Darmowy fragment publikacji:
(cid:2) O E H E A J = A
ANDRZEJ GAWRONSKI
`
A
N
D
R
Z
E
J
G
A
W
R
O
N
S
K
I
`
PODRECZNIK SANSKRYTU
GRAMATYKA WYPISY OBJASNIENIA SLOWNIK
,
–
`
,
P
O
D
R
E
C
Z
N
I
K
S
A
N
S
K
R
Y
T
U
15* ! ! #
,1)/
Sanskryt_okl.p65
1
08-04-15, 15:06
PODRECZNIK SANSKRYTU
,
GRAMATYKA–WYPISY–OBJASNIENIA–SLOWNIK
/
`
ANDRZEJ GAWRONSKI
`
PODRECZNIK SANSKRYTU
GRAMATYKA–WYPISY–OBJASNIENIA–SLOWNIK
,
`
/
Wydanie trzecie poprawione
9O@=ME?JM)=@AE?EA
,1)/
9=HI=M=
�����������������
����������� ����������� ������������������������������������.
�����������������������������������������������������
������������������������������������������������
�������������������������������������������������� �����
����������������������� ���������������
��������������������������wskiego.
Wydanie trzecie poprawione
pod redakcj��������������������������acowali:
��������������������������������������������������������������
© Copyright for this edition by
Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2009
������������������������������������
���������������
����������������������������
������ ������������� ������ ������ ������������o program Itrans������ ����
�� ��������� ��������� ����� �������e na stronie internetowej http://www.omkara-
nanda-ashram.org)
������������������������������������������������
�������������������������������przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy�szego
�����������������
����������������������
ISBN 978-83-8002-622-3
ISBN: 978-83-88938-95-5
Wydawnictwo Akademickie DIALOG
00–112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
Wydawnictwo Akademickie „DIALOG” Anna Parzymies Sp. z o.o.
00–112 Warszawa, ul. Bagno 3 m. 218
tel./faks: (022) 620 87 03
tel./faks 22 620 87 03
e-mail: editions@dialog.edu.com.pl
e-mail: redakcja@wydawnictwodialog.pl
http://www.dialog.edu.com.pl
www.wydawnictwodialog.pl
v
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA DO NOWEGO WYDANIA .......................................................... ix
SŁOWO WSTĘPNE......................................................................... xii
SKRÓTY..................................................................................... xv
PISOWNIA I WYMOWA, §§ 1–12 .............................................. 1
Samogłoski............................................................................................................ 2
Spółgłoski ............................................................................................................. 2
GŁOSOWNIA, §§ 13–51 ............................................................ 7
Akcent, § 13.......................................................................................................... 7
Stopniowanie samogłosek, § 14............................................................................ 7
Sandhi, § 15 .......................................................................................................... 8
I. Sandhi w zdaniu i w złożeniach, §§ 16–40........................................................ 9
A. Samogłoski, §§ 16–23 ................................................................................. 9
B. Spółgłoski, §§ 24–40 ................................................................................. 11
Koniec wyrazu, §§ 24–27 .......................................................................... 11
Prawa asymilacji, §§ 28–40 ....................................................................... 15
II. Sandhi wewnętrzne, §§ 41–51........................................................................ 19
A. Samogłoski, §§ 41–44 ............................................................................... 19
B. Spółgłoski, §§ 45–51 ................................................................................. 20
FLEKSJA, §§ 52–226 ............................................................... 25
Ustopniowanie wokalizmu tematów, §§ 52–54.................................................. 25
Imię, §§ 55–105 .................................................................................................. 26
Tworzenie tematów imiennych, §§ 55–61 ..................................................... 26
I. Imiona pierwiastkowe, § 56.................................................................... 26
II. Imiona pochodne, § 57.......................................................................... 26
Sufiksy pierwotne, § 58 ............................................................................. 27
Sufiksy wtórne, § 59 .................................................................................. 29
Tworzenie tematów żeńskich, §§ 60, 61 ........................................................ 30
Stopniowanie przymiotników, §§ 62, 63 ............................................................ 31
Deklinacja, §§ 64–66 .......................................................................................... 33
Wzory deklinacyjne, §§ 67–103 ......................................................................... 36
Deklinacja samogłoskowa, §§ 67–78 ............................................................. 36
Deklinacja spółgłoskowa, §§ 79–93............................................................... 46
Zaimki, §§ 94–100.............................................................................................. 60
Liczebniki, §§ 101–105 ...................................................................................... 66
Słowo, §§ 106–226 ............................................................................................. 70
Podział pierwiastków, § 106 .......................................................................... 70
Tworzenie tematów, § 107 ............................................................................. 70
Odmiana, §§ 108–115......................................................................................... 70
System czasu teraźniejszego, §§ 116–156 .......................................................... 73
Pierwsza koniugacja, §§ 117–123 .................................................................. 73
Tworzenie tematów, §§ 118–121............................................................... 74
Wzór koniugacyjny, §§ 122, 123............................................................... 74
Druga koniugacja, §§ 124–156....................................................................... 77
Tworzenie tematów, §§ 125–130............................................................... 77
Wzory koniugacyjne, §§ 131–156 ............................................................. 78
Klasa druga, §§ 131–142....................................................................... 78
Klasa trzecia, §§ 143–145 ..................................................................... 84
Klasa piąta, §§ 146, 147 ........................................................................ 87
Klasa siódma, § 148 .............................................................................. 88
Klasa ósma, §§ 149, 150 ....................................................................... 89
Klasa dziewiąta, §§ 151–156................................................................. 90
System perfectum, §§ 157–169........................................................................... 93
Perfectum proste, §§ 157–160........................................................................ 93
Wzory koniugacyjne, §§ 161–167.................................................................. 96
Perfectum opisowe, §§ 168, 169 .................................................................... 98
System aorystu, §§ 170–188 ............................................................................... 99
Aoryst prosty, §§ 171, 172 ............................................................................. 99
Aoryst reduplikowany, §§ 173, 174 ............................................................. 100
Aoryst sygmatyczny, §§ 175–178 ................................................................ 100
3. sing. aoristi passivi, § 179 ........................................................................ 102
Precativus, § 180 .......................................................................................... 102
Wzory koniugacyjne, §§ 181−188 .............................................................. 103
System futurum, §§ 189–194............................................................................ 106
Futurum proste, § 189 .................................................................................. 106
Futurum opisowe, § 190............................................................................... 106
Conditionalis, § 191 ..................................................................................... 106
Wzory koniugacyjne, §§ 192–194................................................................ 106
Passivum, §§ 195, 196 ...................................................................................... 107
Koniugacje pochodne, §§ 197–207................................................................... 108
Intensivum, § 198......................................................................................... 109
Desiderativum, §§ 199, 200 ......................................................................... 109
Causativum, §§ 201–206.............................................................................. 110
Denominativum, § 207 ................................................................................. 111
Formy imienne słowa, §§ 208–226................................................................... 112
Imiesłowy, §§ 209–219 ................................................................................ 112
Imiesłowy utworzone od pierwiastka, §§ 210–215 ................................. 112
Imiesłowy utworzone od tematu, §§ 216–219 ......................................... 116
Infinitivus, § 220 .......................................................................................... 117
Absolutiva, §§ 221–226 ............................................................................... 117
NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY, §§ 227–237 .......................... 120
Przysłówki, §§ 227–230 ............................................................................... 120
Postpozycje i prepozycje, §§ 231, 232 ......................................................... 122
Spójniki, § 233 ............................................................................................. 123
Wykrzykniki, §§ 234, 235............................................................................ 124
Inne partykuły nieodmienne, §§ 236, 237 .................................................... 124
SKŁADNIA, §§ 238–356 ......................................................... 126
Nauka o złożeniach, §§ 238–255.................................................................. 126
Złożenia imienne, §§ 239–247................................................................. 126
Złożenia słowne, §§ 248–255 .................................................................. 132
Szyk wyrazów, kongruencja, §§ 256–258.................................................... 134
Liczba, §§ 259, 260 ...................................................................................... 135
Imię, §§ 261–295 .............................................................................................. 136
Rzeczownik i przymiotnik, § 261................................................................. 136
Przypadki, §§ 262–270................................................................................. 136
Opisywanie przypadków, §§ 271, 272 ......................................................... 145
Stopniowanie przymiotników, §§ 273–275.................................................. 146
Zaimki, §§ 276–285 ..................................................................................... 148
Przysłówki, §§ 286–289 ............................................................................... 150
Liczebniki, §§ 290–295................................................................................ 151
Słowo, §§ 296–332 ........................................................................................... 153
Strony, rodzaje, §§ 296–302......................................................................... 153
Czasy i tryby, §§ 303–318............................................................................ 157
Indicativus, §§ 303–310........................................................................... 157
Czasy proste, §§ 303–305 ................................................................... 157
Czasy opisowe, §§ 306–310................................................................ 159
Imperativus, §§ 311–315 ......................................................................... 160
Potentialis, § 316...................................................................................... 162
Conditionalis, § 317................................................................................. 163
Precativus, § 318...................................................................................... 163
Imiesłowy, §§ 319–324 ................................................................................ 164
Infinitivus, §§ 325–328 ................................................................................ 166
Absolutiva, §§ 329–332 ............................................................................... 167
Partykuły nieodmienne, § 333...................................................................... 169
Zdanie, §§ 334–348 .......................................................................................... 169
Uwagi ogólne, §§ 334–338 .......................................................................... 169
Zdanie główne, §§ 339–342 ......................................................................... 170
Zdanie poboczne, §§ 343–348...................................................................... 172
Konstrukcja bezpośrednia, §§ 349–354 ............................................................ 176
Główne cechy składni sanskryckiej, §§ 355, 356 ............................................. 179
ĆWICZENIA .......................................................................... 182
WYPISY ................................................................................ 187
1. Złote myśli .................................................................................................... 187
2. O grzechu mięsożerstwa ............................................................................... 189
(Manusm(cid:1)ti V, 45–55).................................................................................. 189
3. Życie mija ..................................................................................................... 190
(Rāmāya(cid:3)a II, 105, 15–30)........................................................................... 190
4. Obowiązki rycerza w oświetleniu filozofii ................................................... 191
(Bhagavadgītā I, 20–II, 38).......................................................................... 191
5. W domu najlepiej ......................................................................................... 195
(Pa–catantra, ed. BSS IV, 16) ..................................................................... 195
6. Czapla, ryby i rak.......................................................................................... 196
(Pa–catantra, ed. BSS I, 7) .......................................................................... 196
7. Wesz i pchła.................................................................................................. 197
(Pa–catantra, ed. BSS I, 9) .......................................................................... 197
8. Stary kupiec, młoda żona i złodziej .............................................................. 199
(Pa–catantra, ed. BSS IV, 10) ..................................................................... 199
9. Nie pytaj żony o radę .................................................................................... 200
(Pa–catantra, ed. HOS V, 6)........................................................................ 200
10. Myśliwy i gołębie ....................................................................................... 201
(Pa–catantra, ed. HOS III, 8)....................................................................... 201
11. Lepszy łut szczęścia niż funt rozumu.......................................................... 204
(Kathāsaritsāgara 30, 92–138) .................................................................... 204
12. Fraszki......................................................................................................... 207
a. Kathāsaritsāgara 65, 200–212 ................................................................. 207
b. Kathāsaritsāgara 63, 157–162................................................................. 208
c. Kathāsaritsāgara 63, 163–173 ................................................................. 209
13. Misjonarz buddyjski.................................................................................... 209
(Divyāvadāna 38, 4–39, 15) ......................................................................... 209
14. Bodhisattwa i tygrysica............................................................................... 210
(Jātakamālā I) .............................................................................................. 210
15. Ś(cid:1)(cid:6)gāratilaka .............................................................................................. 214
a. I, 120–130................................................................................................. 214
b. I, 131–148................................................................................................. 215
16. Skarga opuszczonego kochanka.................................................................. 217
(Gītāgovinda III, 3–10) ................................................................................ 217
17. Z Bhartryhariego – „Trzy setki strof” ......................................................... 218
a. Nītiśataka.................................................................................................. 218
b. Ś(cid:1)(cid:6)gāraśataka .......................................................................................... 218
c. Vairāgyaśataka......................................................................................... 219
18. Złote myśli .................................................................................................. 219
OBJAŚNIENIA ....................................................................... 221
SŁOWNIK ............................................................................. 247
Przedmowa do nowego wydania
Przedkładamy Czytelnikom nowe, poprawione wydanie Podręcz-
nika sanskrytu Andrzeja Gawrońskiego (1885–1927).
Podręcznik sanskrytu A. Gawrońskiego, jedyny polski akademic-
ki podręcznik do nauki tego języka, ukazał się w roku 1932 już po śmier-
ci autora staraniem krakowskich językoznawców-sanskrytologów, prof.
Jana Rozwadowskiego i prof. Heleny Willman-Grabowskiej. Redaktorzy
sumiennie i kompetentnie opracowali i przygotowali do druku rękopis
A. Gawrońskiego. Dzięki ich mozolnej pracy otrzymaliśmy dzieło, z któ-
rego korzystały i nadal korzystają kolejne pokolenia wykładowców i stu-
dentów indologii (i indoeuropeistyki) Ð któż z indologów nie uczył się
sanskrytu według podręcznika Gawrońskiego, popularnie zwanego po
prostu „Gawrońskim”? Jest to bowiem dzieło mistrzowskie, doskonale
skomponowane, które wyszło spod ręki wielkiego sanskrytologa, twórcy
naukowych podstaw polskiej indologii. Już sam ten fakt skłania do
podjęcia
inicjatywy ponownego wydania Podręcznika sanskrytu
A. Gawrońskiego.
Skromny nakład pierwotny już dawno się wyczerpał. W 1978 r.
staraniem Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego ukazał
się przedruk oryginału z dodatkiem erraty na osobnych stronach (pod red.
T. Rucińskiego). Ale i ten nakład jest od dawna całkowicie wyczerpany.
Tymczasem zapotrzebowanie na Podręcznik sanskrytu A. Gawrońskiego
jest niezmiennie duże. W Polsce istnieje obecnie kilka dużych ośrodków
uniwersyteckich, w których wykładany jest sanskryt: Warszawa, Kra-
ków, Wrocław, Lublin, Poznań. Wszędzie tam grono studentów ma wiel-
kie trudności z dostępem do podręcznika Gawrońskiego.
W niniejszym nowym wydaniu wprowadzono pewne zmiany
i uzupełnienia, które wynikają z postępu wiedzy o historii i budowie tego
języka. Różne uwagi dotyczące rozmaitych zagadnień nasunęły się re-
x
daktorom tej edycji w ciągu lat obcowania z Podręcznikiem sanskrytu
A. Gawrońskiego Ð najpierw podczas własnych studiów uniwersyteckich,
następnie w toku pracy naukowo-dydaktycznej. Uwzględniliśmy w miarę
możliwości opinie i postulaty także innych wykładowców sanskrytu.
Zasadniczy tekst Ð tekst polski, a także wzory odmiany i przykła-
dy, ćwiczenia, wypisy i słownik zapisane w alfabecie dewanagari Ð zo-
stał złożony bez większych zmian na nowo, z zachowaniem oryginalnego
podziału na rozdziały, paragrafy, punkty, uwagi itd.
Autor posługiwał się terminologią językoznawczą, która dziś
wymaga często korekty i uwspółcześnienia; niektóre objaśnienia grama-
tyczne i leksykalne Gawrońskiego odwołują się bowiem do znajomości
greki i łaciny (przeznaczone były dla absolwentów gimnazjów humani-
stycznych, w których filologia klasyczna stanowiła podstawę edukacji) Ð
i to także wymagało wprowadzenia stosownych uzupełnień. W niektó-
rych miejscach należało zamieścić dodatkowe objaśnienia, już to ze
względu na lakoniczność sformułowań Autora, już to ze względu na po-
stępy wiedzy w danej kwestii. Dawna ortografia (i miejscami stylistyka)
została dostowana do wymogów współczesnej polszczyzny.
