Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00804 010776 16960401 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Pogoda na starość. Podręcznik skutecznego wspierania seniorów - ebook/pdf
Pogoda na starość. Podręcznik skutecznego wspierania seniorów - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8092-084-2 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> biznes >> zarządzanie i marketing
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Książka zawiera unikatowe i zgodne z najnowszym stanem wiedzy informacje dotyczące procesów starzenia się i starości. Będzie pomocna profesjonalistom zajmującym się tymi zagadnieniami od strony teoretycznej, osobom wspomagającym czy też opiekującym się ludźmi w wieku senioralnym, jak i samym seniorom. Na uwagę zasługuje podjęcie tematyki z zakresu prawa, co umożliwi osobom starszym przebrnięcie przez gąszcz obowiązujących uregulowań normatywnych istotnych z punktu widzenia codziennego funkcjonowania seniora.
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Redakcja naukowa KRZYSZTOF OWCZAREK MAGDALENA ANNA ŁAZAREWICZ POGODA NA STAROŚĆ Podręcznik skutecznego wspierania seniorów Warszawa 2015 Stan prawny na 1 września 2015 r. Wydawca Izabella Małecka Redaktor prowadzący Ewa Fonkowicz Redakcja Dagmara Wachna Zdjęcia wykorzystane w książce i na okładce Jacek Jędrzejczak Zdjęcie na s. 24 – Magdalena A. Łazarewicz Zdjęcie na s. 28 – Janusz Kopciński Projekt graficzny okładki Studio Kozak Rysunek wykorzystany na okładce © iStockphoto.com/Halfpoin Skład Violet Design Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PR AWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalna kultura.pl © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN 978-83-264-8260-1 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl Mojej Babci, Alinie Łazarewicz z domu Rudomina (1902–2002), z podziękowaniami za jej miłość, troskę, przepis na najlepszą na świecie bożonarodzeniową galaretkę z karpia i niezwykłą cierpliwość w trakcie uczenia mnie – dyslektyka – ortografii. Moim pozostałym Dziadkom, których niestety nie jest mi dane pamiętać: Helenie Nowickiej z domu Wlazło, Janowi Nowickiemu i Janowi Łazarewiczowi oraz ich rodzeństwu: Janinie i Henrykowi, Marii, Romanowi i Tadeuszowi, Aleksandrowi, Marii, Irenie, Romanowi i Stefanowi oraz Michałowi, Piotrowi, Eugenii, Konstantemu i Pawłowi. Choć większości z was nigdy nie poznałam, wszyscy obecni jesteście w moim sercu. Magdalena A. Łazarewicz Spis treści Słowo wstępne Przedmowa Podziękowania Wstęp – zrozumieć starość (Magdalena A. Łazarewicz) Część PierWSza OPieka nad zdrOWym SeniOrem radzenie sobie z procesem starzenia się (Magdalena A. Łazarewicz) Zmiany o charakterze biologicznym Zmiany o charakterze poznawczym aktywność i motywacja (Joanna Chylińska) Przekonania na temat starości Poczucie kontroli Poczucie własnej skuteczności relacje osób starszych z pokoleniem najmłodszych (Marta Rzadkiewicz) Relacja dziadkowie – wnuki jako element złożonego systemu rodzinnego Co to znaczy „być babcią” i „być dziadkiem”? Funkcjonowanie seniora a relacje międzypokoleniowe Wspólne spędzanie czasu wnuków i dziadków Rozmowy z dziećmi o starości Zmiany w życiu rodziny a dziecięce uczucia Podsumowanie Seksualność seniorów (Tomasz Krasuski, Krzysztof Owczarek) Źródła problemów seksualnych osób starszych Aktywność seksualna seniorów Przemoc seksualna wobec osób starszych Podsumowanie Część druga zmaganie Się z ChOrObą SOmatyCzną W Wieku SeniOralnym każdy choruje inaczej (Dorota Włodarczyk) 13 17 19 21 31 33 33 55 63 64 67 69 72 72 73 74 77 78 82 85 86 87 89 94 95 97 99 8 Spis treści komunikacja zależna od nastroju (Joanna Buczkowska) Reakcje na zmiany stanu zdrowia Znaczenie dobrej komunikacji Odstępstwa od zaleceń lekarskich (Krzysztof Owczarek) Starzenie się osób niepełnosprawnych (Mirosława Adamus) Definicja niepełnosprawności Wpływ czasu – trudny proces przystosowywania się do niepełnosprawności Skuteczne sposoby działania – pomoc w przejściu przez proces adaptacji do niepełnosprawności Otyłość (Agnieszka Dziurowicz-Kozłowska) Metody pomiaru otyłości Rozpowszechnienie otyłości Zdrowotne konsekwencje otyłości Psychospołeczne konsekwencje otyłości Leczenie otyłości Podsumowanie niedożywienie (Mariusz Jaworski) Rozpowszechnienie niedożywienia Przyczyny niedożywienia u seniorów Metody pomiaru niedożywienia Zdrowotne konsekwencje niedożywienia Leczenie niedożywienia Podsumowanie Cukrzyca (Przemysław Mućko) Typy cukrzycy Jak zmniejszyć ryzyko pojawienia się cukrzycy? Jak opiekować się osobą z cukrzycą? Podsumowanie Padaczka (Krzysztof Owczarek) Występowanie padaczki Leczenie padaczki Opieka nad osobami starszymi z padaczką Czynniki prowokujące wystąpienie napadu padaczkowego Zalecenia lekarskie Problemy osób chorych Wpływ otoczenia rodzinnego Uczucia i emocje Pamięć i inne procesy poznawcze u osób starszych z padaczką Podsumowanie Choroba Parkinsona (Małgorzata Tomaszewska) Zaburzenia nastroju 104 104 109 112 115 115 116 119 126 126 129 130 131 133 138 139 140 140 141 147 147 149 150 150 152 152 156 158 160 161 161 163 165 167 169 170 172 175 178 179 Spis treści 9 Zaburzenia psychotyczne Zaburzenia snu Zaburzenia poznawcze Podsumowanie ból przewlekły w chorobach narządu ruchu (Małgorzata Tomaszewska, Magdalena A. Łazarewicz) Psychologia bólu przewlekłego Wymiary bólu Czynniki nasilające ból Pomoc specjalistów w walce z bólem przewlekłym Część trzeCia SPeCyfika OPieki nad OSObą StarSzą z zaburzeniami emOCjOnalnymi i POznaWCzymi zaburzenia nastroju (Joanna Buczkowska) Depresja Lęk udar mózgu (Magdalena A. Łazarewicz, Małgorzata Tomaszewska) Typy udarów mózgu Czynniki ryzyka udaru mózgu Objawy udaru mózgu Intensywna terapia i okres leczenia szpitalnego Konsekwencje udaru mózgu Problemy z motywacją chorego do aktywnego udziału w procesie rehabilitacji Opieka – praca na trzy etaty zespół otępienny (Magdalena A. Łazarewicz) Objawy i przebieg choroby Alzheimera Specyfika opieki nad osobą starszą cierpiącą na demencję Komunikacja z osobą starszą cierpiącą na demencję Radzenie sobie z trudnymi zachowaniami osoby starszej cierpiącej na demencję zaburzenia psychotyczne (Jonathan W. Britmann) Podstawowe pojęcia psychiatrii i psychologii klinicznej Przyczyny powstawania i objawy wybranych zaburzeń psychotycznych Metody rehabilitacji osób chorych psychicznie Dokąd należy zgłosić się po pomoc? Organizacja opieki psychiatrycznej w Polsce alkoholizm (Justyna Britmann, Stanisław Wójtowicz) Kryteria alkoholizmu Przyczyny problemów alkoholowych w wieku starszym Rozpoznawanie objawów uzależnienia od alkoholu Leczenie 181 181 182 182 184 184 186 192 193 197 199 199 202 205 206 206 209 210 212 223 225 228 229 231 234 236 246 246 250 255 258 261 261 262 264 266 10 Spis treści Skutki alkoholizmu Zaburzenia psychiczne związane z uzależnieniem od alkoholu Część CzWarta ku SChyłkOWi żyCia bilans życia (Sławomira Woźniak) Jak pomóc seniorowi w dokonywaniu bilansu życia? Wybrane sposoby prowadzenia bilansu życia Czas pożegnań. rozmowy o śmierci (Anna Jakubowska-Winecka) Czy należy rozmawiać o śmierci? Podejmowanie przez seniora tematu własnej śmierci Umieranie jako proces psychologiczny Umieranie jako rekapitulacja życia Podsumowanie Pomaganie rodzinie osoby chorej terminalnie (Joanna Buczkowska) Wnuki w obliczu zbliżającej się śmierci dziadków (Marta Rzadkiewicz) Rozmowy z dziećmi o śmierci Reakcje dzieci na śmierć bliskiej osoby Udział dziecka w pogrzebie Jak pomóc najmłodszym w żałobie? Część Piąta religia i jej znaCzenie W OkreSie StarOśCi Wymiar duchowy. Wiedza i religia (Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz, Krzysztof Owczarek) Chrześcijaństwo (Krzysztof Owczarek, Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz) Katolicyzm Wyznanie rzymskokatolickie Prawosławie Protestantyzm Świadkowie Jehowy judaizm (Jolanta Banasiewicz, Hanna Rozenek, Krzysztof Owczarek) Ważniejsze święta i okresy wyznawców judaizmu Judaizm a osoby w starszym wieku buddyzm (Jolanta Banasiewicz, Hanna Rozenek, Krzysztof Owczarek) Cztery Szlachetne Prawdy Buddyzmu Najważniejsze święta islam (Krzysztof Owczarek, Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz) Pięć filarów Islamu Wybrane obrzędy muzułmanów 268 268 271 273 274 275 277 277 278 279 282 283 284 288 288 289 290 291 295 297 300 303 303 305 309 310 313 314 315 318 318 320 322 322 323 Spis treści 11 uwagi końcowe (Hanna Rozenek, Jolanta Banasiewicz, Krzysztof Owczarek) Znaczenie wspólnoty religijnej Opiekun nie musi pozostawać sam Refleksja końcowa Część SzóSta Wybrane zagadnienia PraWne dOtyCząCe Wieku SeniOralnegO alimenty (Janusz Kopciński) Na czym polega stan niedostatku? Od kogo można domagać się alimentów? Jaki jest zakres roszczeń alimentacyjnych? W jaki sposób dochodzić należnych alimentów? Kto może pomóc przed sądem w dochodzeniu alimentów? dziedziczenie (Janusz Kopciński) Prawa majątkowe nie podlegające dziedziczeniu Z czego wynika prawo do spadku? Kto dziedziczy po zmarłym, gdy nie sporządził on testamentu? Kto może sporządzić ważny testament? W jakiej formie sporządzić testament? W jaki sposób sformułować treść testamentu? Czy możliwa jest zmiana lub odwołanie testamentu? Na czym polega wydziedziczenie i co to jest zachowek? załatwianie spraw przez pełnomocnika (Janusz Kopciński) Rodzaje pełnomocnictw Opłaty za pełnomocnictwo Odwołanie pełnomocnictwa Dokonywanie czynności przez pełnomocnika po odwołaniu pełnomocnictwa Przekroczenie zakresu upoważnienia oraz działanie bez umocowania Powszechne codzienne sprawy seniora, które mogą zostać załatwione za pośrednictwem pełnomocnika (osoby upoważnionej) zasiłek pogrzebowy (Janusz Kopciński) Co to jest zasiłek pogrzebowy? Okoliczności uzasadniające wypłatę zasiłku Osoby uprawnione do uzyskania zasiłku Część Siódma POradnik zdrowie (Magdalena A. Łazarewicz) W jaki sposób przygotować się do wizyty u lekarza? O czym należy pamiętać w trakcie wizyty u lekarza? Zasady bezpiecznego przyjmowania leków Co zrobić, gdy osoba starsza odmawia jedzenia lub nie ma apetytu? 325 325 326 326 329 331 331 332 334 335 339 341 341 342 342 344 345 349 353 354 357 358 361 363 363 364 364 367 368 368 369 373 375 375 376 378 380 12 Spis treści higiena (Magdalena A. Łazarewicz) Jak sprawnie pomóc seniorowi w umyciu się? W jaki sposób ułatwić seniorowi ubieranie się? Jak zapobiegać „wypadkom” związanym z nietrzymaniem moczu i stolca? bezpieczeństwo (Magdalena A. Łazarewicz) Zapobieganie upadkom i złamaniom W jaki sposób przekonać osobę starszą do korzystania z chodzika? Część óSma zadbaj O Siebie Wypalenie zawodowe i opiekuńcze (Magdalena A. Łazarewicz, Kornelia Maciejewska) Rozwój, objawy i konsekwencje zespołu wypalenia zawodowego i opiekuńczego Przyczyny wypalenia zawodowego i opiekuńczego umysł i ciało pod opieką (Magdalena A. Łazarewicz) Panowanie nad złością (Magdalena A. Łazarewicz) asertywność (Sławomira Woźniak) Asertywne zachowanie Podstawowe prawa asertywności Wybrane techniki zachowań asertywnych radzenie sobie z mnożącymi się problemami (Magdalena A. Łazarewicz) Identyfikacja problemu Przekucie problemów na cele Burza mózgów Podjęcie działania Dalsze postępowanie Podsumowanie: karta praw opiekuna osoby starszej (Magdalena A. Łazarewicz) bibliografia autorzy 382 382 383 384 385 385 387 389 391 395 397 403 412 415 416 417 418 423 424 426 426 427 429 433 435 447 Słowo wstępne Postępy medycyny spowodowały w drugiej połowie XX w. znaczne wydłużenie ludz- kiego życia, a co za tym idzie – zmianę wiedzy na temat tego okresu naszego życia. Dotyczy to głównie poglądu odnoszącego się do rozwoju psychicznego (rozumianego jako pojawianie się struktur psychicznych, funkcji i wynikających z nich zachowań), dokonującego się w  wyniku wymiany pomiędzy organizmem, umysłem (tak jak on funkcjonuje w jakimkolwiek punkcie cyklu życia) oraz środowiskiem zewnętrznym (Colarusso, 2005). Przyjmując taką perspektywę, stwierdzamy, że człowiek rozwija się w każdym wieku. Rozwój w wieku dorosłym łączy się z nasilającym się doświadczaniem starzenia się i perspektywą własnej śmierci. Czynniki te stymulują psychikę do zmian i tworzenia nowych, złożonych struktur. Wynikają z tego specyficzne dla tego okresu naszego rozwoju zadania i cele. Do najważniejszych należą te dotyczące cielesności (adekwatny obraz ciała i fizycznej sprawności, utrzymanie seksualnych zainteresowań i sprawności), bilansu życia i akceptacji ograniczeń życia na emeryturze (np. zmiany w relacjach z wnukami). W powszechnej opinii nadal funkcjonują negatywne stereotypowe przekonania o osobach w starszym wieku. Zgodnie z nimi osoby te: • nie są w stanie normalnie funkcjonować, • mają zmniejszone oczekiwania dotyczące długości życia, • będę odnosić małe korzyści z interwencji terapeutycznych, • mają ograniczone zdolności wyrażania swoich potrzeb i  preferencji (Jack, Airhihenbuwa, Namageyo-Funa i in., 2004). Przegląd wyników badań obala te uprzedzenia (Dunkin i Amano, 2005). Częstość zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym (z wyjątkiem otępienia i majaczenia) nie jest większa niż w młodszych grupach. Wyniki badań neuropsychologicznych wskazują, że starsze osoby mają zmniejszoną szybkość przetwarzania informacji i reakcji mo- torycznych, występują u nich łagodne ubytki w spontanicznym przypominaniu sobie, zdolnościach działania, złożonych procesach uwagi (proste procesy nie zmieniają się znacznie), złożonych zdolnościach wzrokowo-spostrzeżeniowych i wzrokowo-konstruk- cyjnych. Jednak pomimo tych zmian większość osób w podeszłym wieku wypełnia testy poznawcze w granicach normy. Co więcej, starsi ludzie opisują przeżywanie mniejszej ilości negatywnych emocji (smutek, gniew i lęk), a większej pozytywnych (poczucie szczęścia) niż osoby młodsze. Optymistyczny jest brak związku pomiędzy silnymi ura- zami we wczesnych okresach życia a samopoczuciem na starość. Utrzymanie dobrego 14 Słowo wstępne obrazu siebie ma zasadniczy wpływ na dobre samopoczucie. Wpływają na nie także czynniki dotyczące możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb (obecność bliskiej osoby, poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego, odpowiednie warunki do dbania o zdrowie psychiczne i fizyczne). Pogodną starość współtworzą również nasze predys- pozycje (np. pragmatyzm – cecha osobowości pozwalająca na podejmowanie działań prowadzących do uzyskania realnych korzyści oraz zdolność do wchodzenia w sytuacje zależności od innych osób) i niektóre wcześniejsze doświadczenia (takie jak bliskie związki emocjonalne z rodzeństwem w okresie dojrzewania). W kontekście zarysowanych powyżej poglądów pomyślne starzenie się (tzw. suc- cessful aging) wydaje się stanowić wyzwanie dla każdego człowieka, jego bliskich i  profesjonalistów zajmujących się pomaganiem osobom starszym. Prezentowana książka może pomóc zarówno bliskim towarzyszącym osobom starszym w realizacji tego wyzwania, jak i samym seniorom. W Polsce takie wsparcie jest szczególnie potrzebne, ponieważ osoby w starszym wieku to  przedstawiciele pokolenia dotkniętego trudną historią naszego kraju. Doświadczyli tragedii, dramatów i okrucieństwa II wojny światowej, stalinowskiego reżimu oraz skomplikowanych losów za rządów PRL-owskiej władzy. Po odzyskaniu pełnej wolności przez Polskę w 1989 r. to właśnie oni najmniej korzystają z material- nych dobrodziejstw przemian ustrojowych. Sytuacja finansowa większości emerytów powoduje, że standard ich życia jest znacznie niższy niż osób aktywnych zawodowo. Jeszcze gorzej wypada to porównanie w odniesieniu do emerytów z krajów tzw. sta- rej Unii Europejskiej. W tej sytuacji pisanie o satysfakcjonującym życiu w ostatnich jego dekadach jest trudne, ale niezwykle potrzebne. Polscy seniorzy, napotykający trudności w  zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, potrzebują pomocy nieco innej niż ich bogatsi rówieśnicy z krajów zasobniejszych ekonomicznie. Z tego względu tłumaczenia zachodnich podręczników dotyczących problematyki starości zawierają wiele informacji, opisów doświadczeń i strategii nieprzystających do polskich realiów. Książka Pogoda na starość jest oryginalną, szeroką prezentacją współczesnego stanu wiedzy na temat rozumienia problematyki psychologicznej osób starszych w kontekście polskiej rzeczywistości. Obejmuje całość zagadnień potrzebnych osobom pomagającym seniorom – zarówno teoretycznych, jak i bardzo praktycznych. W części poświęconej osobom zdrowym przedstawiono nowoczesne podejście do trudnych zagadnień roz- wijania motywacji i własnej aktywności czy rozmów o śmierci. Na uwagę zasługuje omówienie potrzeb i możliwości czerpania satysfakcji z kontaktów seksualnych oraz specyficznych dla tego wieku zagrożeń w tej sferze. W przystępny sposób zaprezento- wano najbardziej typowe schorzenia osób starszych oraz specyfikę postępowania z nimi. Wielką zaletą książki jest czytelna forma, liczne zestawienia, tabele oraz informacje praktyczne, przydatne zarówno dla osób starszych, jak i osób sprawujących nad nimi opiekę. Obejmują one bardzo szerokie spektrum zagadnień – medyczne, prawne, psychologiczne i społeczne. Na szczególne uznanie zasługują redaktorzy książki – dzięki nim ma ona spójną formę, co przy dużej liczbie współautorów jest trudnym zadaniem. Zaletą podręcznika Słowo wstępne 15 jest także możliwość zapoznawania się z poszczególnymi jego rozdziałami bez zagłę- biania się w całość książki (każdy rozdział stanowi bowiem spójną, odrębną całość). Szczerze jednak polecam lekturę całego podręcznika. Prof. dr hab. Andrzej Kokoszka Źródła Colarusso C.C., Adulthood (w:) V.A. Sadoch, R.A. Kaplan (eds.), (2005), Sadock’s Comprehen- sive Textbook of Psychiatry, Lippincott Williams and Wilkins, Philadelphia, s. 3565–3586 Dunkin J., Amano S.S., Psychological Changes in Normal Aging (w:) V.A. Sadoch, R.A. Kaplan (eds.), (2005), Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry, Lippincott Williams and Wilkins, Philadelphia, s. 3625–3631 Jack L., Airhihenbuwa C.O., Namageyo-Funa A., Owens M.D., Vinicor F., (2004), The Psy- chosocial Aspects of Diabetes Care. Using Collaborative Care to Manage Older Adults with Diabetes, Geriatrics, no. 59, s. 26–31 Przedmowa Pogoda na starość jest podręcznikiem, który w naszym poczuciu zawiera wiele informacji i praktycznych wskazówek pomocnych dla osób opiekujących się starszymi członkami własnej rodziny lub sprawujących opiekę nad seniorami w ramach pracy zawodowej. Pozycja ta nie jest jednak przeznaczona tylko dla opiekunów osób starszych, mamy nadzieję, że sięgną po nią również sami seniorzy. Wierzymy, iż czytanie książki przez osoby w starszym wieku i wspierających je bliskich lub opiekunów może zapewnić największą skuteczność oddziaływania zawartych w niej treści. Tytuł oddawanego w Państwa ręce podręcznika nieprzypadkowo odnosi się do po- gody. Podobnie bowiem jak niewielki wpływ mamy na zmienność warunków atmo- sferycznych, tak i w ograniczonym stopniu wpływać możemy na sam fakt zachodzenia w organizmie biologicznych procesów starzenia się. Możemy jednak w różny sposób reagować na te zmiany. Niezapowiadane opady deszczu mogą całkowicie pokrzyżować nam plany i zrujnować nastrój lub spowodować zaledwie modyfikację programu dnia i sprowokować do bardziej kreatywnego zagospodarowania czasu. Podobnie niechciane procesy starzenia się mogą prowadzić do depresji i wycofania albo zmusić do kon- struktywnego i pomysłowego zmagania się z nimi. Mamy nadzieję, iż spostrzeżenia i wskazówki, a nawet zawarte w podręczniku wątpliwości pomogą Państwu zmienić pochmurne, ponure dni w czas pełen optymizmu i zadowolenia. Często wystarczy chwilę zastanowić się nad treścią książki i wybrać z niej to, co jest przydatne i może znaleźć zastosowanie w odniesieniu do konkretnej sytuacji – własnej, podopiecznego czy star- szego członka rodziny. Bo jeżeli coś układa się niepomyślnie, to należy to zmieniać. Warto też czasami przestudiować przekazy osób żyjących kilkaset lat temu i za- stanowić się, co chciały nam powiedzieć o szczęściu i przemijającym czasie. Ignacy Krasicki we właściwy sobie sposób opisywał najbardziej rozpowszechnione cnoty, wady i przywary odnoszące się do natury ludzkiej. W jednym ze swoich czterowierszy przed- stawił gorycz i niezadowolenie odczuwane zarówno przez osoby młode, jak i starsze. Znajdziemy je w wierszu Syn i ojciec: Każdy wiek ma goryczy, ma swoje przywary: Syn się męczył nad książką, stękał ojciec stary. Ten nie miał odpoczynku, a tamten swobody: Płakał ojciec, że stary; płakał syn, że młody. Z wnikliwością godną najlepszego psychologa Krasicki pokazuje, że kłopoty, nie- zadowolenie i rozterki mogą być udziałem ludzi w każdym wieku. Ale też każdy wiek 18 Przedmowa daje nam możliwość doświadczania szczęśliwych chwil. Wszystko zależy od przyjętej perspektywy i od tego, czy będziemy kierować swoim życiem w sposób, który pozwoli nam realizować plany i przedsięwzięcia pomagające osiągać satysfakcję życiową. Jeżeli szybko poznamy i zaakceptujemy objawy starości, nie będziemy trwonili energii na nie- równą i bezsensowną walkę z nimi. Zamiast bezczynnie tkwić w oknie, złoszcząc się na deszcz, weźmy parasol, włóżmy kalosze i idźmy na spacer. Jeżeli jest ślisko i wieje silny wiatr, trzeba wziąć seniora pod rękę, aby się nie przewrócił. Podczas pisania niniejszego podręcznika, określając osoby starsze, wielokrotnie zastosowaliśmy termin „senior”. Zabieg ten był czymś więcej niż jedynie próbą unik- nięcia w tekście nadmiernych powtórzeń. W niektórych europejskich językach słowo „senior” oznacza „pan”. W naszym poczuciu jest to określenie najbardziej adekwat- ne w kontekście dojrzałego wieku. Oznacza ono m.in., iż w końcu możemy w pełni zapanować nad własnym losem. Żywimy nadzieję, iż lektura naszej książki zachęci Państwa do spojrzenia na kwestie dotyczące starości w ten właśnie sposób oraz pomoże w skutecznym wspieraniu osób starszych z Państwa otoczenia w pełniejszym, aktywnym i szczęśliwym przeżywaniu wieku senioralnego – niezależnie od tego, jakie trudności i przeszkody niesie on ze sobą. Warszawa 2015 Krzysztof Owczarek i Magdalena A. Łazarewicz Podziękowania Serdecznie dziękujemy profesorowi Andrzejowi Kokoszce za słowo wstępne do naszej książki. Dziękujemy również wszystkim tym osobom, które poświęciły swój czas i ener- gię na czytanie kolejnych wersji podręcznika, doradzanie nam i dzielenie się z nami swoimi doświadczeniami w pracy z seniorami. Krzysztof Owczarek i Magdalena A. Łazarewicz Dziękuję moim bliskim: Mamie – za niezastąpioną pomoc redakcyjną, cenne wskazówki merytoryczne oraz konstruktywną krytykę moich rozdziałów, Tacie – za zarażenie mnie pasją do pracy naukowej oraz przekazanie mi wysokich standardów etycznych zawodu naukowca, obojgu Rodzicom – za ukształtowanie u mnie wrażliwości na ludzkie cier- pienie i głębokiego szacunku dla osób starszych, Januszowi – za aktywne włączenie się do pracy nad książką, wsparcie prawne oraz dbałość o zachowanie przeze mnie zdrowych proporcji pomiędzy pracą a odpoczynkiem oraz Siostrze i Szwagrowi – za cierpliwe wysłuchiwanie moich żalów w chwilach słabości i zmęczenia oraz nieustającą pomoc w przekuwaniu ich w konstruktywne działanie. Na koniec, choć nie mniej gorąco, pragnę podziękować autorom poszczególnych rozdziałów oraz zespołowi redakcyjnemu wydawnictwa Wolters Kluwer – współpraca z nimi była dla mnie cennym doświadczeniem i ogromną przyjemnością. Magdalena A. Łazarewicz Wstęp – zrozumieć starość Magdalena A. Łazarewicz „Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wie- czorem na trzech?” – to powszechnie znana zagadka mitologicznego Sfinksa. Kiedy tak jak Edyp odgadniemy, iż chodzi o człowieka, który w dzieciństwie raczkuje, jako dorosły chodzi na dwóch nogach, a na starość często używa „trzeciej nogi”, czyli laski, możemy postawić kolejne pytanie – czy to wieczór sprawia, że chodzimy „na trzech nogach”, czy też „chodzenie na trzech nogach” świadczy o tym, że wieczór już nadszedł? Przekładając to pseudofilozoficzne pytanie na język bardziej bezpośredni, możemy po prostu zapytać o to, czym jest starość: przekroczeniem określonego wieku, utratą sprawności i niezależności, zmianą roli społecznej, chorobą czy może indywidualnym stanem ducha danej osoby? Jako że nie zagraża nam złość Sfinksa, możemy spokojnie podjąć rozważania na ten temat. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organisation – WHO), przyj- mując kryterium wieku metrykalnego, mianem „osób starszych” określa te osoby, które przekroczyły 60. rok życia i wyróżnia w starości trzy zasadnicze etapy: wiek podeszły, inaczej nazywany wczesną starością (60.–75. rok życia), wiek starczy, czyli tzw. późną starość (75.–90. rok życia) oraz wiek sędziwy, inaczej długowieczność (90. rok życia i powyżej). Klasyfikacja taka jest bardzo przydatna do prowadzenia badań naukowych lub rozważań na poziomie całej populacji, jednak niewiele mówi nam o indywidualnej osobie: o jej stanie zdrowia, wyglądzie zewnętrznym, poziomie sprawności, sytuacji życiowej, ekonomicznej i społecznej, potrzebach i zainteresowaniach. Taki podział może także budzić wewnętrzny sprzeciw ze względu na sztywność kryteriów, lu- dzie nie starzeją się przecież z dnia na dzień, nie zmieniają się z „osób dorosłych” w „osoby starsze” w dniu sześćdziesiątych urodzin. Intuicyjnie możemy stwierdzić, że starzenie się jest stopniowym procesem, zachodzącym u różnych osób w różnym tempie. Poza obiektywną, chronologiczną miarą wiek i starzenie się muszą być zatem rozważane na przynajmniej trzech innych płaszczyznach ludzkiego funkcjonowania: biologicznej, społecznej i psychologicznej (Kastenbaum, 1979; Kocemba, 2007). biologiczne starzenie się dotyczy zmian, jakie zachodzą z wiekiem w ogólnej kondycji organizmu człowieka. Stopień zaawansowania tak rozumianego procesu starzenia się może być oceniany (przynajmniej teoretycznie) na podstawie obiektywnych pomiarów 22 Magdalena A. Łazarewicz i testów medycznych (Kocemba, 2007), sprawdzających m.in. sprawność funkcjono- wania układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i odpornościowego, siłę mięśni czy czynność tkanki mózgowej. Z biologicznego punktu widzenia starzenie się posiada cztery charakterystyczne cechy: 1) spadek zdolności adaptacyjnych organizmu; 2) stopniowe narastanie dege- neracyjnych (zwyrodnieniowych) zmian organizmu; 3) zwiększenie śmiertelności wraz ze wzrostem wieku oraz 4) wzrost zapadalności na wiele, często charakterystycznych dla tego wieku chorób (Krzyżowski, 2004). Innymi słowy, w tym stricte biologicznym kontekście wyodrębnić możemy dwie grupy cech starzenia się: uniwersalne oraz prawdopodobne. uniwersalne (zwyczajne) cechy starzenia się to takie cechy, które w pewnym stopniu dotykają wszystkich ludzi (np. stopniowe pogarszanie wzroku, pojawianie się zmarszczek na skórze, utrata masy mięśniowej) (Stuart-Hamilton, 2006). Starzenie się jest tu zatem rozumiane jako „normalny, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny, zachodzący w osobniczym rozwoju żywych organizmów, także człowie- ka” (Pędich, 2007, s. 3). Prawdopodobne (patologiczne) cechy starzenia się dotyczą natomiast tych zmian, których ryzyko wystąpienia wzrasta z wiekiem (np. jaskra czy choroba Alzheimera). Innymi słowy, są  to zmiany stosunkowo często spotykane u osób starszych, jednakże nie wpisane nieodłącznie w zwyczajny proces starzenia się człowieka (Stuart-Hamilton, 2006). Szacuje się, że około 60–70 osób starszych to osoby zdrowe – nie chorujące przewlekle, dotknięte jedynie uniwersalnymi cechami starzenia się. Osoby chore przewlekle, cierpiące zazwyczaj na kilka nieuleczalnych schorzeń, stanowią około 20–30 seniorów, natomiast 2 do 10 osób należących do  tej grupy wiekowej to  osoby niedołężne, całkowicie zależne od  pomocy osób trzecich (Krzyżowski, 2004). Proces biologicznego starzenia się jest nieunikniony, jednakże prędkość jego postępowania i  prawdopodobieństwo wystąpienia cech patologicznych zależy od wielu czynników, m.in. genetycznego wyposażenia danej osoby, jej stylu życia (w tym aktywności fizycznej, diety, stosowania używek), miejsca i warunków za- mieszkania czy stopnia narażenia na stres (Aldwin i in., 2006; Stuart-Hamilton, 2006). Różny może być także poziom codziennego funkcjonowania osób już do- tkniętych związanymi z  wiekiem zmianami. W  znacznym stopniu zależy on  od warunków środowiskowych – m.in. od stopnia przystosowania otoczenia seniora do jego nowych potrzeb oraz sposobu traktowania go  przez inne osoby. Prowokuje to do spojrzenia na proces starzenia się z innej niż jedynie bio- logiczna perspektywy. Rola społeczna to zbiór powszechnych oczekiwań i/lub przepisów określających, jak powinien zachowywać się człowiek spełniający konkretną funkcję w danej grupie (rodzinie, przedsiębiorstwie, społeczeństwie). Społeczne starzenie się dotyczy zmian, które zwykle zachodzą z  wie- kiem, w  aktywności zawodowej, sta- tusie socjoekonomicznym, strukturze rodziny (np. wieku i poziomie samodzielności potomstwa) oraz stopniu niezależności od  innych osób (Gross i  Kinnison, 2007). (Atchley i Barush, 2003) Wstęp – zrozumieć starość 23 Na skutek takich zmian po 60.–65. roku życia wiele osób musi się przystosować do pełnienia nowych ról społecznych: z osób aktywnych zawodowo stają się emerytami, z  rodziców zmieniają się w dziadków, z małżonków we wdow- ców, niekiedy – z osób samodzielnych, niezależnych i zdrowych w rencistów, inwalidów, a  czasem podopiecznych domów opieki czy spokojnej starości. Różnica nie ogranicza się tu jedynie do stosowanej nomenklatury. W role społeczne wpisane są bowiem pewne powszechnie podzielane przekonania i oczekiwania doty- czące sposobu funkcjonowania pełniących je osób (Stuart-Hamilton, 2006). Siła przekonań Wyobraź sobie mężczyznę świętującego narodziny swojego wnu- ka oraz mężczyznę radującego się narodzinami własnego syna. Prawdopodobnie wyobraziłeś sobie dwóch panów w różnym wieku. Jednakże zarówno świeżo upieczony dziadek, jak i ojciec są równolatkami i mają po 65 lat. Myśli, które przyszły ci do głowy w związku z tą informacją, wynikają z twoich przekonań i oczekiwań wobec osób w określonym wieku. Warto w tym miejscu poświęcić chwilę na proste zbadanie własnych ogólnych przekonań na temat starości i osób starszych. W tym celu spróbuj, nie cenzurując siebie, nie zastanawiając się zbyt długo i polegając na swym pierwszym skojarzeniu, dokończyć poniższe zdania: • Starość to • Osoby starsze są • Osoby starsze potrzebują • Emeryci często • Osoby starsze mają • Dziadkowie są • Podopieczni Domu Spokojnej Starości powinni Większość osób nie ma trudności z szybkim dokończeniem takich zdań. Wynika to z faktu, iż żyjąc w określonej kulturze, już od najmłodszych lat przyswajamy ogólne przekonania na temat różnych grup ludzi: ich cech i zachowań. Takie „zbiory powszechnie uznawanych, ogólnych przekonań dotyczących cech jakiejś grupy lub klasy ludzi” nazywane są stereotypami (Słownik psychologii Rebera), a osoby starsze należą do jednej z najsilniej stereotypizowanych grup społecznych. Część z takich przekonań jest trafna w odniesieniu do poszczególnych osób starszych i, o ile nie jest nadmiernie uogólniana, może nieść za sobą pozytywne skutki. Na przykład przekonanie, iż „osoby starsze są zazwyczaj słabsze fizycznie od osób młodych” może sprzyjać proponowaniu seniorom pomocy przy wykonywaniu cięższych prac domowych, przepuszczaniu ich w kolejce czy ustępowaniu miejsca w środkach komunikacji miejskiej. Podzielanie tego poglądu przez seniora może natomiast sprzyjać łatwiejszemu przyjmowaniu przez niego proponowanej przez innych pomocy. Część przekonań może także pomóc seniorom w zdefiniowaniu siebie w nowej roli społecznej oraz odkryciu nowych satysfakcjonujących aktyw- ności. Świeżo emerytowana osoba starsza może oddać się roli dziadka lub babci i w myśl przekonania, że „dziadkowie to pożyteczna instytucja” spędzać z wnukami wiele czasu (co wcześniej nie było możliwe ze względu na angażującą pracę zawodową), czerpiąc z tego radość oraz czując się potrzebnym, pomocnym i wartościowym członkiem rodziny. Senior podzielający przekonanie, że „emerytura to zasłużony urlop” może zmodyfikować tryb swojego codziennego funkcjonowania (np. po wielu latach zacząć wreszcie wstawać rano o godzinie odpowiadającej jemu, a nie wymogom pracodawcy), realizo- wać dawno zaniedbane hobby lub podjąć inne satysfakcjonujące działania, wykorzystując swój wolny czas (np. poświęcić się majsterkowaniu, uprawie ogródka, uczęszczać na zajęcia organizowane w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku). 24 Magdalena A. Łazarewicz Owdowiała osoba starsza, która wcześniej skupiała swą aktywność głównie na prowadzeniu domu, może zaangażować się w działalność charytatywną, zajęcia w klubie seniora czy wspólnocie religijnej. Niesprawny fizycznie senior, który stał się pensjonariuszem domu spokojnej starości, może – traktując starość jako „czas odpoczynku” – nawiązać nowe znajomości z innymi mieszkańcami domu, uczestniczyć w interesujących zajęciach i z ulgą korzystać z pomocy personelu, nie martwiąc się o codzienne czynności, które zaczęły stanowić dla niego znaczne obciążenie (np. samodzielne sprzątanie, robienie zakupów czy gotowanie). Spełnianie się w nowych rolach może dawać wiele radość i satysfakcji życiowej. Ageism (od ang. age- wiek i końcówki -ism, jak w słowach takich jak racism – po polsku rasizm czy sexism – po polsku seksizm) to systematyczna stereotypizacja i dyskryminacja osób ze względu na ich wiek, oparta na błędnym założeniu o użyteczności wieku chronologicznego jako wskaźnika funkcjonowania i przydatności społecznej. Z drugiej jednak strony wiele z powszechnych przekonań na temat osób starszych w żadnym razie nie dotyczy wszystkich seniorów, a jednak bywa nadmiernie uogólniane, co kreuje błędny obraz takich osób jako jednolitej grupy społecznej. W konsek- wencji generalizacje takie prowadzą do nieadekwatnego traktowania senio- rów, do  ich dyskryminacji i  zjawiska ageizmu. