoszące się explicite do wycho- wania i kształcenia. Przyjęta przeze mnie perspektywa poznawcza i założenia metodologiczne są jedynie jednym z wielu możliwych i równoważnych punktów widzenia (vide przegląd literatury przedmiotu powyżej), niemniej jednak sądzę, że przyjęty tu aspekt także zasługuje na uwzględnienie. 54 W. Reichert, Erziehungskonzeptionen in der griechischen Antike. Theorie und Praxis der Erziehung in ihrer Abhängigkeit vom Wandel der Kultur, Rheinfelden–Berlin 1993. (Jest to drugi tom serii wydawniczej Steglitzer Arbeiten zur Philosophie und Erziehungswissenschaft pod redakcją G. Sobisiaka i W. Reicherta). 55 W. Reichert, Erziehungskonzeptionen…, s. 5–10. Uwagi wstępne 33 (1) Badania niniejsze oparte są na zachowanych źródłach literackich z cza- sów antycznych i bizantyńskich, w których przetrwały teksty, fragmenty i testi- monia dotyczące teorii pedagogicznych z okresu klasycznego i hellenistycznego w dziejach Hellady. Uwzględnione zostaną także źródła z okresu archaicznego dla ukazania najwcześniejszych przejawów greckiego myślenia o wychowaniu, jakie zidentyfikować można przed epoką klasyczną. Ze względu na fragmenta- ryczny stan zachowania większości literatury greckiej z okresu archaicznego, kla- sycznego i hellenistycznego (są to ekscerpty i świadectwa przytaczane nierzadko z drugiej ręki, w zachowanych tekstach greckich, łacińskich i arabskich z czasów rzymskich i Bizancjum), kwestią fundamentalną dla podjętych przeze mnie badań stało się zgromadzenie adekwatnej bazy źródłowej. Najlepszym obecnie zbiorem materiałów źródłowych z zakresu edukacji an- tycznej jest dzieło, którego autorami są trzej kanadyjscy filologowie klasyczni: Mark Joyal, Ian McDougall i John Yardley56. Autorzy dokonali wyboru źró- deł, ich autorskiego przekładu z greckich i łacińskich oryginałów oraz opracowania tego materiału (wstępy merytoryczne do epok i poszczególnych wyborów tekstów, w tym wskazówki bibliograficzne). Dzieło to zawiera przekład blisko 300 tekstów i dokumentów, w tym kamiennych inskrypcji i greckich papirusów z Egiptu oraz dziesięć ilustracji (źródeł ikonograficznych). Z uwagi na zasięg chronologiczny źró- deł – od VIII wieku p.n.e. do wczesnego średniowiecza – niemożliwe było, z oczy- wistych względów, opublikowanie przez autorów całości tego materiału. Dokonali wyboru, zamieszczając nie tylko teksty kluczowe dla antycznej edukacji, lecz także mało znane i trudno dostępne. Kanadyjscy uczeni kierowali się również względami praktycznymi: zrezygnowali na przykład z zamieszczania długich fragmentów Poli- tei Platona, z uwagi na to, że przekłady tego tekstu są łatwo dostępne57. Materiał zebrany przez M. Joyala, I. McDougalla i J. Yardleya jest obszerny i reprezentatywny dla edukacji greckiej oraz rzymskiej, lecz dla przyjętych przeze mnie celów badawczych niewystarczający. Dlatego też, oprócz powyższego wy- boru materiałów źródłowych, korzystam z krytycznych filologicznych edycji źródeł dotyczących poszczególnych nurtów i szkół filozoficznych, a także ze specjali- stycznych wydań dzieł poszczególnych autorów greckich (w tym wydań bilingwal- nych). Wykorzystywane edycje wskazuję w poszczególnych rozdziałach. Poza nimi korzystam także z korpusu tekstów greckich Thesaurus Linguae Graecae58. W poszczególnych rozdziałach przytaczam najważniejsze (z punktu widzenia przyjętych tu założeń metodologicznych) fragmenty tekstów w opublikowanych nowszych translacjach na język polski, omawiam również relewantne źródła nie- przełożone dotąd na język polski. Zaletą tej metody jest to, że czytelnik może sam ocenić poprawność wywodów interpretacyjnych (i wyciągać własne wnioski), konfrontując je z tekstami, zebranymi tutaj z licznych wydań źródeł. 56 M. Joyal, I. McDougall, J. C. Yardley, Greek and Roman education. A sourcebook, Lon- don–New York 2009. 57 Ibidem, s. ix–x. 58 Thesaurus Linguae Graecae. A Digital Library of Greek Literature [http://stephanus.tlg.uci. edu/]. Korpus antycznych i bizantyńskich tekstów greckich. Baza elektroniczna subskrybowana przez Bibliotekę Uniwersytetu Łódzkiego. 