Dalej, niektóre paradygmaty odmian (deklinacje i koniugacje)
wymagały uzupełnień Ð Gawroński podawał je w skróceniu, dziś student
chciałby je widzieć w rozwinięciu. Teraz, przy okazji, wprowadziliśmy
pewne uzupełnienia, dodaliśmy dalsze przykłady i objaśnienia zaczerp-
nięte z indyjskich traktatów gramatycznych. Zarówno Ćwiczenia, jak
Wypisy pozostawiliśmy bez zmian (przy czym w Wypisach dodano od-
nośniki do istniejących polskich przekładów), natomiast zawartość
Słownika została przejrzana i uzupełniona, z dodatkiem odnośników do
odpowiednich paragrafów w tekście gramatyki.
Rzecz jasna, w całym tekście podręcznika poprawione zostały
wszystkie dostrzeżone Ð dawniej i teraz Ð błędy drukarskie itp.
Trzeba przy tym zaznaczyć wyraźnie, że ze względu na osobę
Autora i wybitne walory naukowe dzieła wszelkie ingerencje w tekst
oryginalny staraliśmy się wprowadzać z taktem i umiarem. Większe
wstawki i uzupełnienia zostały zaznaczone w przyjęty w tego rodzaju
xi
opracowaniach redakcyjnych sposób – ujęte w nawiasy kwadratowe;
przypisy u dołu strony niesygnowane „przyp. Autora” pochodzą od re-
dakcji. Drobniejsze poprawki czy uzupełnienia nie zostały osobno
zaznaczone.
Na koniec chciałbym podziękować w imieniu redakcji wszystkim
tym, których kompetentne uwagi i życzliwa pomoc przyczyniły się do
powstania tej edycji.
Marek Mejor
Secymin Nowy, listopad 2004
W trzecim wydaniu poprawiono zauważone błędy, dodano para-
dygmaty koniugacyjne czasowników klasy IX (§§ 154, 156) oraz uzu-
pełniono słownik. Zmiany te w nieznacznym stopniu wpłynęły na zmianę
paginacji książki w stosunku do poprzedniego wydania.
Secymin Nowy, wrzesień 2009
Marek Mejor
Słowo wstępne
Nie napisał go sam Autor, zmarły przedwcześnie, d. 11 stycznia
1927 r., profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, założyciel
Towarzystwa i Rocznika Orientalistycznego, wybitny indianista i języ-
koznawca* . Podpisani, prowadząc druk książki, czują więc potrzebę zdać
sprawę z losów rękopisu i przebiegu wydania.
Andrzej Gawroński przygotował najpierw gramatykę i wypisy,
następnie objaśnienia i słownik, już na parę lat przed śmiercią, a Polska
Akademia Umiejętności w Krakowie chętnie podjęła się wydania tak po-
trzebnego podręcznika. Jednakowoż z powodu, że drukarnia Uniwersyte-
tu Jagiellońskiego – tak samo zresztą jak wszystkie inne w Polsce – nie
posiadała garnituru czcionek sanskryckich, postanowiono najpierw oddać
książkę do druku jednej z zagranicznych drukarni. Odnośne kroki, robio-
ne już w trudnych stosunkach powojennych, zabrały wiele czasu, nie do-
prowadziwszy do celu. Wreszcie zarząd drukarni postanowił nabyć po-
trzebny komplet czcionek i wydrukować książkę u siebie, ale znowu
upłynęło sporo czasu, zanim czcionki znalazły się w potrzebnym na razie
komplecie w drukarni, zanim tu zostały rozłożone i zanim się znalazł od-
powiedni składacz, zanim – wreszcie – zapoznał się dostatecznie z nimi.
Patrz o Nim: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego I (1927), str. 38–46:
J. Kuryłowicz, „Andrzej Gawroński”; Czas z 14 stycznia 1927: K. Nitsch i Jan
M. Rozwadowski, „Andrzej Gawroński”; Język Polski XII (1927), str. 1–5: K. Nitsch,
„Andrzej Gawroński”; Journal Asiatique t. CCX, N° 2 (1927), p. 368–370: H. Willman-
Grabowska, „André Gawroński”; Lud XXVI (1927), str. 116–117: J. Kuryłowicz, „An-
drzej Gawroński”; Pamięci Andrzeja Gawrońskiego, Lwów, Towarzystwo Naukowe,
1928; Prace Filologiczne XI (1927), str. 503–507: S. Szober, „Andrzej Gawroński”;
Przegląd Współczesny XX (1927), str. 177–191: K. Nitsch, „Andrzej Gawroński”;
Rocznik Orientalistyczny IV (1928), str. I–Vll; str. VIII–XXI: S. Stasiak, „Andrzej
Gawroński jako indianista”. [Ponadto: Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Kraków 1948–
1958, str. 325–328: K. Nitsch, „Andrzej Gawroński (1885–1927)”; Szkice z dziejów pol-
skiej orientalistyki, pod red. J. Reychmana, t. 3, Warszawa 1969, str. 173–215: E. Słusz-
kiewicz, „Andrzej Gawroński (W czterdziestolecie zgonu)” – przyp. red.].
*
xiii
Tymczasem Autor zmarł.
Powstała znowu sprawa prowadzenia druku. Początkowo podjął
się tego dr Eugeniusz Słuszkiewicz we Lwowie, uczeń i asystent Zmarłe-
go, ale z różnych powodów, przede wszystkim zaś dlatego, że zecer po-
trzebował przy składaniu i korektach możności stałego osobistego ze-
tknięcia się z prowadzącym druk, okazało się to niewykonalnym. Wtedy
podręcznik nieżyjącego Autora znalazł pomoc prof. H. Willman
-Grabowskiej, która objęła wykłady z zakresu filologii indyjskiej w Kra-
kowie i z całą gotowością ofiarowała swoje współdziałanie, od czego też
nie uchylał się od samego początku także prof. Jan M. Rozwadowski.
Pracę podzielono w ten sposób, że właściwe korekty, pierwszą, drugą,
trzecią, początkowo nieraz i dalsze, prowadziła prof. H. Willman
-Grabowska, udzielająca też stale wskazówek składaczowi, zaś prof.
J. M. Rozwadowski sprawdzał ostatnie korekty każdego arkusza, prze-
znaczonego ewentualnie już do imprimatur i jeszcze raz porównywał
z rękopisem.
Trudności techniczne często przecież jeszcze występowały: wy-
padało odnawiać zapas zbyt szybko zużywających się pod naszymi ma-
szynami czcionek, to znów dopełniać brakujących. Wynikały z tego po-
wodu niekiedy paromiesięczne przerwy; zecer tymczasem bywał używa-
ny do innej roboty, a gdy wracał do składania sanskrytu, na nowo musiał
zdobywać utraconą sprawność. To wszystko opóźniało druk.
Ś.p. A. Gawroński pozostawił rękopis gotowy, bardzo piękny
i czysty, ale to i owo, jakiś przykład, odsyłacz, przekład, objaśnienie, za-
chował sobie do wypełnienia, zostawiając w odnośnych miejscach pustą
przestrzeń – widocznie przy pisaniu nie chciał się nieraz zatrzymywać,
obiecując sobie wstawić potrzebne uzupełnienia albo w czasie druku, al-
bo bezpośrednio przed oddaniem rękopisu, w całości lub w kolejnych
częściach, do druku. To wszystko zostało, rzecz prosta, uzupełnione
w myśl autora, zaś poza tym trzymano się ściśle rękopisu, naturalnie
z wyjątkiem oczywistych, rzadkich zresztą, pomyłek.
Wydając obecnie, po przezwyciężeniu wielu trudności, książkę
A. Gawrońskiego do rąk młodzieży i publiczności, interesującej się In-
xiv
diami i ich starym językiem kulturalnym, kluczem do ich potężnego pi-
śmiennictwa, podpisani spełniają – zamiast nieodżałowanego Autora –
miły obowiązek złożenia gorącego podziękowania: Polskiej Akademii
Umiejętności i Zarządowi drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego za wy-
danie i piękne jego wykonanie, a składaczowi p. S. Halawie za jego do-
kładną i inteligentną pracę.
Jeszcze jedno. Książka jest podręcznikiem uniwersyteckim, zatem
pracą przeważnie niewdzięczną i elementarną, której ś.p. A. Gawroński
podjął się z pewnością tylko z poczucia obowiązku wobec młodzieży
uniwersyteckiej, aby jej dać do rąk podręcznik polski. Mimo to książka
w ujęciu i doborze materiału, w zestawieniu samodzielnym wypisów
i w objaśnieniach nosi wyraźne piętno Jego ducha, który nie potrafiłby,
nawet przy zwykłym podręczniku, nie być sobą, głębokim, rozległym
i samodzielnym umysłem.
Jan M. Rozwadowski
Helena Willman-Grabowska
Skróty terminologiczne, oznaczenia
Abl. – ablativus
Acc. – accusativus
adv. – adverbium, przysłówek
aor. – aoryst
Ā./ātm. – ātmanepada
C./causat. – causativum
D./Dat. – dativus
denom. – denominativum
desid. – desiderativum
dual. – dualis, liczba podwójna
f. – femininum, rodzaj żeński, temat rodzaju żeńskiego
fut. – futurum, czas przyszły
G./Gen. – genetivus
I./Instr. – instrumentalis
imperat. – imperativus, tryb rozkazujący
imperf. – imperfectum
ind. – indicativus, tryb oznajmujący
inf. – infinitivus, bezokolicznik
intens. – intensivum
L./Loc. – locativus
m. – masculinum, rodzaj męski, temat rodzaju męskiego
n. – neutrum, rodzaj nijaki, temat rodzaju nijakiego
N./Nom. – nominativus
P./parasm. – parasmaipada
part. – participium, imiesłów
Pass. – passivum, strona bierna
perf. – perfectum
plur. – pluralis, liczba mnoga
pp. – participium praeteriti passivi, imiesłów bierny czasu przeszłego
praes. – praesens, czas teraźniejszy
sing. – singularis, liczba pojedyncza
V./Voc. – vocativus
ang. – angielski
fr. – francuski
gr. – greka, grecki
łac. – łacina, łaciński
ros. – rosyjski
opuszczony wyraz lub część wyrazu
na końcu złożenia lub wyrazu
na początku złożenia lub wyrazu
powstało z
Skróty tytułów i serii wydawniczych
xvi
sanskr. – sanskryt, sanskrycki
stp. – staropolski
wł. – włoski
dosł. – dosłownie
gramat. – (termin) gramatyczny
nn. – następny(e)
p. – patrz
por. – porównaj
tem. – temat
techn. – (termin) techniczny
ts. – to (tak) samo
Uw. – Uwaga
zob. – zobacz
°
–°
°–
BC
BhG
BSS
DKC
GG
Hit
HOS
Ind. Spr.
JM
Kādambarī
Kāv
Kirāt.
KNS
KS
KSS
Mahāvīr.
Buddhacarita, autor Aśvagho(cid:5)a
Bhagavadgītā
Bombay Sanskrit Series
Daśakumāracarita, autor Da(cid:7)(cid:8)in
Gītagovinda, autor Jayadeva
Hitopadeśa
Harvard Oriental Series
Indische Sprüche, ed. Böhtlingk
Jātakamālā, autor Āryaśūra
Kādambarī, autor Bā(cid:7)a
Kāvyādarśa, autor Da(cid:7)(cid:8)in
Kirātārjunīya, autor Bhāravi
Kāmandakīya–Nītisāra
Kumārasambhava, autor Kālidāsa
Kathāsaritsāgara, autor Somadeva
Mahāvīracarita, autor Bhavabhūti
xvii
Mālavikāgnimitra, autor Kālidāsa
Meghadūta, autor Kālidāsa
Mānavadharmaśāstra
Nalopākhyāna
A(cid:5)(cid:10)ādhyāyī, autor Pā(cid:7)ini
Prasannarāghava, autor Jayadeva
Pa–catantra
Rāmāya(cid:7)a
(cid:12)tusa(cid:13)hāra, autor Kālidāsa
Raghuva(cid:13)śa, autor Kālidāsa
Abhij–ānaśākuntala, autor Kālidāsa
(?)
Śiśupālavadha, autor Māgha
Skróty bibliograficzne
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. Kazi-
mierza Polańskiego. Ossolineum, Wrocław 1995.
M.R. Kale, A Higher Sanskrit Grammar (For the Use of
School College Students). Delhi 1972 (reprint edition)
(18941).
M. Mejor, Sanskryt. 2. wyd. poprawione. Dialog, War-
szawa 2004.
M. Monier-Williams, A Sanskrit–English Dictionary,
Etymologically and Philologically Arranged with Special
Reference to Cognate Indo-European Languages. New
edition. Oxford University Press, Oxford 18991 (liczne
wznowienia).
J.S. Speijer, Sanskrit Syntax, Leiden 1886.
Speijer
Thumb–Hauschild A. Thumb, R. Hauschild, Handbuch des Sanskrit, Mit
Texten und Glossar. Eine Einführung in das sprachwis-
senschaftliche Studium des Altindischen. Heidelberg, I.1
Teil (Einleitung, Lautlehre) 1958; I.2 Teil (Formenlehre)
1959; II. Teil (Texte und Glossar) 1953.
W.D. Whitney, Sanskrit Grammar, including both the
classical language and the older dialects of Veda and
Brahmana. 2nd Indian Ed. Delhi 1969 (18892).
J. Wikarjak, Gramatyka opisowa języka łacińskiego.
PWN, Warszawa 1979.
Wikarjak
Māl
MD
MDhŚ
Nala
Pā(cid:7)ini
PR
PT
Rām
RS
Rv
Śāk
ŚS
ŚV
EOJ
Kale
Mejor
MW
Whitney
xviii
Pisownia i wymowa, §§ 1–12
1. Przez sanskryt ( 2Ƚ ʖ
sa(cid:8)sk(cid:1)ta ‘złożony, zestawiony’, tj. we-
dług reguł gramatycznych) rozumiemy najbardziej rozwinięty i najpo-
wszechniej w Indiach używany język literacki, należący do aryjskiej ga-
łęzi języków indoeuropejskich. Rozróżniamy w nim trzy okresy: okres
wedyjski, głównie w drugim tysiącleciu przed Chrystusem, ale i później,
okres epicki, głównie w pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem i póź-
niej, oraz okres klasyczny, głównie w pierwszym tysiącleciu naszej ery,
ale i później, aż po dziś dzień. Największa i jedynie wszechstronna jest
literatura sanskrytu klasycznego, którym się też głównie zajmie niniejszy
podręcznik. Epicką odmianę sanskrytu dzielą od klasycznej tylko bardzo
nieznaczne różnice gramatyczne, zresztą raczej styl, więc i dla niej gra-
matyka nasza wystarczy. Język wedyjski wymaga osobnych studiów.
2. Najbardziej rozpowszechnionym i w drukach, zwłaszcza euro-
pejskich, jedynie używanym pismem sanskryckim jest alfabet ʅʆ
nāgarī (także ʅʆ
devanāgarī)1. Jest to pismo zgłoskowe, w którym
samogłoski wyrażają się osobnymi znakami tylko na początku wyrazu,
zresztą każdy znak spółgłoskowy zawiera w sobie samogłoskę a; inne
samogłoski wyraża się przez odpowiednią modyfikację znaków spółgło-
skowych.
3. Alfabet nāgarī składa się z następujących znaków zasadni-
czych:
1 Od nagara ‘miasto’, deva ‘bóg’; por. ros. grażdanka – przypis Autora. Uwaga:
wszystkie pozostałe przypisy, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą od redakcji.
ʓ
2
A. Gawro�ski, Podr�cznik sanskrytu
Samog�oski 2:
Samog�oski pojedyncze
(monoftongi)
Dwug�oski (dyftongi)
� � �
a
i
�
e
�
�
�
� � �
ai
au
o
� � � � �
u
�
�
�
�
Spó�g�oski:
ka � kha �
� cha �
ca
�
�
�ha
�
�
tha
� pha
�
�
�
ra
�
�
(retrofleksyjna)
�a
ta
pa
ya
�a
�a
(palatalna)
ha
ga
ja
�a
da
ba
la
� gha � �a
� jha �
�a
�ha �
�
�a
�
�
na
dha
� bha � ma
�
va
sa
(z�bowa)
Welarne
Palatalne
(podniebienne)
Retrofleksyjne
Z�bowe
Wargowe
Pó�samog�oski
(p�ynne)
Sycz�ce
Przydech
�
�
�
�
�
�
�
�
sarga).
· � (anusv�ra), � (�) (anun�sika), : � (visarjan�ya albo vi-
.
.
� �a (cerebralis, retrofleksyjna) zast�puje czasem � �a.
4. D�wi�czne s� wszystkie samog�oski, wszystkie trzy ostatnie
spó�g�oski w ka�dym z pi�ciu szeregów, pó�samog�oski i ha. Inne g�oski
s� bezd�wi�czne3.
2 W indyjskich tekstach fonetycznych i gramatycznych �, ��, �, �� s� okre�lane mianem
‘samog�osek z�o�onych’ (������������)���������e z fonetycznego punktu widzenia
� i � nale�� do samog�osek pojedynczych. – O systemie fonetycznym sanskrytu obszer-
nie zob. Whitney §§ 19–79; przegl�d staroindyjskich traktatów fonetycznych daje mo-
nografia W. Sidney Allen, Phonetics in Ancient India. Oxford University Press, London
1953.
3 Wszystkie drugie i czwarte spó�g�oski w ka�dym z pi�ciu pierwszych szeregów s�
przydechowe. Wed�ug obecnej nomenklatury spó�g�oski sycz�ce to bezd�wi�czne
szczelinowe, a przydech to spó�g�oska d�wi�czna szczelinowa.
Pisownia i wymowa, §§ 1–12
3
5. Kreska ¯ nad samog�osk� w transkrypcji oznacza d�ugo�� (*np.
� �).
� �, � �, � � wymawiaj� si� samog�oskowo jak w czeskim, serb-
skim i innych j�zykach. Bardzo star� i dzisiaj w Indiach powszechn� jest
wszak�e wymowa r�, r� i l�.
� �a brzmi jak n w wyrazie bank4.
� ca brzmi jak polskie cz/�5, � ja jak d�/d�, � �a jak �; zbitka �
j� wymawia si� w Indiach od dawna jak ��.
Spó�g�oski retrofleksyjne wymawia si� jak odpowiednie z�bowe,
ale opieraj�c koniec j�zyka wysoko o podniebienie.
� ya brzmi jak polskie j, � va jak polskie w, po spó�g�osce raczej
jak angielskie, work.
� �a brzmi jak nasze sz, � ha nie jest nigdy nieme6.
· � nadaje samog�osce, nad któr� stoi, d�wi�k nosowy, zwykle
jednak asymiluje si� w wymowie do nast�puj�cej spó�g�oski, zachowuj�c
czyste brzmienie nosowe tylko przed pó�samog�oskami, sycz�cymi
i przed ha. � (�) brzmi bardzo podobnie, : � jak polskie h z lekkim po-
wtórzeniem poprzedzaj�cej samog�oski7 (p. tak�e § 36 A Uw. 1). Pozo-
sta�e d�wi�ki brzmi� jak ich znaki transkrypcyjne w polskiej wymowie8.
.
.
4 Wymowa n w wyrazie bank jako welarnej spó�g�oski nosowej (jak� jest sanskryckie �),
cho� przez niektórych (zob. np. S�ownik wymowy polskiej PWN pod red. M. Karasia
i M. Madejowej, Warszawa – Kraków 1977, s. XXVII) uwa�ana za jedyn� poprawn�,
jest charakterystyczna przede wszystkim dla polszczyzny krakowsko-pozna�skiej,
a bardzo rzadka w regionie warszawskim. Welarna spó�g�oska nosowa wyst�puje m.in.
w angielskim, tak wymawia si� np. -ng w sing.
5 Spó�g�oski palatalne �, ��, �, �� by�y w sanskrycie spó�g�oskami zwartymi, a nie zwar-
to-szczelinowymi jak polskie cz/� lub d�/d�. Sanskryckie � i � maj� odpowiedniki np.
w w�gierskim: � np. w tyúk ‘kura’, � np. w gyár ‘fabryka’. Obecnie przyj�ta w sanskry-
cie zwarto-szczelinowa wymowa palatalnych spó�g�osek odpowiada (cho� niedok�ad-
nie) raczej polskim � i d� ni� cz i d�.
6 � jest spó�g�osk� retrofleksyjn�, czyli w trakcie jej artykulacji j�zyk jest zgi�ty do ty�u.
� jest d�wi�czn� szczelinow� spó�g�osk� krtaniow� i nie ma odpowiednika w j�zyku
polskim, wyst�puje za to m.in. w czeskim (np. hora ‘góra’).
7 Np. wyraz ����
8 Sanskryckie � odpowiada raczej niemieckiemu ch, np. w wyrazie ich ‘ja’ ni� polskie-
mu �.
deva� wymawia si� *dewaha.
4
A. Gawro�ski, Podr�cznik sanskrytu
6. Ka�dy znak spó�g�oskowy zawiera w sobie, jak wy�ej (§ 2)
powiedziano, samog�osk� a. Inne samog�oski wyra�aj� si� po spó�g�o-
skach w nast�puj�cy sposób (np. dla � ta):
��
t�
��
ti
��
t�
��
tu
��
t�
��
t�
��
t�
� �
t�
��
te
��
tai
��
to
��
tau
Brak samog�oski wyra�a si� przez znak � (vir�ma) u spodu, np.
��� tat.
7. Niezupe�nie regularn� posta� maj�:
��
k�
�
du
�
d�
�
d�
�
ru
�
r�
�
hu
�
h�
�
h�
� � � mo�e mie� krótsz� posta� w znakach �� �u, �� ��, � ��.
8. Zbitki spó�g�oskowe wyra�aj� si� osobnymi znakami (ligatu-
rami), powsta�ymi z po��czenia dwóch i wi�cej znaków zasadniczych.
Wa�niejsze ligatury podajemy poni�ej, inne nie sprawi� trudno�ci.
kma
ktya
ktra
kva
k�a
kkha kta
ktva ktha kna
k��a k�ma k�mya k�va k�ya khya
gna gnya gbha gbhya
�
�kta
� � � � � � � � � � � �
kra
krya
kka
kya
� � � � � � � � � �
��
��
gda
gdha
kla
khra
��
� � ��
�� � � � � ��
�
��
gva
ghna
gla
gra
gma
gya
gdhva
�
� � �
�
�
�
�
�
�gra
�gha
�gya
ghma ghya ghra
�k�a
�k�va �kha
� �
� � � � � � � � �
�
jjva
�ghra
jja
chra
cca
� � � � � � � � � � �
�
�ka
�ja
jjha
jma
��
��
� � � � �
��ha
��a
�hra
��a
ccha cchra cchva
grya
�
�ga
�ca
jva
jra
�cha
� � � �
�hra
��a
�hya
�ya
jya
�
�ga
c�a
cma
cya
chya
j�a
j�ya
�
�ka
jj�a
�ya
�va
�hya
Pisownia i wymowa, §§ 1–12
3
5
nta
�
yva
lha
��
�ya
tpa
tva
�
tsa
�
psa
bja
ttra
ttva
tka
tta
ttya
nma
nya
nra
nva
nsa
ntya
ntra
ntsa ntha
bda bdha bdhva
nda nddha
ndra
�� ��
�ma
��a
tmya
tra
�
�
dda ddya ddra
�
� �
dra drya
dya
��
�� � � � � � �
��
5. Kreska ¯ nad samog�osk� w transkrypcji oznacza d�ugo�� (*np.
� �).
�va
��ha
ttha
��a
� � � � � � � � � � � �
� �, � �, � � wymawiaj� si� samog�oskowo jak w czeskim, serb-
skim i innych j�zykach. Bardzo star� i dzisiaj w Indiach powszechn� jest
tna
tsna
tma
tnya
tpha
trya
tya
�
� � � �
�
�
�
wszak�e wymowa r�, r� i l�.
� �a brzmi jak n w wyrazie bank4.
tsva
tsya
ddva ddha ddhya ddhva
dgra
thya
dga
� �
�
�
�
�
� �
�
� ca brzmi jak polskie cz/�5, � ja jak d�/d�, � �a jak �; zbitka �
dna
dvya dhna dhma
dva
dba dbha dbhya dma
j� wymawia si� w Indiach od dawna jak ��.
� � � � � � � � � � � �
Spó�g�oski retrofleksyjne wymawia si� jak odpowiednie z�bowe,
dhya dhra dhva
ndha
ale opieraj�c koniec j�zyka wysoko o podniebienie.
� � � � � � � � � � � �
� ya brzmi jak polskie j, � va jak polskie w, po spó�g�osce raczej
pna
ndhya ndhra nna nnya
pta
jak angielskie, work.
� � �
� � � � � � �� � �
� �a brzmi jak nasze sz, � ha nie jest nigdy nieme6.
pya
pma
bbha
pla
pra
bba
bna
· � nadaje samog�osce, nad któr� stoi, d�wi�k nosowy, zwykle
�
� � � � � � � � � �
�
jednak asymiluje si� w wymowie do nast�puj�cej spó�g�oski, zachowuj�c
bra
bhva mna mpa mba mbha mya mra mla
bhna bhya bhra
czyste brzmienie nosowe tylko przed pó�samog�oskami, sycz�cymi
� � � � � � � � � �
�
�
i przed ha. � (�) brzmi bardzo podobnie, : � jak polskie h z lekkim po-
lka
�ca
vya
yya
lva
� � ��
� � � � �
wtórzeniem poprzedzaj�cej samog�oski7 (p. tak�e § 36 A Uw. 1). Pozo-
sta�e d�wi�ki brzmi� jak ich znaki transkrypcyjne w polskiej wymowie8.
�ka
�na
�ma
�cya
��a
�va
� � �
�
� �
�pra
��rya
��ra
��ya
�ya
4 Wymowa n w wyrazie bank jako welarnej spó�g�oski nosowej (jak� jest sanskryckie �),
� � � � � � � � � � � �
cho� przez niektórych (zob. np. S�ownik wymowy polskiej PWN pod red. M. Karasia
�va
sma
stya
stva
stha
i M. Madejowej, Warszawa – Kraków 1977, s. XXVII) uwa�ana za jedyn� poprawn�,
� � � � �
�
�
jest charakterystyczna przede wszystkim dla polszczyzny krakowsko-pozna�skiej,
a bardzo rzadka w regionie warszawskim. Welarna spó�g�oska nosowa wyst�puje m.in.
smya
hma hya
h�a
w angielskim, tak wymawia si� np. -ng w sing.
5 Spó�g�oski palatalne �, ��, �, �� by�y w sanskrycie spó�g�oskami zwartymi, a nie zwar-
9. Je�eli r poprzedza w zbitce, oznacza je si� haczykiem nad lini�
to-szczelinowymi jak polskie cz/� lub d�/d�. Sanskryckie � i � maj� odpowiedniki np.
�karman (‘czyn, dzie�o’). Ha-
w w�gierskim: � np. w tyúk ‘kura’, � np. w gyár ‘fabryka’. Obecnie przyj�ta w sanskry-
spó�g�oskow�, np. ��� arka (‘s�o�ce’), ����
cie zwarto-szczelinowa wymowa palatalnych spó�g�osek odpowiada (cho� niedok�ad-
czyk ten stoi po innych znakach: ��� arke (‘w s�o�cu’); [po��czenie] r� pi-
nie) raczej polskim � i d� ni� cz i d�.
sze si� ��, np. ����� nir�ti (‘rozpad, �mier�’). [Por. te� ni�ej § 30 Uw.]
6 � jest spó�g�osk� retrofleksyjn�, czyli w trakcie jej artykulacji j�zyk jest zgi�ty do ty�u.
� jest d�wi�czn� szczelinow� spó�g�osk� krtaniow� i nie ma odpowiednika w j�zyku
10. Inne znaki pisarskie: � (avagraha) apostrof � stoi na miejscu
polskim, wyst�puje za to m.in. w czeskim (np. hora ‘góra’).
� a, które wypad�o po � e lub � o (§ 19), np. ������� asmin k�le
7 Np. wyraz ����
(‘w tym czasie’), ale je�eli przestawimy wyrazy: �������
8 Sanskryckie � odpowiada raczej niemieckiemu ch, np. w wyrazie ich ‘ja’ ni� polskie-
mu �.
lma
lla
� � �
�ra
�la
�vya
� � � � �
�pa
��ha
deva� wymawia si� *dewaha.
lpa
��
�ya
�
��va
�k�le ’smin
��hya
��a
��ya
ska
skha
sta
spha
�
hva
stra
�
hna
sna
�
hra
sya
sra
sva
spa
�
hla
�kra
�ma
lya
�rya
ptya
�
vra
�
6
A. Gawroński, Podręcznik sanskrytu
(‘w czasie tym’). Znak M / apostrof ’ nie jest konieczny, można pisać
T [kalesmin], z drugiej znowu strony używa się go czasami na
ʅȴȍ
oznaczenie krasis (§ 16)9.
τ [da(cid:3)(cid:11)a ‘pałka’] i υ [podwójna danda] oznaczają pauzę krótszą
i dłuższą; w zwrotkach czterostopowych kładzie się τ po drugiej, υ po
czwartej stopie. Niektóre rękopisy i (bardzo rzadko) druki używają jesz-
cze znaku na oznaczenie najkrótszej pauzy, równej mniej więcej nasze-
mu przecinkowi.
¡ oznacza opuszczoną część wyrazu w skróceniu.
11. Całe zdanie pisze się jednym ciągiem, tzn. że spółgłoska koń-
cowa jednego wyrazu łączy się w piśmie z dźwiękiem początkowym na-
stępnego wyrazu, por. wyżej (§ 10): \ȴȍʅʓ asmin kāle (‘w tym cza-
sie’).
12. Cyfry:
χ
1
`
4
G
5
ψ
2
ω
3
χφ ψG
10
25
χIKχ = 1791 χJψ` = 1824 χKχG = 1915 ψφφ` = 2004.
J
8
H
6
K
9
φ
0
I
7
(cid:1) (cid:2)
9 Podwójna avagraha jest czasami używana dla oznaczenia wypadnięcia ā po ā, jak np.
w rājā (‘król’) + āsīt (‘był’) rājā’’sīt. Jednakże zalecaną praktyką jest pisanie awa-
grahy tylko dla oznaczenia wypadnięcia krótkiego a po e lub o, a pomijanie jej (lub jej
podwójnego wariantu) w pozostałych wypadkach. Krasis (gr. ‘zmieszanie’) oznacza
ściągnięcie dwóch sąsiadujących samogłosek w jedną długą samogłoskę lub dyftong.
ʓ
Głosownia, §§ 13–51
Akcent, § 13
13. Akcent jest przyciskowy, nie pada nigdy na ostatnią zgłoskę
wyrazu, w wyrazach wielozgłoskowych spoczywa na drugiej, jeśli ciężka
(p. niżej Uw. 1), poza tym na trzeciej, czasem (jeżeli druga i trzecia lek-
kie) na czwartej od końca, gdy pierwiastkowa10.
Uwaga 1. Prozodia sanskrycka rozróżnia zgłoski lekkie i ciężkie.
Lekką (laghu) jest zgłoska zawierająca samogłoskę krótką, jeżeli na-
stępna zgłoska zaczyna się od spółgłoski pojedynczej, ciężką (guru)
jest takaż zgłoska przed zbitką, dalej zgłoska zawierająca samogło-
skę długą lub dwugłoskę i zgłoska zamknięta przez anusvāra lub vi-
sarga.
Uwaga 2. Akcent wedyjski był melodyjny, przy czym akcent głów-
ny – acutus – był ruchomy. Ta ruchomość stoi w związku z różnymi
zjawiskami w głosowni i morfologii sanskryckiej, przede wszystkim
stopniowaniem samogłosek przez ȹ
v(cid:1)ddhi (§ 14) oraz
ustopniowaniem tematów (§§ 52–54). Dlatego, gdzie trzeba, poda-
wać będziemy miejsce dawnego akcentu.
gu(cid:3)a i ȴȽ
Stopniowanie samogłosek, § 14
14. Samogłoski sanskryckie podlegają podwójnemu stopniowa-
niu, które gramatycy indyjscy objaśniają w ten sposób, że do samogłoski
10 Akcent w sanskrycie nie różnił się niczym od akcentu w wedyjskim, tracił jednak
powoli na znaczeniu. Podane przez Gawrońskiego reguły, wzorujące się na łacinie, opi-
sują zasady akcentowania sanskrytu przyjęte przez ówczesnych indologów europej-
skich. Por. Whitney §§ 95, 96.
8
A. Gawroński, Podręcznik sanskrytu
na stopniu słabym, czyli pierwszym, przystępuje z przodu raz \ (= sto-
pień drugi, zwany ȹ
gu(cid:3)a ‘przymiot’) i jeszcze raz \ (= stopień trzeci,
zwany ȴȽ
v(cid:1)ddhi ‘wzrost’)11.
Stopień słaby
\
\
Gu(cid:7)a (p. § 17)
V(cid:14)ddhi (p. §§ 16, 17) ]
^ _
f
g
` a b l
j
k ] T (czasem ʅ)
\ T (czasem ) \ T
c
Przykłady:
√ T ȴ (‘mówi’), ʅȴ T (‘mówiący, mówca’).
√ ȴ T ȴʅ (‘wiedza’), ʓ (‘wiedza, Weda’), ʔ (‘uczony, lekarz’).
√
(‘buddysta’).
√ ɣ ɣ (‘zabrany’), ¡ȴ (‘zabiera’), ¡ʅ (‘zabór’).
√ ˔ T ˔Nj (‘urządzony’), ʓ (‘jest zdatny’).
(‘obudzony, Buddha’), ʎȴ (‘budzi się, czuwa’), ʏ
Uwaga 1. Na odwrót, zgłoski i niektórych pierwiastków tracą
w pewnych warunkach \, przy czym pozostałe półsamogłoski
wokalizują się [zjawisko to nosi nazwę sa(cid:8)prasāra(cid:3)a – ʖή ʅ12].
Przykłady w §§ 158 C, 211 A c.
Uwaga 2. Wiemy z gramatyki porównawczej, że stopniowanie to
jest refleksem prajęzykowej wymiany samogłoskowej, przy czym
stopień normalny odpowiadał sanskryckiemu gu(cid:3)a.
Sandhi, § 15
15. Przez sandhi ( ȴʖ
sa(cid:8)dhi ‘zestawienie (razem), połączenie’)
rozumiemy oddziaływanie na siebie dźwięków w częściach składowych
wyrazów (pierwiastek, temat, sufiks, końcówka), w złożeniach i w zda-
niu. Dwie są główne zasady sandhi (patrz Uw. 2, niżej): unikanie rozzie-
11 Według Paniniego (Pā(cid:7)ini), samogłoski a, e, o noszą miano gu(cid:3)a, a samogłoski ā, ai
i au miano v(cid:1)ddhi. Ani Panini, ani jego następcy nie objaśniają powstania stopni
gu(cid:3)a i v(cid:1)ddhi, jedynie podają reguły sandhi opisane tutaj w § 17.
12 Por. też Mejor § 30.2; hasło w EJO.
ȹ
ȹ
T
Głosownia, §§ 13–51
9
wu (hiatus) i asymilacja; jako trzecią dodać można deaspirację, to jest
fakt, że przydechowe tracą przydech w każdej pozycji, wyjąwszy przed
samogłoską, półsamogłoską i nosówką. Ażeby ułatwić przegląd, trakto-
wać będziemy oddzielnie I. sandhi w zdaniu i złożeniu, i II. sandhi we-
wnętrzne; ponieważ jednak ogólne prawa są w zasadzie te same, przeto
§§ 16–40 stosują się także do sandhi wewnętrznego, o ile ich nie znoszą
§§ 41–51.
Uwaga 1. W niewielu wypadkach dopuszczony jest rozziew wtórny,
młodszego pochodzenia, p. §§ 20, 21, 39 C, 40. Rozziew zachodzi
dalej w paru wyrazach niepewnej etymologii, jak ȴ` (‘sito’) i przy
samogłoskach prag(cid:1)hya (§ 23), a wreszcie trafia się między pierw-
szą a drugą lub trzecią a czwartą stopą (pāda) zwrotki czterostopo-
wej u mniej poprawnych pisarzy; sporadycznie i poza tym, nawet
u najlepszych.
Uwaga 2. Niektóre wypadki sandhi nie dadzą się objaśnić fonetycz-
nie na gruncie sanskryckim; wytłumaczenie daje historia języka. Tak
np. sandhi spółgłosek podniebiennych i ¡ albo sandhi omówione
w § 32 (z którym por. francuską liaison)13.
I. Sandhi w zdaniu i w złożeniach, §§ 16–40
A. Samogłoski, §§ 16–23
16. Dwie samogłoski jednakowe dają długą. Przykłady14: ȏȹ
(‘szczęścia’) + \ T (‘koniec’, Acc. sing.) ȏʅ
T (‘koniec szczęś-
cia’); ʎ (‘woda’) + \ʅ (‘brak’) ʎʅʅ (‘brak wody’); £ʅʅ (‘po-
znana’) + \ȴȍ (‘jestem’) + ^ȴ (‘tak’) £ʅʅȍʆȴ (‘poznana jestem
tak’); (‘nie’) + ȹ (‘ale’) + ` T (‘najwyższego’)
T (‘ale nie
najwyższego’).
17. \ lub ] daje z następującą niejednakową samogłoską jej
gu(cid:3)a, a z gu(cid:3)a i v(cid:1)ddhi – jej v(cid:1)ddhi. To znaczy \ lub ] + ^ lub _ daje f ;
13 Zob. też „Sandhi” w EJO.
14 + czytaj: plus, czytaj: daje. Gdzie trzeba, oznacza + plus w zdaniu, ¯ w złożeniu –
przypis Autora.
ȹ
Ȼ
10
A. Gawroński, Podręcznik sanskrytu
\ lub ] + ` lub a daje j; \ lub ] + f daje g; \ lub ] + j daje k;
T
\ lub ] + b daje \ T. Przykłady: \ʆʅ (‘szyja’) + ^ T (‘ta’) \ʆʓ
(‘ta szyja’); ȴÖ (‘placek’) ¯ ` (‘woda’) ȴÖʎ (‘placek i woda’);
ʅ (‘porzuciwszy’), `ȴ (‘powstań’) ʎȴ (‘porzuciwszy po-
wstań’); Ƚʅ (‘pragnienie’) + fʅ (‘jedno’) Ƚʔʅ (‘pragnienie jedno;
T (‘jego
tylko pragnienie’); ȏ (‘jego’) + g[
panowanie’); ȴ (‘niebo’) ¯ j T (‘mieszkanie’) ȴʏ T (‘bóg’); ȏ
T (‘jego tęsknota’);
(‘jego’) + kȹ
(‘mnie’) + b T (‘dług’) [
T (‘tęsknota’) ȏʏȹ
T (‘mój dług’).
T (‘panowanie’) ȏʔ[
Uwaga 1. W paru wyrazach złożonych może wypaść końcowe \
pierwszego członu. j (‘warga’) tworzy z \ (‘dolny’) dowolnie
\ʏ (‘warga dolna’) lub, częściej, \ʎ.
Uwaga 2. W kompozycji słownej (§§ 248, 249) dają praeverbia
(przedrostki czasownikowe) zakończone na \ lub ] v(cid:1)ddhi tylko
z f pierwiastka f T (‘rosnąć, przybierać’) i mocnych form (§§ 52, 54)
pierwiastka ^ (‘iść’); w innych pierwiastkach gu(cid:3)a, np. \ (‘od’) ¯
fȴ (‘idzie’) \ʔȴ (‘odchodzi’), ale ή (‘po-’) ¯ fȴ (‘śle’)
ήȴ
Uwaga 3. Te same praeverbia (wyżej Uw. 2) dają z b v(cid:1)ddhi; rzad-
kie.
18. ^ ` b oraz ich długie _ a l przechodzą w
(‘posyła’).
T przed (nie-
jednakową, § 17) samogłoską. Przykłady: ȴʅȴ (‘dni’) + ]ʅȴ
(‘przychodzą’) ȴʅƴʅʅȴ (‘dni przychodzą’); \ȴ (‘prze-’) + fȴ
(‘przechodzi’); ] ȹ (‘w tych’) + \.ȹ (‘w wodach’)
(‘idzie’) \ ȴʓ
]4.ȹ (‘w tych wodach’).
19. \ wypada po f j. Przykłady: ʓ (‘ci’) + \ȴ3ʅʐ (‘ustawie-
(‘ci ustawieni’); \Ȁȴʓ (‘w zaszłym’) + \¡ȴ
ni’) Mȴ3ʅʐ
(‘w dniu’) \ȀȴM¡ȴ
(‘kiedy dzień zajdzie; po zachodzie słońca’).
Uwaga. Na j przykładów w praktyce nie ma, częste jest jednakże
to sandhi przy wtórnym j powstałym z \ T , p. § 39 B.
20. f j przed samogłoską inną niż \ (§ 19) przechodzą w \.
Przykłady: ʓ (‘którzy’) + fʓ (‘ci’) fʓ (‘ci, którzy’); `ȴʓ (‘w ze-
szłym’) + ]ȴ ʓ (‘w słońcu’) `ȴ ]ȴ ʓ (‘o wschodzie słońca’).
ʓ
T
T
ʓ
ʓ
Głosownia, §§ 13–51
11
Uwaga 1. Na j przykładów w praktyce nie ma.
Uwaga 2. Prawo to sięga czasów, kiedy f i j były jeszcze rzeczy-
wistymi dyftongami, w których słabiej artykułowane ^ i ` odpadły.
Por. § 21.
21. g przed samogłoską przechodzi w ] (por. § 20 Uw. 2).
Przykłady: ȍʔ (‘jemu’) + \ʅ T (‘dałem’) ȍʅ \ʅ T (‘dałem mu’).
Uwaga. Dozwolone jest także przejście g w ] T (por. §§ 22, 18),
a więc ȍʅʅ T.
22. k przed samogłoską przechodzi w ] T (por. § 18 i § 21
(‘ci obaj’); ʏ
Uw.). Przykłady: ʏ (‘ci dwaj’) + `ʏ (‘obaj’) ʅʏ
(‘dwa wilki’) + ^ (‘jak, niby’) ʅȴ
(‘jak dwa wilki’).
23. Samogłoski końcowe niektórych form i wyrazów nie podlega-
ją prawom sandhi, czyli są niezmienne (prag(cid:1)hya). Należą tu:
A. _ a f w końcówkach dualis odmiany imiennej, f także słownej.
B. Forma zaimkowa \ʆ p. § 95 D.
C. Końcowe j w połączeniach \ʎ, ʎ (z \ `, ` § 17) i paru
innych.
D. Końcowa (jedyna) samogłoska paru wykrzykników, jak
\¡ʎ, ¡ʓ.
Uwaga 1. Vocativus może się łączyć lub nie z resztą zdania.
Uwaga 2. W sanskrycie epickim stosuje się czasem sandhi także do
samogłosek prag(cid:1)hya.
B. Spółgłoski, §§ 24–40
Koniec wyrazu, §§ 24–27
24. W końcu wyrazu15 może stać tylko jedna spółgłoska (§ 25), ze
zbitek zostaje pierwsza, np. *bharants T (‘niosący’).
15 Chodzi o kompletny wyraz – przy czym należy odróżnić wyraz od pierwiastka cza-
sownikowego lub tematu nominalnego – czy to stojący samodzielnie, czy też na końcu
zdania lub wersu. Może się on kończyć samogłoską – oprócz (cid:24) i (cid:10) – lub jedną ze spół-
głosek, p. niżej § 25. Zob. Whitney § 149.
ȹ
Ƚ
Ƚ
12
A. Gawroński, Podręcznik sanskrytu
Uwaga. Jedynym, nadzwyczaj rzadkim, wyjątkiem jest połączenie T
+ spółgłoska zwarta (należąca do pierwiastka), np. \ T
[ z *avart-t,
T (‘obracać’), ale np. \ T *avar-t, ta sama
3. sing. aor. P. do √ Ƚ
forma do √ Ƚ (‘okrywać’).
25. Mogą kończyć wyraz tylko następujące spółgłoski: T , T , T ,
T , T , T , : (visarga), sporadycznie16 także T , T , T.
Uwaga. Zamiast T spotyka się w rękopisach i drukach (bardzo rzad-
ko europejskich) także [znak] · (anusvāra).
26. Niewymienione w poprzednim paragrafie spółgłoski ulegają
następującym zmianom:
A. Każda zwarta welarna, retrofleksyjna lub wargowa przechodzi
w zwartą bezdźwięczną przydechową (tenuis non aspirata) swego szere-
gu (ale p. § 27 Uw. 2). Przykłady: T T (‘należycie’), \ȹ
T
\ȹ
T (‘nazwa metrum’).
B. Podniebienne. a.
T przechodzi w T, np. ʅ
T ʅT (‘mowa’).
b. T przechodzi w T, np. ήʅT ήʅ T (m. ‘pytający’); jedyny przykład17.
Uwaga. Co do T p. niżej C, na T przykładów nie ma.
C. ¡ T
przechodzą w jednych wyrazach w T, w innych w T
(§ 15 Uw. 2). Przykłady: \ Ƚ T \ ȽT (‘krew’), ȴ^ʅ T ȴ^ʅ T (‘wę-
drowiec, pielgrzym’); ȴ T ȴT (‘strona świata’), ȴ T ȴ T (‘lud’);
`ȴ¡ T `ȴT (‘nazwa metrum’), ȴ¡ T
T (‘pszczoła’).
ȴȹ
Uwaga. √ ¡ T, którego ¡ T powstało z T (por. § 51 C), daje T
(§ 26 A), np. `ʅ¡ T `ʅ T (‘sandał, trzewik’).
D. T
T przechodzą w visarjanīya. Przykłady: ήʅ T ήʅʐ (‘ra-
no’), ^ T ^ʐ (‘stąd’).
E. T przechodzi w T, np. ήʅȽ
Uwaga. W niektórych pierwiastkach słownych T przechodzi w T ,
np. \ T 3. sing. aor. P. do √ T (‘iść’); por. § 48 A Uw. 2.
T (‘pora dżdżysta’).
T ήʅȽ
16 W praktyce prawie się nie spotyka (dotyczy bardzo niewielu wyrazów).
17 Przykład wątpliwy, ponieważ wyraz ten bywa także zapisywany w formie ήʅ T (zob.
MW s. 703b, 709b, gdzie ta właśnie forma uznana jest za poprawną); participium pra-
eteriti passivi od √ήT brzmi Ƚ (p. także § 211 A d).
ȹ
ȹ
T
T
ȹ
Głosownia, §§ 13–51
13
27. Tablica spółgłosek końcowych z oznaczeniem ich pochodze-
nia przedstawia się zatem jak następuje18:
:
(visarga)
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
¡ T
T
T
T
T
T
T
T
¡ T
T
T
T
T
§ 26
§ 25
§ 25
§ 26 Uw.
p. niżej Uw. 2.
§ 26 C Uw.
p. niżej Uw. 2.
§ 26 B.
p. niżej Uw. 2.
p. niżej Uw. 2.
18 czytaj: powstało z – przyp. Autora.
§ 26 A.
§ 26 A.
§ 26 C.
§ 26 A.
14
A. Gawroński, Podręcznik sanskrytu
T
T
T
T
T
T
¡ T
T
T
T
T
T
T
T
T
T
§ 26 A.
p. niżej Uw. 2.
§ 26 B b i
Pobierz darmowy fragment (pdf)