Książka zawiera unikatowe i zgodne z najnowszym stanem wiedzy informacje dotyczące procesów starzenia się i starości. Będzie pomocna profesjonalistom zajmującym się tymi zagadnieniami od strony teoretycznej, osobom wspomagającym czy też opiekującym się ludźmi w wieku senioralnym, jak i samym seniorom. Na uwagę zasługuje podjęcie tematyki z zakresu prawa, co umożliwi osobom starszym przebrnięcie przez gąszcz obowiązujących uregulowań normatywnych istotnych z punktu widzenia codziennego funkcjonowania seniora.
Darmowy fragment publikacji:
Redakcja naukowa
KRZYSZTOF OWCZAREK
MAGDALENA ANNA ŁAZAREWICZ
POGODA
NA
STAROŚĆ
Podręcznik skutecznego wspierania seniorów
Warszawa 2015
Stan prawny na 1 września 2015 r.
Wydawca
Izabella Małecka
Redaktor prowadzący
Ewa Fonkowicz
Redakcja
Dagmara Wachna
Zdjęcia wykorzystane w książce i na okładce
Jacek Jędrzejczak
Zdjęcie na s. 24 – Magdalena A. Łazarewicz
Zdjęcie na s. 28 – Janusz Kopciński
Projekt graficzny okładki
Studio Kozak
Rysunek wykorzystany na okładce
© iStockphoto.com/Halfpoin
Skład
Violet Design
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PR AWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalna kultura.pl
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2015
ISBN 978-83-264-8260-1
Wydane przez:
Wolters Kluwer SA
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 19
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Mojej Babci,
Alinie Łazarewicz z domu Rudomina (1902–2002),
z podziękowaniami za jej miłość, troskę, przepis
na najlepszą na świecie bożonarodzeniową galaretkę
z karpia i niezwykłą cierpliwość w trakcie uczenia
mnie – dyslektyka – ortografii.
Moim pozostałym Dziadkom, których niestety nie jest
mi dane pamiętać:
Helenie Nowickiej z domu Wlazło, Janowi
Nowickiemu i Janowi Łazarewiczowi
oraz
ich rodzeństwu: Janinie i Henrykowi, Marii,
Romanowi i Tadeuszowi, Aleksandrowi, Marii, Irenie,
Romanowi i Stefanowi oraz Michałowi, Piotrowi,
Eugenii, Konstantemu i Pawłowi.
Choć większości z was nigdy nie poznałam, wszyscy
obecni jesteście w moim sercu.
Magdalena A. Łazarewicz
Spis treści
Słowo wstępne
Przedmowa
Podziękowania
Wstęp – zrozumieć starość (Magdalena A. Łazarewicz)
Część PierWSza
OPieka nad zdrOWym SeniOrem
radzenie sobie z procesem starzenia się (Magdalena A. Łazarewicz)
Zmiany o charakterze biologicznym
Zmiany o charakterze poznawczym
aktywność i motywacja (Joanna Chylińska)
Przekonania na temat starości
Poczucie kontroli
Poczucie własnej skuteczności
relacje osób starszych z pokoleniem najmłodszych (Marta Rzadkiewicz)
Relacja dziadkowie – wnuki jako element złożonego systemu rodzinnego
Co to znaczy „być babcią” i „być dziadkiem”?
Funkcjonowanie seniora a relacje międzypokoleniowe
Wspólne spędzanie czasu wnuków i dziadków
Rozmowy z dziećmi o starości
Zmiany w życiu rodziny a dziecięce uczucia
Podsumowanie
Seksualność seniorów (Tomasz Krasuski, Krzysztof Owczarek)
Źródła problemów seksualnych osób starszych
Aktywność seksualna seniorów
Przemoc seksualna wobec osób starszych
Podsumowanie
Część druga
zmaganie Się z ChOrObą SOmatyCzną W Wieku SeniOralnym
każdy choruje inaczej (Dorota Włodarczyk)
13
17
19
21
31
33
33
55
63
64
67
69
72
72
73
74
77
78
82
85
86
87
89
94
95
97
99
8
Spis treści
komunikacja zależna od nastroju (Joanna Buczkowska)
Reakcje na zmiany stanu zdrowia
Znaczenie dobrej komunikacji
Odstępstwa od zaleceń lekarskich (Krzysztof Owczarek)
Starzenie się osób niepełnosprawnych (Mirosława Adamus)
Definicja niepełnosprawności
Wpływ czasu – trudny proces przystosowywania się do niepełnosprawności
Skuteczne sposoby działania – pomoc w przejściu przez proces adaptacji
do niepełnosprawności
Otyłość (Agnieszka Dziurowicz-Kozłowska)
Metody pomiaru otyłości
Rozpowszechnienie otyłości
Zdrowotne konsekwencje otyłości
Psychospołeczne konsekwencje otyłości
Leczenie otyłości
Podsumowanie
niedożywienie (Mariusz Jaworski)
Rozpowszechnienie niedożywienia
Przyczyny niedożywienia u seniorów
Metody pomiaru niedożywienia
Zdrowotne konsekwencje niedożywienia
Leczenie niedożywienia
Podsumowanie
Cukrzyca (Przemysław Mućko)
Typy cukrzycy
Jak zmniejszyć ryzyko pojawienia się cukrzycy?
Jak opiekować się osobą z cukrzycą?
Podsumowanie
Padaczka (Krzysztof Owczarek)
Występowanie padaczki
Leczenie padaczki
Opieka nad osobami starszymi z padaczką
Czynniki prowokujące wystąpienie napadu padaczkowego
Zalecenia lekarskie
Problemy osób chorych
Wpływ otoczenia rodzinnego
Uczucia i emocje
Pamięć i inne procesy poznawcze u osób starszych z padaczką
Podsumowanie
Choroba Parkinsona (Małgorzata Tomaszewska)
Zaburzenia nastroju
104
104
109
112
115
115
116
119
126
126
129
130
131
133
138
139
140
140
141
147
147
149
150
150
152
152
156
158
160
161
161
163
165
167
169
170
172
175
178
179
Spis treści
9
Zaburzenia psychotyczne
Zaburzenia snu
Zaburzenia poznawcze
Podsumowanie
ból przewlekły w chorobach narządu ruchu (Małgorzata Tomaszewska,
Magdalena A. Łazarewicz)
Psychologia bólu przewlekłego
Wymiary bólu
Czynniki nasilające ból
Pomoc specjalistów w walce z bólem przewlekłym
Część trzeCia
SPeCyfika OPieki nad OSObą StarSzą z zaburzeniami
emOCjOnalnymi i POznaWCzymi
zaburzenia nastroju (Joanna Buczkowska)
Depresja
Lęk
udar mózgu (Magdalena A. Łazarewicz, Małgorzata Tomaszewska)
Typy udarów mózgu
Czynniki ryzyka udaru mózgu
Objawy udaru mózgu
Intensywna terapia i okres leczenia szpitalnego
Konsekwencje udaru mózgu
Problemy z motywacją chorego do aktywnego udziału w procesie rehabilitacji
Opieka – praca na trzy etaty
zespół otępienny (Magdalena A. Łazarewicz)
Objawy i przebieg choroby Alzheimera
Specyfika opieki nad osobą starszą cierpiącą na demencję
Komunikacja z osobą starszą cierpiącą na demencję
Radzenie sobie z trudnymi zachowaniami osoby starszej
cierpiącej na demencję
zaburzenia psychotyczne (Jonathan W. Britmann)
Podstawowe pojęcia psychiatrii i psychologii klinicznej
Przyczyny powstawania i objawy wybranych zaburzeń psychotycznych
Metody rehabilitacji osób chorych psychicznie
Dokąd należy zgłosić się po pomoc? Organizacja opieki psychiatrycznej
w Polsce
alkoholizm (Justyna Britmann, Stanisław Wójtowicz)
Kryteria alkoholizmu
Przyczyny problemów alkoholowych w wieku starszym
Rozpoznawanie objawów uzależnienia od alkoholu
Leczenie
181
181
182
182
184
184
186
192
193
197
199
199
202
205
206
206
209
210
212
223
225
228
229
231
234
236
246
246
250
255
258
261
261
262
264
266
10
Spis treści
Skutki alkoholizmu
Zaburzenia psychiczne związane z uzależnieniem od alkoholu
Część CzWarta
ku SChyłkOWi żyCia
bilans życia (Sławomira Woźniak)
Jak pomóc seniorowi w dokonywaniu bilansu życia?
Wybrane sposoby prowadzenia bilansu życia
Czas pożegnań. rozmowy o śmierci (Anna Jakubowska-Winecka)
Czy należy rozmawiać o śmierci?
Podejmowanie przez seniora tematu własnej śmierci
Umieranie jako proces psychologiczny
Umieranie jako rekapitulacja życia
Podsumowanie
Pomaganie rodzinie osoby chorej terminalnie (Joanna Buczkowska)
Wnuki w obliczu zbliżającej się śmierci dziadków (Marta Rzadkiewicz)
Rozmowy z dziećmi o śmierci
Reakcje dzieci na śmierć bliskiej osoby
Udział dziecka w pogrzebie
Jak pomóc najmłodszym w żałobie?
Część Piąta
religia i jej znaCzenie W OkreSie StarOśCi
Wymiar duchowy. Wiedza i religia (Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz,
Krzysztof Owczarek)
Chrześcijaństwo (Krzysztof Owczarek, Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz)
Katolicyzm
Wyznanie rzymskokatolickie
Prawosławie
Protestantyzm
Świadkowie Jehowy
judaizm (Jolanta Banasiewicz, Hanna Rozenek, Krzysztof Owczarek)
Ważniejsze święta i okresy wyznawców judaizmu
Judaizm a osoby w starszym wieku
buddyzm (Jolanta Banasiewicz, Hanna Rozenek, Krzysztof Owczarek)
Cztery Szlachetne Prawdy Buddyzmu
Najważniejsze święta
islam (Krzysztof Owczarek, Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz)
Pięć filarów Islamu
Wybrane obrzędy muzułmanów
268
268
271
273
274
275
277
277
278
279
282
283
284
288
288
289
290
291
295
297
300
303
303
305
309
310
313
314
315
318
318
320
322
322
323
Spis treści
11
uwagi końcowe (Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz, Krzysztof Owczarek)
Znaczenie wspólnoty religijnej
Opiekun nie musi pozostawać sam
Refleksja końcowa
Część SzóSta
Wybrane zagadnienia PraWne dOtyCząCe Wieku SeniOralnegO
alimenty (Janusz Kopciński)
Na czym polega stan niedostatku?
Od kogo można domagać się alimentów?
Jaki jest zakres roszczeń alimentacyjnych?
W jaki sposób dochodzić należnych alimentów?
Kto może pomóc przed sądem w dochodzeniu alimentów?
dziedziczenie (Janusz Kopciński)
Prawa majątkowe nie podlegające dziedziczeniu
Z czego wynika prawo do spadku?
Kto dziedziczy po zmarłym, gdy nie sporządził on testamentu?
Kto może sporządzić ważny testament?
W jakiej formie sporządzić testament?
W jaki sposób sformułować treść testamentu?
Czy możliwa jest zmiana lub odwołanie testamentu?
Na czym polega wydziedziczenie i co to jest zachowek?
załatwianie spraw przez pełnomocnika (Janusz Kopciński)
Rodzaje pełnomocnictw
Opłaty za pełnomocnictwo
Odwołanie pełnomocnictwa
Dokonywanie czynności przez pełnomocnika po odwołaniu pełnomocnictwa
Przekroczenie zakresu upoważnienia oraz działanie bez umocowania
Powszechne codzienne sprawy seniora, które mogą zostać załatwione
za pośrednictwem pełnomocnika (osoby upoważnionej)
zasiłek pogrzebowy (Janusz Kopciński)
Co to jest zasiłek pogrzebowy?
Okoliczności uzasadniające wypłatę zasiłku
Osoby uprawnione do uzyskania zasiłku
Część Siódma
POradnik
zdrowie (Magdalena A. Łazarewicz)
W jaki sposób przygotować się do wizyty u lekarza?
O czym należy pamiętać w trakcie wizyty u lekarza?
Zasady bezpiecznego przyjmowania leków
Co zrobić, gdy osoba starsza odmawia jedzenia lub nie ma apetytu?
325
325
326
326
329
331
331
332
334
335
339
341
341
342
342
344
345
349
353
354
357
358
361
363
363
364
364
367
368
368
369
373
375
375
376
378
380
12
Spis treści
higiena (Magdalena A. Łazarewicz)
Jak sprawnie pomóc seniorowi w umyciu się?
W jaki sposób ułatwić seniorowi ubieranie się?
Jak zapobiegać „wypadkom” związanym z nietrzymaniem moczu i stolca?
bezpieczeństwo (Magdalena A. Łazarewicz)
Zapobieganie upadkom i złamaniom
W jaki sposób przekonać osobę starszą do korzystania z chodzika?
Część óSma
zadbaj O Siebie
Wypalenie zawodowe i opiekuńcze (Magdalena A. Łazarewicz,
Kornelia Maciejewska)
Rozwój, objawy i konsekwencje zespołu wypalenia zawodowego
i opiekuńczego
Przyczyny wypalenia zawodowego i opiekuńczego
umysł i ciało pod opieką (Magdalena A. Łazarewicz)
Panowanie nad złością (Magdalena A. Łazarewicz)
asertywność (Sławomira Woźniak)
Asertywne zachowanie
Podstawowe prawa asertywności
Wybrane techniki zachowań asertywnych
radzenie sobie z mnożącymi się problemami (Magdalena A. Łazarewicz)
Identyfikacja problemu
Przekucie problemów na cele
Burza mózgów
Podjęcie działania
Dalsze postępowanie
Podsumowanie: karta praw opiekuna osoby starszej (Magdalena A. Łazarewicz)
bibliografia
autorzy
382
382
383
384
385
385
387
389
391
395
397
403
412
415
416
417
418
423
424
426
426
427
429
433
435
447
Słowo wstępne
Postępy medycyny spowodowały w drugiej połowie XX w. znaczne wydłużenie ludz-
kiego życia, a co za tym idzie – zmianę wiedzy na temat tego okresu naszego życia.
Dotyczy to głównie poglądu odnoszącego się do rozwoju psychicznego (rozumianego
jako pojawianie się struktur psychicznych, funkcji i wynikających z nich zachowań),
dokonującego się w wyniku wymiany pomiędzy organizmem, umysłem (tak jak
on funkcjonuje w jakimkolwiek punkcie cyklu życia) oraz środowiskiem zewnętrznym
(Colarusso, 2005). Przyjmując taką perspektywę, stwierdzamy, że człowiek rozwija się
w każdym wieku. Rozwój w wieku dorosłym łączy się z nasilającym się doświadczaniem
starzenia się i perspektywą własnej śmierci. Czynniki te stymulują psychikę do zmian
i tworzenia nowych, złożonych struktur. Wynikają z tego specyficzne dla tego okresu
naszego rozwoju zadania i cele. Do najważniejszych należą te dotyczące cielesności
(adekwatny obraz ciała i fizycznej sprawności, utrzymanie seksualnych zainteresowań
i sprawności), bilansu życia i akceptacji ograniczeń życia na emeryturze (np. zmiany
w relacjach z wnukami).
W powszechnej opinii nadal funkcjonują negatywne stereotypowe przekonania
o osobach w starszym wieku. Zgodnie z nimi osoby te:
• nie są w stanie normalnie funkcjonować,
• mają zmniejszone oczekiwania dotyczące długości życia,
• będę odnosić małe korzyści z interwencji terapeutycznych,
• mają ograniczone zdolności wyrażania swoich potrzeb i preferencji (Jack,
Airhihenbuwa, Namageyo-Funa i in., 2004).
Przegląd wyników badań obala te uprzedzenia (Dunkin i Amano, 2005). Częstość
zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym (z wyjątkiem otępienia i majaczenia) nie
jest większa niż w młodszych grupach. Wyniki badań neuropsychologicznych wskazują,
że starsze osoby mają zmniejszoną szybkość przetwarzania informacji i reakcji mo-
torycznych, występują u nich łagodne ubytki w spontanicznym przypominaniu sobie,
zdolnościach działania, złożonych procesach uwagi (proste procesy nie zmieniają się
znacznie), złożonych zdolnościach wzrokowo-spostrzeżeniowych i wzrokowo-konstruk-
cyjnych. Jednak pomimo tych zmian większość osób w podeszłym wieku wypełnia testy
poznawcze w granicach normy. Co więcej, starsi ludzie opisują przeżywanie mniejszej
ilości negatywnych emocji (smutek, gniew i lęk), a większej pozytywnych (poczucie
szczęścia) niż osoby młodsze. Optymistyczny jest brak związku pomiędzy silnymi ura-
zami we wczesnych okresach życia a samopoczuciem na starość. Utrzymanie dobrego
14
Słowo wstępne
obrazu siebie ma zasadniczy wpływ na dobre samopoczucie. Wpływają na nie także
czynniki dotyczące możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb (obecność bliskiej
osoby, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego, odpowiednie warunki do dbania
o zdrowie psychiczne i fizyczne). Pogodną starość współtworzą również nasze predys-
pozycje (np. pragmatyzm – cecha osobowości pozwalająca na podejmowanie działań
prowadzących do uzyskania realnych korzyści oraz zdolność do wchodzenia w sytuacje
zależności od innych osób) i niektóre wcześniejsze doświadczenia (takie jak bliskie
związki emocjonalne z rodzeństwem w okresie dojrzewania).
W kontekście zarysowanych powyżej poglądów pomyślne starzenie się (tzw. suc-
cessful aging) wydaje się stanowić wyzwanie dla każdego człowieka, jego bliskich
i profesjonalistów zajmujących się pomaganiem osobom starszym. Prezentowana
książka może pomóc zarówno bliskim towarzyszącym osobom starszym w realizacji
tego wyzwania, jak i samym seniorom.
W Polsce takie wsparcie jest szczególnie potrzebne, ponieważ osoby w starszym
wieku to przedstawiciele pokolenia dotkniętego trudną historią naszego kraju.
Doświadczyli tragedii, dramatów i okrucieństwa II wojny światowej, stalinowskiego
reżimu oraz skomplikowanych losów za rządów PRL-owskiej władzy. Po odzyskaniu
pełnej wolności przez Polskę w 1989 r. to właśnie oni najmniej korzystają z material-
nych dobrodziejstw przemian ustrojowych. Sytuacja finansowa większości emerytów
powoduje, że standard ich życia jest znacznie niższy niż osób aktywnych zawodowo.
Jeszcze gorzej wypada to porównanie w odniesieniu do emerytów z krajów tzw. sta-
rej Unii Europejskiej. W tej sytuacji pisanie o satysfakcjonującym życiu w ostatnich
jego dekadach jest trudne, ale niezwykle potrzebne. Polscy seniorzy, napotykający
trudności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, potrzebują pomocy
nieco innej niż ich bogatsi rówieśnicy z krajów zasobniejszych ekonomicznie. Z tego
względu tłumaczenia zachodnich podręczników dotyczących problematyki starości
zawierają wiele informacji, opisów doświadczeń i strategii nieprzystających do polskich
realiów.
Książka Pogoda na starość jest oryginalną, szeroką prezentacją współczesnego stanu
wiedzy na temat rozumienia problematyki psychologicznej osób starszych w kontekście
polskiej rzeczywistości. Obejmuje całość zagadnień potrzebnych osobom pomagającym
seniorom – zarówno teoretycznych, jak i bardzo praktycznych. W części poświęconej
osobom zdrowym przedstawiono nowoczesne podejście do trudnych zagadnień roz-
wijania motywacji i własnej aktywności czy rozmów o śmierci. Na uwagę zasługuje
omówienie potrzeb i możliwości czerpania satysfakcji z kontaktów seksualnych oraz
specyficznych dla tego wieku zagrożeń w tej sferze. W przystępny sposób zaprezento-
wano najbardziej typowe schorzenia osób starszych oraz specyfikę postępowania z nimi.
Wielką zaletą książki jest czytelna forma, liczne zestawienia, tabele oraz informacje
praktyczne, przydatne zarówno dla osób starszych, jak i osób sprawujących nad nimi
opiekę. Obejmują one bardzo szerokie spektrum zagadnień – medyczne, prawne,
psychologiczne i społeczne.
Na szczególne uznanie zasługują redaktorzy książki – dzięki nim ma ona spójną
formę, co przy dużej liczbie współautorów jest trudnym zadaniem. Zaletą podręcznika
Słowo wstępne
15
jest także możliwość zapoznawania się z poszczególnymi jego rozdziałami bez zagłę-
biania się w całość książki (każdy rozdział stanowi bowiem spójną, odrębną całość).
Szczerze jednak polecam lekturę całego podręcznika.
Prof. dr hab. Andrzej Kokoszka
Źródła
Colarusso C.C., Adulthood (w:) V.A. Sadoch, R.A. Kaplan (eds.), (2005), Sadock’s Comprehen-
sive Textbook of Psychiatry, Lippincott Williams and Wilkins, Philadelphia, s. 3565–3586
Dunkin J., Amano S.S., Psychological Changes in Normal Aging (w:) V.A. Sadoch, R.A. Kaplan
(eds.), (2005), Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry, Lippincott Williams and
Wilkins, Philadelphia, s. 3625–3631
Jack L., Airhihenbuwa C.O., Namageyo-Funa A., Owens M.D., Vinicor F., (2004), The Psy-
chosocial Aspects of Diabetes Care. Using Collaborative Care to Manage Older Adults with
Diabetes, Geriatrics, no. 59, s. 26–31
Przedmowa
Pogoda na starość jest podręcznikiem, który w naszym poczuciu zawiera wiele informacji
i praktycznych wskazówek pomocnych dla osób opiekujących się starszymi członkami
własnej rodziny lub sprawujących opiekę nad seniorami w ramach pracy zawodowej.
Pozycja ta nie jest jednak przeznaczona tylko dla opiekunów osób starszych, mamy
nadzieję, że sięgną po nią również sami seniorzy. Wierzymy, iż czytanie książki przez
osoby w starszym wieku i wspierających je bliskich lub opiekunów może zapewnić
największą skuteczność oddziaływania zawartych w niej treści.
Tytuł oddawanego w Państwa ręce podręcznika nieprzypadkowo odnosi się do po-
gody. Podobnie bowiem jak niewielki wpływ mamy na zmienność warunków atmo-
sferycznych, tak i w ograniczonym stopniu wpływać możemy na sam fakt zachodzenia
w organizmie biologicznych procesów starzenia się. Możemy jednak w różny sposób
reagować na te zmiany. Niezapowiadane opady deszczu mogą całkowicie pokrzyżować
nam plany i zrujnować nastrój lub spowodować zaledwie modyfikację programu dnia
i sprowokować do bardziej kreatywnego zagospodarowania czasu. Podobnie niechciane
procesy starzenia się mogą prowadzić do depresji i wycofania albo zmusić do kon-
struktywnego i pomysłowego zmagania się z nimi. Mamy nadzieję, iż spostrzeżenia
i wskazówki, a nawet zawarte w podręczniku wątpliwości pomogą Państwu zmienić
pochmurne, ponure dni w czas pełen optymizmu i zadowolenia. Często wystarczy chwilę
zastanowić się nad treścią książki i wybrać z niej to, co jest przydatne i może znaleźć
zastosowanie w odniesieniu do konkretnej sytuacji – własnej, podopiecznego czy star-
szego członka rodziny. Bo jeżeli coś układa się niepomyślnie, to należy to zmieniać.
Warto też czasami przestudiować przekazy osób żyjących kilkaset lat temu i za-
stanowić się, co chciały nam powiedzieć o szczęściu i przemijającym czasie. Ignacy
Krasicki we właściwy sobie sposób opisywał najbardziej rozpowszechnione cnoty, wady
i przywary odnoszące się do natury ludzkiej. W jednym ze swoich czterowierszy przed-
stawił gorycz i niezadowolenie odczuwane zarówno przez osoby młode, jak i starsze.
Znajdziemy je w wierszu Syn i ojciec:
Każdy wiek ma goryczy, ma swoje przywary:
Syn się męczył nad książką, stękał ojciec stary.
Ten nie miał odpoczynku, a tamten swobody:
Płakał ojciec, że stary; płakał syn, że młody.
Z wnikliwością godną najlepszego psychologa Krasicki pokazuje, że kłopoty, nie-
zadowolenie i rozterki mogą być udziałem ludzi w każdym wieku. Ale też każdy wiek
18
Przedmowa
daje nam możliwość doświadczania szczęśliwych chwil. Wszystko zależy od przyjętej
perspektywy i od tego, czy będziemy kierować swoim życiem w sposób, który pozwoli
nam realizować plany i przedsięwzięcia pomagające osiągać satysfakcję życiową. Jeżeli
szybko poznamy i zaakceptujemy objawy starości, nie będziemy trwonili energii na nie-
równą i bezsensowną walkę z nimi. Zamiast bezczynnie tkwić w oknie, złoszcząc się
na deszcz, weźmy parasol, włóżmy kalosze i idźmy na spacer. Jeżeli jest ślisko i wieje
silny wiatr, trzeba wziąć seniora pod rękę, aby się nie przewrócił.
Podczas pisania niniejszego podręcznika, określając osoby starsze, wielokrotnie
zastosowaliśmy termin „senior”. Zabieg ten był czymś więcej niż jedynie próbą unik-
nięcia w tekście nadmiernych powtórzeń. W niektórych europejskich językach słowo
„senior” oznacza „pan”. W naszym poczuciu jest to określenie najbardziej adekwat-
ne w kontekście dojrzałego wieku. Oznacza ono m.in., iż w końcu możemy w pełni
zapanować nad własnym losem.
Żywimy nadzieję, iż lektura naszej książki zachęci Państwa do spojrzenia na kwestie
dotyczące starości w ten właśnie sposób oraz pomoże w skutecznym wspieraniu osób
starszych z Państwa otoczenia w pełniejszym, aktywnym i szczęśliwym przeżywaniu
wieku senioralnego – niezależnie od tego, jakie trudności i przeszkody niesie on ze sobą.
Warszawa 2015
Krzysztof Owczarek i Magdalena A. Łazarewicz
Podziękowania
Serdecznie dziękujemy profesorowi Andrzejowi Kokoszce za słowo wstępne do naszej
książki. Dziękujemy również wszystkim tym osobom, które poświęciły swój czas i ener-
gię na czytanie kolejnych wersji podręcznika, doradzanie nam i dzielenie się z nami
swoimi doświadczeniami w pracy z seniorami.
Krzysztof Owczarek i Magdalena A. Łazarewicz
Dziękuję moim bliskim: Mamie – za niezastąpioną pomoc redakcyjną, cenne wskazówki
merytoryczne oraz konstruktywną krytykę moich rozdziałów, Tacie – za zarażenie mnie
pasją do pracy naukowej oraz przekazanie mi wysokich standardów etycznych zawodu
naukowca, obojgu Rodzicom – za ukształtowanie u mnie wrażliwości na ludzkie cier-
pienie i głębokiego szacunku dla osób starszych, Januszowi – za aktywne włączenie się
do pracy nad książką, wsparcie prawne oraz dbałość o zachowanie przeze mnie zdrowych
proporcji pomiędzy pracą a odpoczynkiem oraz Siostrze i Szwagrowi – za cierpliwe
wysłuchiwanie moich żalów w chwilach słabości i zmęczenia oraz nieustającą pomoc
w przekuwaniu ich w konstruktywne działanie.
Na koniec, choć nie mniej gorąco, pragnę podziękować autorom poszczególnych
rozdziałów oraz zespołowi redakcyjnemu wydawnictwa Wolters Kluwer – współpraca
z nimi była dla mnie cennym doświadczeniem i ogromną przyjemnością.
Magdalena A. Łazarewicz
Wstęp – zrozumieć starość
Magdalena A. Łazarewicz
„Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wie-
czorem na trzech?” – to powszechnie znana zagadka mitologicznego Sfinksa. Kiedy
tak jak Edyp odgadniemy, iż chodzi o człowieka, który w dzieciństwie raczkuje, jako
dorosły chodzi na dwóch nogach, a na starość często używa „trzeciej nogi”, czyli laski,
możemy postawić kolejne pytanie – czy to wieczór sprawia, że chodzimy „na trzech
nogach”, czy też „chodzenie na trzech nogach” świadczy o tym, że wieczór już nadszedł?
Przekładając to pseudofilozoficzne pytanie na język bardziej bezpośredni, możemy
po prostu zapytać o to, czym jest starość: przekroczeniem określonego wieku, utratą
sprawności i niezależności, zmianą roli społecznej, chorobą czy może indywidualnym
stanem ducha danej osoby? Jako że nie zagraża nam złość Sfinksa, możemy spokojnie
podjąć rozważania na ten temat.
Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organisation – WHO), przyj-
mując kryterium wieku metrykalnego, mianem „osób starszych” określa te osoby,
które przekroczyły 60. rok życia i wyróżnia w starości trzy zasadnicze etapy: wiek
podeszły, inaczej nazywany wczesną starością (60.–75. rok życia), wiek starczy, czyli
tzw. późną starość (75.–90. rok życia) oraz wiek sędziwy, inaczej długowieczność
(90. rok życia i powyżej).
Klasyfikacja taka jest bardzo przydatna do prowadzenia badań naukowych lub
rozważań na poziomie całej populacji, jednak niewiele mówi nam o indywidualnej
osobie: o jej stanie zdrowia, wyglądzie zewnętrznym, poziomie sprawności, sytuacji
życiowej, ekonomicznej i społecznej, potrzebach i zainteresowaniach. Taki podział
może także budzić wewnętrzny sprzeciw ze względu na sztywność kryteriów, lu-
dzie nie starzeją się przecież z dnia na dzień, nie zmieniają się z „osób dorosłych”
w „osoby starsze” w dniu sześćdziesiątych urodzin. Intuicyjnie możemy stwierdzić,
że starzenie się jest stopniowym procesem, zachodzącym u różnych osób w różnym
tempie.
Poza obiektywną, chronologiczną miarą wiek i starzenie się muszą być zatem
rozważane na przynajmniej trzech innych płaszczyznach ludzkiego funkcjonowania:
biologicznej, społecznej i psychologicznej (Kastenbaum, 1979; Kocemba, 2007).
biologiczne starzenie się dotyczy zmian, jakie zachodzą z wiekiem w ogólnej kondycji
organizmu człowieka. Stopień zaawansowania tak rozumianego procesu starzenia się
może być oceniany (przynajmniej teoretycznie) na podstawie obiektywnych pomiarów
22
Magdalena A. Łazarewicz
i testów medycznych (Kocemba, 2007), sprawdzających m.in. sprawność funkcjono-
wania układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i odpornościowego, siłę mięśni
czy czynność tkanki mózgowej.
Z biologicznego punktu widzenia starzenie się posiada cztery charakterystyczne
cechy: 1) spadek zdolności adaptacyjnych organizmu; 2) stopniowe narastanie dege-
neracyjnych (zwyrodnieniowych) zmian organizmu; 3) zwiększenie śmiertelności wraz
ze wzrostem wieku oraz 4) wzrost zapadalności na wiele, często charakterystycznych
dla tego wieku chorób (Krzyżowski, 2004). Innymi słowy, w tym stricte biologicznym
kontekście wyodrębnić możemy dwie grupy cech starzenia się: uniwersalne oraz
prawdopodobne.
uniwersalne (zwyczajne) cechy starzenia się to takie cechy, które w pewnym
stopniu dotykają wszystkich ludzi (np. stopniowe pogarszanie wzroku, pojawianie się
zmarszczek na skórze, utrata masy mięśniowej) (Stuart-Hamilton, 2006). Starzenie
się jest tu zatem rozumiane jako „normalny, długotrwały i nieodwracalny proces
fizjologiczny, zachodzący w osobniczym rozwoju żywych organizmów, także człowie-
ka” (Pędich, 2007, s. 3). Prawdopodobne (patologiczne) cechy starzenia się dotyczą
natomiast tych zmian, których ryzyko wystąpienia wzrasta z wiekiem (np. jaskra czy
choroba Alzheimera). Innymi słowy, są to zmiany stosunkowo często spotykane
u osób starszych, jednakże nie wpisane nieodłącznie w zwyczajny proces starzenia
się człowieka (Stuart-Hamilton, 2006). Szacuje się, że około 60–70 osób starszych
to osoby zdrowe – nie chorujące przewlekle, dotknięte jedynie uniwersalnymi cechami
starzenia się. Osoby chore przewlekle, cierpiące zazwyczaj na kilka nieuleczalnych
schorzeń, stanowią około 20–30 seniorów, natomiast 2 do 10 osób należących
do tej grupy wiekowej to osoby niedołężne, całkowicie zależne od pomocy osób
trzecich (Krzyżowski, 2004).
Proces biologicznego starzenia się jest nieunikniony, jednakże prędkość jego
postępowania i prawdopodobieństwo wystąpienia cech patologicznych zależy
od wielu czynników, m.in. genetycznego wyposażenia danej osoby, jej stylu życia
(w tym aktywności fizycznej, diety, stosowania używek), miejsca i warunków za-
mieszkania czy stopnia narażenia na stres (Aldwin i in., 2006; Stuart-Hamilton,
2006). Różny może być także poziom codziennego funkcjonowania osób już do-
tkniętych związanymi z wiekiem zmianami. W znacznym stopniu zależy on od
warunków środowiskowych – m.in. od stopnia przystosowania otoczenia seniora
do jego nowych potrzeb oraz sposobu
traktowania go przez inne osoby.
Prowokuje to do spojrzenia na proces
starzenia się z innej niż jedynie bio-
logiczna perspektywy.
Rola społeczna to zbiór powszechnych oczekiwań i/lub
przepisów określających, jak powinien zachowywać się
człowiek spełniający konkretną funkcję w danej grupie
(rodzinie, przedsiębiorstwie, społeczeństwie).
Społeczne starzenie się dotyczy
zmian, które zwykle zachodzą z wie-
kiem, w aktywności zawodowej, sta-
tusie socjoekonomicznym, strukturze rodziny (np. wieku i poziomie samodzielności
potomstwa) oraz stopniu niezależności od innych osób (Gross i Kinnison, 2007).
(Atchley i Barush, 2003)
Wstęp – zrozumieć starość
23
Na skutek takich zmian po 60.–65. roku
życia wiele osób musi się przystosować
do pełnienia nowych ról społecznych:
z osób aktywnych zawodowo stają się
emerytami, z rodziców zmieniają się
w dziadków, z małżonków we wdow-
ców, niekiedy – z osób samodzielnych,
niezależnych i zdrowych w rencistów,
inwalidów, a czasem podopiecznych
domów opieki czy spokojnej starości.
Różnica nie ogranicza się tu jedynie do stosowanej nomenklatury. W role społeczne
wpisane są bowiem pewne powszechnie podzielane przekonania i oczekiwania doty-
czące sposobu funkcjonowania pełniących je osób (Stuart-Hamilton, 2006).
Siła przekonań
Wyobraź sobie mężczyznę świętującego narodziny swojego wnu-
ka oraz mężczyznę radującego się narodzinami własnego syna.
Prawdopodobnie wyobraziłeś sobie dwóch panów w różnym
wieku. Jednakże zarówno świeżo upieczony dziadek, jak i ojciec
są równolatkami i mają po 65 lat. Myśli, które przyszły ci do
głowy w związku z tą informacją, wynikają z twoich przekonań
i oczekiwań wobec osób w określonym wieku.
Warto w tym miejscu poświęcić chwilę na proste zbadanie własnych ogólnych przekonań na temat starości i osób starszych.
W tym celu spróbuj, nie cenzurując siebie, nie zastanawiając się zbyt długo i polegając na swym pierwszym skojarzeniu,
dokończyć poniższe zdania:
• Starość to
• Osoby starsze są
• Osoby starsze potrzebują
• Emeryci często
• Osoby starsze mają
• Dziadkowie są
• Podopieczni Domu Spokojnej Starości powinni
Większość osób nie ma trudności z szybkim dokończeniem takich zdań. Wynika to z faktu, iż żyjąc w określonej kulturze,
już od najmłodszych lat przyswajamy ogólne przekonania na temat różnych grup ludzi: ich cech i zachowań. Takie „zbiory
powszechnie uznawanych, ogólnych przekonań dotyczących cech jakiejś grupy lub klasy ludzi” nazywane są stereotypami
(Słownik psychologii Rebera), a osoby starsze należą do jednej z najsilniej stereotypizowanych grup społecznych.
Część z takich przekonań jest trafna w odniesieniu do poszczególnych osób starszych i, o ile nie jest nadmiernie uogólniana,
może nieść za sobą pozytywne skutki. Na przykład przekonanie, iż „osoby starsze są zazwyczaj słabsze fizycznie od osób
młodych” może sprzyjać proponowaniu seniorom pomocy przy wykonywaniu cięższych prac domowych, przepuszczaniu
ich w kolejce czy ustępowaniu miejsca w środkach komunikacji miejskiej. Podzielanie tego poglądu przez seniora może
natomiast sprzyjać łatwiejszemu przyjmowaniu przez niego proponowanej przez innych pomocy. Część przekonań może
także pomóc seniorom w zdefiniowaniu siebie w nowej roli społecznej oraz odkryciu nowych satysfakcjonujących aktyw-
ności. Świeżo emerytowana osoba starsza może oddać się roli dziadka lub babci i w myśl przekonania, że „dziadkowie
to pożyteczna instytucja” spędzać z wnukami wiele czasu (co wcześniej nie było możliwe ze względu na angażującą pracę
zawodową), czerpiąc z tego radość oraz czując się potrzebnym, pomocnym i wartościowym członkiem rodziny. Senior
podzielający przekonanie, że „emerytura to zasłużony urlop” może zmodyfikować tryb swojego codziennego funkcjonowania
(np. po wielu latach zacząć wreszcie wstawać rano o godzinie odpowiadającej jemu, a nie wymogom pracodawcy), realizo-
wać dawno zaniedbane hobby lub podjąć inne satysfakcjonujące działania, wykorzystując swój wolny czas (np. poświęcić
się majsterkowaniu, uprawie ogródka, uczęszczać na zajęcia organizowane w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku).
24
Magdalena A. Łazarewicz
Owdowiała osoba starsza, która wcześniej skupiała swą aktywność głównie na prowadzeniu domu, może zaangażować
się w działalność charytatywną, zajęcia w klubie seniora czy wspólnocie religijnej. Niesprawny fizycznie senior, który
stał się pensjonariuszem domu spokojnej starości, może – traktując starość jako „czas odpoczynku” – nawiązać nowe
znajomości z innymi mieszkańcami domu, uczestniczyć w interesujących zajęciach i z ulgą korzystać z pomocy personelu,
nie martwiąc się o codzienne czynności, które zaczęły stanowić dla niego znaczne obciążenie (np. samodzielne sprzątanie,
robienie zakupów czy gotowanie). Spełnianie się w nowych rolach może dawać wiele radość i satysfakcji życiowej.
Ageism (od ang. age- wiek i końcówki -ism, jak w słowach
takich jak racism – po polsku rasizm czy sexism – po polsku
seksizm) to systematyczna stereotypizacja i dyskryminacja
osób ze względu na ich wiek, oparta na błędnym założeniu
o użyteczności wieku chronologicznego jako wskaźnika
funkcjonowania i przydatności społecznej.
Z drugiej jednak strony wiele z powszechnych przekonań na temat osób starszych
w żadnym razie nie dotyczy wszystkich seniorów, a jednak bywa nadmiernie uogólniane,
co kreuje błędny obraz takich osób jako
jednolitej grupy społecznej. W konsek-
wencji generalizacje takie prowadzą
do nieadekwatnego traktowania senio-
rów, do ich dyskryminacji i zjawiska
ageizmu. Osoby starsze często postrze-
gane są jako bezradne, zależne od innych
i wymagające opieki instytucjonalnej.
Można również spotkać się z błędnymi
wyobrażeniami, iż wszyscy seniorzy
to osoby biedne, większość z nich jest niekompetentna, bierna i stateczna lub wciąż narzeka
i najwyżej ceni sobie niczym niezmącony spokój. Sama starość zazwyczaj postrzegana jest
jako choroba lub czas przymusowego odpoczynku (Hess, 2006; Tobiasz-Adamczyk, 2007).
(Butler, 1975)
Starsze osoby nie są zdolne
do uczenia się nowych rzeczy.
Ludzie starzy nie są zdolni do
zakochania się lub utrzymania
stosunków seksualnych.
Z wiekiem traci się rozum!
Ludzie starzy są nieproduktyw-
ni, niewiele lub nic nie wnoszą
do życia społecznego.
Seniorzy to osoby o kruchym
zdrowiu.
Osoby starsze potrzebują tylko
odpoczynku, czytania, słucha-
nia i oglądania telewizji.
Osoby starsze są nieszczęśliwe
i samotne.
Osoby starsze mają swoje sta-
łe zwyczaje i rytuały i nie są
w stanie ich zmieniać.
Ludzi starych nie cieszy ich
własne życie.
Źródło: Czernecka i in., 2008, s. 6.
rysunek 1. Często spotykane błędne przekonania na temat osób starszych
Wstęp – zrozumieć starość
25
Jak już wspomniano, przekonania na temat starości, osób starszych i ich roli w spo-
łeczeństwie w znacznym stopniu wpływają na sposób, w jaki zachowujemy się wobec
seniorów. Na przykład ekspedientka w sklepie odzieżowym, która uważa, że wszystkie
osoby starsze są biedne, może nie zainteresować się starszą klientką (sądząc, że i tak
nic nie kupi), a swój czas i uwagę poświęcić „bardziej obiecującym” klientom w młod-
szym wieku. Dyrektor domu opieki, żywiący przekonanie, iż osoby starsze potrzebują
tylko odpoczynku i spokoju, będzie niechętnie odnosił się do wszelkich pomysłów
dotyczących organizowania dla mieszkańców domu stymulujących zajęć i aktywności.
Osoba przekonana, że seniorzy generalnie są bezradni, zależni i krusi, może stać się
nadopiekuńcza w stosunku do całkiem jeszcze aktywnego i samodzielnego starszego
rodzica i zacząć traktować go jak dziecko, wyręczać we wszystkich niemal czynnościach,
strofować za podejmowanie wszelkich „ryzykownych” działań (np. za samodzielne
i nie ustalone wcześniej wyprawy na spacer, cmentarz lub do znajomych), zwracać się
do niego w infantylny sposób.
Klapki na oczach, czyli spętani stereotypami i błędnymi przekonaniami
Niedawno słyszałam o następującej scenie w aptece. Mniej więcej 80-letnia kobieta podała farmaceutce receptę. Kiedy
po chwili pani magister wróciła z lekiem i położyła go na ladzie, klientka stwierdziła, że nie jest to lekarstwo, które
przepisał jej lekarz. Pomiędzy farmaceutką i klientką nawiązał się taki mniej więcej dialog:
Klientka: Proszę pani, to nie jest ten lek.
Farmaceutka: To jest lek, na który miała pani receptę.
K: To nie ten lek. Bardzo proszę sprawdzić.
F: To ten lek, ale w nowym opakowaniu.
K (zdenerwowanym głosem): Pani magister, ale to naprawdę nie ten lek!
F (nieco poirytowana): To jest właściwy lek. Niedawno zmieniono jego opakowanie i rynkową nazwę.
K: Potrzebuję tego leku z recepty. Muszę go zażywać codziennie i biorę go od lat. A to nie jest ten lek, który
zapisał mi mój lekarz.
F (przesuwając receptę w stronę klientki): To jest właściwy lek, ale jak mi pani nie wierzy, to proszę iść
do innej apteki i tam się pani przekona.
K (drżącym głosem, do innej klientki): Potrzebuję tego leku…
W międzyczasie w aptece utworzyła się już kolejka około dziesięciu osób, które nerwowo spoglądały na zegarki
i wymieniały znaczące spojrzenia oraz uwagi w rodzaju „Co za męcząca staruszka” i „Coś się babci pokręciło”.
Nieoczekiwanie w całą sytuacje wtrąciła się młoda dziewczyna. Podeszła do klientki i krzyknęła jej wprost do ucha:
„To lek, o który pani prosiła, ale w nowym opakowaniu. Producent zmienił tylko nazwę i projekt pudełka”. Starsza
pani obdarzyła ją promiennym uśmiechem, podziękowała, zapłaciła za lek i w mniej niż minutę później obsługiwana
była kolejna osoba.
Dlaczego tylko jednej z dziesięciu osób zgromadzonych w tej aptece przyszło do głowy, że klientka w starszym wieku
po prostu nie słyszy, co mówi do niej stojąca za szybą farmaceutka? Można przypuszczać, że zadziałał tu powszechny
stereotyp seniora jako osoby ociężałej umysłowo, „tracącej rozum” i niedołężnej. Stereotyp taki niejako przysłonił
obraz realnej sytuacji, narzucając automatyczną i zgodną z nim interpretację.
26
Magdalena A. Łazarewicz
Samospełniające się proroctwo – często obserwowa-
ne zjawisko potwierdzania czyichś przypuszczeń („proroctw”)
przez przyszłe fakty, nie tyle dzięki wiedzy przewidującego,
co wskutek wpływu jego zachowania na zaistnienie takich
właśnie faktów (Słownik psychologii Rebera).
Wpływ przekonań na temat osób starszych nie ogranicza się jedynie do prowokowania
określonych zachowań u podlegających im osób. Siła stereotypów polega m.in. na tym,
iż pośrednio wpływają one także na zacho-
wanie samych osób starszych, które z kolei
może jeszcze bardziej umocnić przekona-
nia leżące u podstawy stereotypu (Hess,
2006). Seniorzy z różnych przyczyn czują
się zobligowani do podporządkowania
się żywionym wobec nich oczekiwaniom.
I tak np. wspomniana wcześniej ignoro-
wana przez ekspedientkę ze sklepu odzieżowego starsza klientka może zdenerwować się
brakiem zainteresowania jej osobą ze strony sprzedawczyni („Młodzi traktują nas – starych
– jak powietrze!”, „Już się mnie nawet nie zauważa!”) lub poczuć się zawstydzoną („Co mi,
starej babie, przyszło do głowy, żeby pchać się do takiego sklepu?!”, „Może w moim wieku
to już nie wypada?”). W obu przypadkach prawdopodobnym rezultatem może być rezy-
gnacja z zakupów i wycofanie się ze sklepu. Sprzedawczyni prawdopodobnie zinterpretuje
wtedy takie zachowanie jako dowód na słuszność swego założenia, stwierdzając, że „uboga
staruszka, po obejrzeniu cen, zrezygnowała z zakupów, bo uznała, że nie stać ją na oferowa-
ne u nas produkty”. Natomiast traktowany w nadopiekuńczy sposób starszy rodzic może,
w imię dobrych relacji rodzinnych, zaniechać podejmowania różnorodnych aktywności,
które zdenerwowałyby i zaniepokoiły jego dorosłe dzieci. One z kolei odebrać mogą taką
zmianę jako sygnał, iż rodzic coraz bardziej słabnie, podupada na zdrowiu i potrzebuje jesz-
cze intensywniejszej pomocy, opieki i kontroli. Przedstawiony na powyższych przykładach
mechanizm nazywamy jest samospełniającym się proroctwem.
OSOBY Z OTOCZENIA SENIORA
Przekonania:
• „Osoby starsze są bezradne i zależne
od innych”,
• „Starość to choroba”
Zachowanie:
• nadopiekuńczość,
• szybkie wyręczanie seniora we wszelkich
• samodzielne podejmowanie decyzji za
czynnościach,
seniora,
• zwracanie się do niego jak do dziecka
Zachowanie osób
otaczających seniora
modyfikuje lub wzmacnia
jego przekonania i prowokuje
określone postępowanie
SENIOR
Przekonania:
• „Jestem niepotrzebny”,
• „Nie nadążam już za światem
i młodymi”
Zachowanie:
• bierność,
• niewypowiadanie własnego zdania,
• podporządkowanie woli innych,
• rezygnacja z podejmowania aktywności
z własnej inicjatywy,
• stopniowe wycofanie z kontaktów
społecznych
Zachowanie seniora, stanowiące reakcję na sposób traktowania przez
innych, zwrotnie wzmacnia przekonania osób z jego otoczenia
Źródło: opracowanie własne.
rysunek 2. Przekonania na temat osób starszych a samospełniające się proroctwo
Wstęp – zrozumieć starość
27
Utrwalone stereotypy dotyczące osób starszych mogą mieć nad nami silną władzę.
Istnieją jednak pewne sposoby pozwalające uwolnić się spod ich niepożądanego wpływu.
W tym celu należy analizować własne zachowania wobec seniorów oraz pozwalać sobie
na prawdziwe poznanie tych osób poprzez otwartość i pogłębianie kontaktu z nimi.
Należy także poznać potrzeby i oczekiwania seniorów, tak aby stały się one wyraź-
niejsze niż nasze wyobrażenia na ich temat. Innymi słowy, tym, co uchronić nas może
przed nadmierną stereotypizacją osób starszych, jest jednostkowe podejście do każdej
osoby, uwzględniające zarówno jej stan zdrowia, jak i indywidualne zainteresowania,
potrzeby, cechy i postrzeganie przez nią swojego wieku.
Wiek psychologiczny odpowiada subiektywnej ocenie własnego wieku przez
daną osobę, czyli szczerej odpowiedzi na pytanie: „na ile lat w głębi serca sam/a się
czuję” (Kastenbaum, 1979). Takie indywidualne poczucie własnego wieku może
być w znacznym stopniu uzależnione od biologicznych objawów starzenia się, nie
jest to jednak regułą – niedomagająca pod względem zdrowotnym osoba starsza
może ogólnie czuć się młodziej niż jej zdrowy pod względem fizycznym równolatek.
Poza czynnikami biologicznymi na wiek psychologiczny danej osoby wpływ mają
bowiem także różnorodne czynniki psychologiczne, takie jak poziom samooceny,
poczucie kontroli czy poczucie własnej skuteczności (czynniki te przedstawiono
szerzej w dalszej części książki). Są one jednak w znacznym stopniu uzależnione
od omówionych wcześniej czynników społecznych (m.in. pełnionej roli społecznej,
stosunku innych do osoby starszej czy ogólnospołecznych przejawów ageizmu).
Z tego powodu odpowiadające prawdziwemu wiekowi psychologicznemu oraz
potrzebom danej osoby zachowania, zainteresowania i styl życia mogą wyrażać się
jedynie w sprzyjającym środowisku. Zapewnienie seniorowi takiego właśnie otocze-
nia wymaga spojrzenia na niego nie tylko przez pryzmat ograniczeń towarzyszących
procesowi biologicznego starzenia się czy niejako odgórnie przypisaną mu rolę
w społeczeństwie, ale również z perspektywy uwzględniającej jego indywidualne,
psychologiczne i społeczne potrzeby.
W tym miejscu należy raz jeszcze podkreślić wagę i znaczenie słów „indywidu-
alne”, „jednostkowe”, „satysfakcjonujące”, „odpowiednie” i „prawdziwe”, użytych
w kontekście potrzeb i zainteresowań seniorów. Przedstawione w powyższej ramce
psychospołeczne potrzeby nie bez przyczyny wyrażone są w bardzo ogólny sposób,
ponieważ optymalne ich zaspokojenie dla różnych osób starszych oznaczać może
podejmowanie różnych aktywności. Dla przykładu potrzebę odpowiedniej stymu-
lacji umysłowej i wypełnienia w satysfakcjonujący sposób powiększonego zasobu
wolnego czasu zaspokoić może zarówno toczenie częstych rozmów z przyjaciółmi
i rodziną, dzielenie się z nimi wiedzą i wspomnieniami czy wykonywanie różnych
prac domowych oraz robótek ręcznych, jak i słuchanie muzyki, czytanie gazet i ksią-
żek, odwiedzanie muzeów i galerii, udział w zajęciach organizowanych w ramach
Uniwersytetu Trzeciego Wieku lub Klubu Seniora, surfowanie po Internecie czy
kontynuowanie umysłowej pracy zawodowej na podstawie umowy zlecenia czy umowy
o dzieło. Najważniejsze jest, aby aktywności te dopasowane były do zainteresowań,
stanu zdrowia i możliwości poznawczych seniora. Innymi słowy, dobrze jest pamiętać,
28
Magdalena A. Łazarewicz
ń
a
ł
a
i
z
d
h
c
y
n
z
c
e
t
y
ż
u
e
i
n
z
c
e
ł
o
p
s
a
i
n
a
w
y
n
o
k
y
w
a
b
e
z
r
t
o
P
i
c
ś
o
n
b
o
s
o
p
s
i
i
j
z
a
k
o
a
i
n
a
z
r
a
w
t
s
a
b
e
z
r
t
o
P
ń
a
n
o
k
o
d
h
c
y
n
s
a
ł
w
a
i
c
u
z
c
o
p
z
a
r
o
i
j
s
e
r
p
s
k
e
o
t
u
a
o
d
e
i
b
e
i
s
a
l
d
y
c
ą
j
u
n
o
j
c
k
a
f
s
y
t
a
s
w
a
i
n
e
i
n
ł
e
p
y
w
a
b
e
z
r
t
o
P
u
s
a
z
c
o
g
e
n
l
o
w
u
b
o
s
a
z
o
g
e
n
o
z
s
k
ę
i
w
o
p
b
ó
s
o
p
s
i
j
c
a
l
u
m
y
t
s
j
e
i
n
d
e
i
w
o
p
d
o
a
b
e
z
r
t
o
P
j
e
w
o
ł
s
y
m
u
i
j
e
n
z
c
i
h
c
y
s
p
j
e
i
k
z
d
u
l
i
k
t
s
o
n
d
e
j
o
k
a
j
a
i
n
a
n
z
u
i
i
j
c
a
t
p
e
c
k
a
a
b
e
z
r
t
o
P
h
c
y
n
l
a
m
r
o
n
a
i
n
a
w
y
m
y
z
r
t
u
a
b
e
z
r
t
o
P
h
c
i
k
s
y
z
r
a
w
o
t
w
ó
k
n
u
s
o
t
s
,
y
p
u
r
g
ć
ś
ę
z
c
a
z
a
i
n
a
n
z
u
a
b
e
z
r
t
o
P
a
w
t
s
ń
e
z
c
e
ł
o
p
s
z
a
r
o
i
c
ś
o
n
z
c
e
ł
o
p
s
i
l
o
r
j
e
n
o
l
ś
e
r
k
o
h
c
i
n
w
a
i
n
a
w
y
r
g
d
o
i
h
c
y
c
ą
j
u
n
o
j
c
k
a
f
s
y
t
a
s
a
i
n
a
m
y
z
r
t
u
i
j
e
n
l
a
n
o
j
c
o
m
e
i
z
ę
i
w
a
b
e
z
r
t
o
P
ą
n
i
z
d
o
r
z
w
ó
k
n
u
s
o
t
s
i
j
c
k
a
f
s
y
t
a
s
j
e
w
o
h
c
u
d
a
b
e
z
r
t
o
P
a
i
c
y
ż
u
b
y
r
t
o
g
e
n
o
l
a
t
s
u
o
i
n
d
e
i
w
o
p
d
o
a
b
e
z
r
t
o
P
j
e
n
t
o
w
o
r
d
z
i
k
e
i
p
o
o
d
u
p
ę
t
s
o
d
i
a
i
w
o
r
d
z
y
n
o
r
h
c
o
a
b
e
z
r
t
o
P
w
ó
r
o
i
n
e
s
y
b
e
z
r
t
o
p
e
n
z
c
e
ł
o
p
s
o
h
c
y
s
p
e
w
o
w
a
t
s
d
o
P
.
3
k
e
n
u
s
y
r
.
0
6
9
1
,
s
t
t
i
b
b
i
T
:
o
ł
d
ó
r
Ź
Wstęp – zrozumieć starość
29
iż my – ludzie – pod wieloma względami różnimy się między sobą, a osoby starsze
w żadnym razie nie stanowią tu wyjątku. Warto w tym miejscu jeszcze raz podkreślić,
iż opiekując się seniorem i wspierając go, powinniśmy w jak największym stopniu
polegać na poznaniu i zrozumieniu jego indywidualnych potrzeb i preferencji, a nie
jedynie na naszych wyobrażeniach na ich temat, choćbyśmy nawet kierowali się
najlepszymi intencjami.
Dobrymi chęciami…
Córka pani Heleny (85 l.), Joanna (59 l.), od wielu lat mieszka w Wielkiej Brytanii. Kiedy pani Helena przebywała w szpitalu
na skutek powikłań cukrzycowych, pani Joanna przewiozła większość jej rzeczy z kawalerki na warszawskim Mokotowie
do swojego domu pod Londynem, tak aby matka po wyjściu ze szpitala mogła się na stałe przeprowadzić do niej i jej
męża. Pani Helena mieszka w Anglii od dwóch lat. Ma do dyspozycji m.in. pokój wielkości jej warszawskiego mieszkania
i zadbany ogródek. Ma zapewnioną prywatną opiekę medyczną. Nie musi martwić się o zakupy, gotowanie, pranie czy
sprzątanie, ponieważ wszystkie te czynności wykonują córka i zięć. Marzy jednak o powrocie do Polski, do własnego
domu, przyjaciół i podwórkowej ławeczki pod rozłożystym kasztanowcem. Nie mówi jednak o tym swojej córce z obawy,
że zrani jej uczucia i sprawi kłopot.
Podsumowując te ogólne rozważania na temat starości i osób starszych, możemy
stwierdzić, że udzielenie krótkiej i spójnej odpowiedzi na pytanie, czym jest starość,
nie jest rzeczą łatwą. Z pewnością jest ona jednym z etapów ludzkiego życia, który
czeka wszystkich tych, którym dane będzie jej dożyć. Fazą, której cienie, takie jak
obciążenia związane z biologicznym starzeniem się organizmu, zauważamy z wielką
łatwością. Okresem wyzwań związanych z koniecznością przystosowania się do zmian
zachodzących na poziomie fizycznym i społecznym. Pomimo tego w odpowiednich
warunkach może mieć ona jednak i swoje blaski. Mamy nadzieję, iż nasza książka
okaże się pomocnym narzędziem dla budowania takich właśnie warunków: właściwych,
stymulujących i adekwatnych do potrzeb seniorów, a zarazem odciążających ich rodziny
i opiekunów w często niezwykle ciężkiej, codziennej pracy.
Zastanów się
W lepszym zrozumieniu osoby starszej, którą się opiekujesz, oraz zapewnieniu jej otoczenia minimalizującego biologiczne
przeszkody stojące na drodze realizowania psychospołecznych potrzeb pomocne może być rozważenie następujących kwestii:
• Jakie osoba starsza żywi przekonania na temat starości i siebie samego?
• Na ile lat czuje się osoba starsza?
• Jakie są jej zainteresowania?
• Czego oczekuje od ciebie i od nadchodzących dni?
• Czego potrzebuje, aby czuć się spełnioną i aktywną?
• Na ile zachodzące z wiekiem zmiany biologiczne utrudniają jej realizację tych potrzeb i zainteresowań?
• W jaki sposób możesz pomóc seniorowi pokonać lub zminimalizować te przeszkody?
30
Magdalena A. Łazarewicz
Źródła
Aldwin C.M., Spiro III A., Park C.L., (2006), Health, Behavior, and Optimal Aging: A Life Span
Developmental Perspective (w:) J.E. Birren, K. Warner Schaie (eds.), Handbook of the Psy-
chology of Aging, Elsevier, Burlington, MA
Atchley R.C., Barush A.S., (2003), Social Forces and Aging: An Introduction to Social Gerontology,
Wadsworth, Belmont, CA
Czernecka J., Dzwonkowska-Godula K., Garncarek E., Woszczyk P., (2008), Stereotypom – NIE!,
Katedra Socjologii Wsi i Miasta Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, projekt „Galeria Tolerancji
– Akademia Dialogu Międzykulturowego”, realizowany przez Stowarzyszenie Inicjatyw
Niezależnych „Mikuszewo”, http://galeriatolerancji.org.pl/index.php?MENU=material-
s IDM=77 OD=0 typ=1 (dostęp: 7 grudnia 2008 r.)
Gross R., Kinnison N., (2007), Psychology for Nurses, Hodder Arnold, London
Hess T.M., (2006), Attitudes towards Aging and Their Effects on Behavior (w:) J.E. Birren,
K. Warner Schaie (eds.), Handbook of the Psychology of Aging, Elsevier, Burlington, MA
Kastenbaum R., (1979), Growing Old – Years of Fulfilment, Harper Row, London
Kocemba J., (2007), Starzenie się człowieka (w:) T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.),
Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk, s. 6–12
Krzyżowski J., (2005), Psychogeriatria, Medyk, Warszawa
Pędich W., (2007), Gerontologia i geriatria (w:) T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.),
Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk, s. 2–5
Reber A.S., (2000), Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Stuart-Hamilton I., (2006), Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań
Tibbitts C., (1960), Handbook of Social Gerontology: Societal Aspects of Aging, University
of Chicago Press, Chicago
Tobiasz-Adamczyk B., (2007), Społeczne aspekty starzenia się i starości (w:) T. Grodzicki, J. Ko-
cemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk,
s. 37–41
Część pierwsza
Opieka nad zdrowym seniorem
Światowa Organizacja Zdrowia w preambule swej konstytucji definiuje zdrowie jako
„stan zupełnej pomyślności fizycznej, psychicznej i społecznej, a nie jedynie jako brak
choroby lub ułomności” (Dz. U. z 1948 r. Nr 61, poz. 477). Na skutek naturalnych zmian
biologicznych wpisanych w proces starzenia się, jak i wzrostu podatności na choroby
spowodowane tymi zmianami taki ogólny dobrostan spotykany jest w starości coraz
rzadziej. Powszechne stają się takie problemy zdrowotne, jak nadciśnienie, cukrzyca,
zaburzenia słuchu, zaćma czy choroby narządu ruchu. Czy zasadne jest zatem w ogó-
le mówienie o całkowicie zdrowej osobie starszej? Pozostając w zupełnej zgodzie
z przytoczoną definicją WHO, trzeba stwierdzić, że nieograniczone zdrowie pojawia
się niezwykle rzadko. Faktem jest jednak, iż niektórzy seniorzy, pomimo doświadcza-
nych zmian starczych czy chorób przewlekłych, uważają się za osoby zdrowe, są ak-
tywni i pełni energii. Funkcjonowaniu takiemu i pozytywnej ocenie własnego zdrowia
sprzyjają różnorodne czynniki medyczne, psychologiczne i społeczne. Wśród aspektów
medycznych doniosłe znaczenie ma m.in. trafny dobór i dawkowanie leków oraz od-
powiednia dieta. Ważnymi czynnikami psychologicznymi i społecznymi są natomiast:
stopień pogodzenia się ze swoją sytuacją (np. mniejszą niż w młodości wydolnością
organizmu, pogorszeniem słuchu) i umiejętne radzenie sobie z nią (np. poprzez dosto-
sowanie otoczenia do swych ograniczeń, noszenie aparatu słuchowego, przyjmowanie
leków), otrzymywane wsparcie społeczne, zrozumienie i odpowiednie traktowanie
osoby starszej przez otoczenie.
W tej części książki omówiono sposoby radzenia sobie z naturalnymi zmianami
wpisanymi w proces starzenia się oraz metody zapobiegania ich zdrowotnym, psycholo-
gicznym i społecznym konsekwencjom. Następnie przedstawiono znaczenie i strategie
mobilizowania zasobów (aktywizacji) osób starszych oraz poruszono zagadnienia do-
tyczące seksualności seniorów. W kolejnym rozdziale przedstawiono specyfikę relacji
seniorów z najmłodszymi członkami ich rodzin – wnukami.
Magdalena A. Łazarewicz
Radzenie sobie z procesem
starzenia się
Magdalena A. Łazarewicz
Kiedy się zastanawiam nad starością, cztery widzę przyczyny,
dla których starość zwykliśmy uważać za nieszczęśliwy okres życia:
oddala nas ona od życia codziennego, osłabia siły fizyczne, pozbawia
nas wszystkich zmysłowych przyjemności, bliska jest śmierci.
Cyceron, Katon Starszy, I wiek p.n.e.
Zachowanie młodości to odwieczne pragnienie wielu pokoleń ludzkości. Eliksiry i fon-
tanny młodości oraz wiecznie młodzi i piękni bogowie i boginie pojawiają się w mitach,
legendach i przekazach wielu kultur. Obecnie pragnienie spełnienia tych marzeń
przyjęło mniej magiczną, a – co znamienne dla naszych czasów – bardziej naukową
formę. Staramy się zachować młodość, przyjmując różne leki, stosując odpowiednie
kremy i poddając się zabiegom kosmetycznym czy operacjom plastycznym. Pomimo
usilnych starań i tak jednak starzejemy się, a procesowi temu towarzyszą stopniowe
zmiany fizjologiczne i poznawcze. Lata prób realizacji marzeń o wiecznej młodości
nie były jednak całkowicie bezużyteczne: przyczyniły się do zebrania szerokiej wiedzy
na temat sposobów spowalniania zachodzących zmian i takich metod radzenia sobie
z nimi, które pozwalają na dłużej zachować samodzielność i niezależność. Tym właśnie
metodom postępowania poświęcony jest poniższy rozdział.
Zmiany o charakterze biologicznym
Z wiekiem zachodzą fizjologiczne zmiany we wszystkich narządach i układach organizmu.
Serce staje się słabsze, spada grubość i elastyczność tętnic, co skutkuje podwyższonym
zużyciem energii niezbędnej do obiegu krwi w organizmie. Obniża się wchłanianie
substancji odżywczych przez układ pokarmowy. Zmniejsza się absorpcja tlenu przez
układ oddechowy. Spowolnieniu i ograniczeniu ulega wydajność działania układu mo-
czowego w usuwaniu toksyn. Zmniejsza się masa mięśniowa i siła mięśni, a kości ulegają
34
Magdalena A. Łazarewicz
Skonsultuj z lekarzem wszelkie zgłaszane przez
podopiecznego lub zaobserwowane przez ciebie zmiany
w jego funkcjonowaniu. Odróżnienie objawów chorobowych
od naturalnych objawów procesu starzenia się często nie
jest rzeczą łatwą, a automatyczne przypisanie ich procesowi
starzenia się opóźnić może ewentualną niezbędną inter-
wencję medyczną. Przykładem objawu często niesłusznie
przypisywanego normalnym procesom starzenia się (i przez
to pozostawianym bez interwencji lekarza) jest nietrzymanie
moczu. Problem ten, dotykający w szczególności starsze
kobiety, można i należy leczyć.
stopniowej demineralizacji. Spada także
elastyczności skóry. Dostrzegalne są też
zmiany na poziomie zmysłów: postępuje
dalekowzroczność, której towarzyszą
ograniczenie pola widzenia i spadek
zdolności akomodacji oka, pojawia się
niedosłuch w zakresie tonów wysokich,
obniża wrażliwość na dotyk i tempe-
raturę przedmiotów, a smak i ostrość
węchu ulegają osłabieniu (Fosgen, 1998;
Stuart-Hamilton, 2006).
Zmiany te mogą stać się przyczyną
różnorodnych problemów. Trudności
z trawieniem i metabolizmem oraz ogólna, często wynikająca m.in. z osłabienia sma-
ku i węchu, niechęć do jedzenia, prowadzić mogą do anemii i niedożywienia. Utrata
masy mięśniowej, nasilona męczliwość mięśni oddechowych i stopniowe zmniejszanie
powierzchni pęcherzykowej płuc prowadzą do ograniczenia rezerw oddechowych i ob-
niżenia tolerancji wysiłku. Obniżenie wydajności pracy układu moczowego zwiększa
ryzyko zatrucia organizmu. Zmniejszenie masy mięśniowej i elastyczności stawów,
problemy ze wzrokiem, słuchem czy równowagą utrudniają poruszanie się oraz sprzy-
jać mogą upadkom, które ze względu na znaczne osłabienie kości grożą złamaniami.
Ogólne pogorszenie funkcjonowania fizycznego, jak również utrudniające kontakt
z innymi osobami niedosłyszenie i niedowidzenie mogą prowadzić do poważnych
konsekwencji społecznych, takich jak wycofanie osoby starszej z życia społecznego, lub
psychologicznych, np. depresji. Sytuacja taka jest szczególnie częsta wtedy, gdy osoba
starsza spotyka się z brakiem zrozumienia i akceptacji ze strony otaczającego ją świata.
Fakt, że zmiany w obrębie organizmu towarzyszą procesowi starzenia się, nie
oznacza jednak, iż opisane powyżej konsekwencje są całkowicie nieuniknione. Możemy
im przeciwdziałać, starać się opóźnić ich wystąpienie oraz nauczyć się postępować
w taki sposób, aby w minimalnym stopniu zakłócały codzienne funkcjonowanie i dobry
nastrój osoby starszej.
Utrzymanie sprawności, samodzielności, jak również niezależności, pomimo
zachodzących w organizmie zmian związanych z procesem starzenia się, to jedne
z podstawowych potrzeb seniorów. Do najważniejszych sposobów ich realizacji należą:
promowanie wśród osób starszych zdrowego trybu życia – właściwego odżywiania się,
utrzymywania lub zwiększenia aktywności fizycznej, właściwej pielęgnacji, kontroli
występujących problemów somatycznych oraz dostosowanie otoczenia do potrzeb
i ograniczeń seniorów. Ogromne znaczenie ma tu także sposób traktowania seniora
przez osoby z jego otoczenia, jak również jakość komunikacji pomiędzy nimi a osobą
starszą. Dobra komunikacja buduje silną relację, pozwala lepiej zrozumieć seniora
i ułatwia wdrażanie zmian w jego trybie życia czy otoczeniu. Przynosi to nie tylko
pozytywne rezultaty dla seniora, ale także dla pomagających mu osób, ponieważ czyni
opiekę łatwiejszą i mniej obciążającą.
Radzenie sobie z procesem starzenia się
35
Konsultując z lekarzem specyficzną dietę
osoby starszej, zawsze pytaj o szczegóły:
• Jakie produkty są zalecane lub dozwolone?
• W jakiej ilości?
• Jak powinny być przyrządzane?
• Czy wybrane produkty nie zakłócają działania przyj-
mowanych leków?
• Czy dopuszczalne są drobne odstępstwa od diety
(np. podanie ulubionego niewskazanego ze względów
medycznych przysmaku raz na tydzień/miesiąc)?
Znaczenie poszczególnych składników
odżywczych dla organizmu:
• białka: ochrona i naprawa tkanek; tworzenie prze-
ciwciał niezbędnych do zwalczania infekcji,
• węglowodany: energia, przeciwdziałanie zatwar-
dzeniom (błonnik),
• tłuszcze: energia, zdrowe ciało i skóra,
• witamina A: zdrowe oczy, skóra i włosy, odporność
na infekcje,
• witamina C: zdrowe dziąsła i skóra; gojenie ran
i kości; odporność na infekcje,
• witamina B1 (tiamina): trawienie, zdrowy układ
nerwowy,
• witamina B2 (ryboflawina): zdrowe oczy, skóra
i usta; wykorzystanie tlenu z powietrza,
• witamina B3 (niacyna): zdrowy przewód pokar-
mowy i układ nerwowy,
• wapń: ochrona i naprawa kości i zębów; budowa
mięśni; krzepnięcie krwi,
• żelazo: budowa czerwonych krwinek (erytrocytów)
Zdrowa dieta seniora
Zdrowe żywienie jest kwestią istotną
w każdym wieku, ponieważ dostarcza
energii pozwalającej w pełni wykorzy-
stywać możliwości
Pobierz darmowy fragment (pdf)