34 Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa (2) W doborze i interpretowaniu źródeł odnoszę się do meritum badanej pro- blematyki, czyli greckich teorii pedagogicznych i innych, mniej systematycznych przejawów myślenia o wychowaniu. Przytaczane i poddane wykładni są teksty źródłowe dotyczące tej problematyki, a zatem te, w których występuje termino- logia pedagogiczna, przede wszystkim centralny termin paideia, lecz także inne wyrazy i wyrażenia oddające w języku starogreckim pojęcia wychowywania, kształcenia, uczenia się i nauczania. W interpretacji źródeł korzystam przede wszystkim z nowszej literatury naukowej z zakresu historii pedagogiki i filologii klasycznej (hellenistyki)59. Wykładnię literatury źródłowej przedstawiam w spo- sób możliwie polifoniczny, omawiając teksty źródłowe z różnych punktów wi- dzenia, aby możliwie szeroko uwzględnić współczesny stan badań w dziedzinie historii pedagogiki greckiej. Zastosowanie tak rozumianej zasady merytoryczności rodzi określone kon- sekwencje, mianowicie nie omawiam ani biografii przywoływanych autorów an- tycznych, ani kontekstów dotyczących historii politycznej, historii kultury, historii literatury i historii filozofii w badanych okresach. Czynię tak nie dlatego, że uzna- ję te realia i okoliczności historyczne za nieistotne, przeciwnie: zakładam wiedzę o nich u czytelnika. Z tych samych powodów fakty z zakresu historii kształcenia w antyku przywołuję jedynie tam, gdzie wydają się niezbędne dla zrozumienia zagadnień teoretycznych. Staram się jednakże budować narrację w sposób kla- rowny, tak aby była ona czytelna także dla odbiorców zainteresowanych historią pedagogiki greckiej, lecz niespecjalizujących się w dziedzinie starożytności kla- sycznej. (3) Niniejsze opracowanie, choć oparte na krytycznej analizie źródeł i spe- cjalistycznej literatury przedmiotu, ma jednakże charakter syntetyczny. Oznacza to, że nie ma ambicji konkurowania z monografiami historyczno-pedagogiczny- mi poszczególnych zagadnień, nurtów i postaci. Zadaniem, jakie sobie stawiam, jest danie możliwie całościowego i wszechstronnego obrazu pedagogiki greckiej w okresie klasycznym i hellenistycznym, ukazującego bogactwo intelektualne i różnorodność myślenia o wychowaniu u Hellenów. Książka składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych rozdziałem wstęp- nym (Preliminaria) a zakończonych rekapitulacją i wnioskami (Konkluzja). W Pre- liminariach przedstawiam początki myślenia o wychowaniu w okresie archaicznym i u przedsokratyków (od Homera do Archytasa z Tarentu, z wyłączeniem sofistyki omawianej w następnym rozdziale). Rozdział I poświęcony jest teoriom i kon- cepcjom pedagogicznym sofistów i retorów (z kluczową dla genezy pedagogiki postacią Protagorasa). W kolejnych częściach prezentuję teorie pedagogiczne przedstawicieli poszczególnych nurtów filozofii greckiej: Sokratesa i sokratyków, Platona i filozofów związanych z Akademią, Arystotelesa i perypatetyków, scepty- 59 Korzystam przede wszystkim z zagranicznej literatury przedmiotu, a czynię tak nie dlatego, że nie znam, czy – tym bardziej – nie cenię dokonań polskich uczonych w tym zakresie. Przeciwnie, ponieważ nieliczna polska literatura naukowa dotycząca historii pedagogiki greckiej jest dobrze zna- na, sądzę że dla polskiego czytelnika bardziej interesujące będzie zapoznanie się z wartościowymi interpretacjami zagranicznych badaczy, którzy w Polsce nie są cytowani, a więc zakładać można, że są u nas mało znani. Uwagi wstępne 35 ków, Epikura i filozofów Keposu60 oraz Zenona z Kition i filozofów Portyku. Każdy z rozdziałów ma zbliżoną strukturę, złożoną z następujących po sobie trzech sek- cji: 1) stan wiedzy na podstawie opracowań syntetycznych, 2) wskazanie edycji źródeł, 3) wykładnia literatury źródłowej z wykorzystaniem literatury przedmiotu. Ze względu na rozpiętość temporalną, rozproszenie i zróżnicowanie źródeł, rezy- gnuję z ich ogólnej charakterystyki (w tym omawiania tradycji tekstów). Staram się zachowywać w narracji względny porządek chronologiczny, lecz należy mieć na uwadze, że szereg postaci omawianych w kolejnych rozdziałach żyło i tworzyło w tym samym czasie, lub – jak w przypadku późnych przedsokratyków – zaliczani są merytorycznie do wcześniejszej epoki niż ich rówieśnicy. Mimo że chronolo- gicznie najmłodszym z omawianych tutaj myślicieli jest epikurejczyk Filodemos z Gadary, to w tytule książki badaną epokę zamyka symbolicznie stoik Posejdo- nios z Apamei (zmarł około dziesięć lat przed śmiercią Filodemosa), jako ostatni z wielkich filozofów i uczonych okresu hellenistycznego, zajmujących się twórczo pedagogiką. 60 Zamieszczam w jednym rozdziale sceptyków wraz z epikurejczykami nie z powodu jakichś szczególnych filiacji między ich koncepcjami pedagogicznymi, lecz ze względów praktycznych: w od- niesieniu do obydwu tych nurtów filozofii hellenistycznej zachowało się niestety niewiele świadectw dotyczących teorii pedagogicznych.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Pedagogika grecka od Protagorasa do Posejdoniosa
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
22,45 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: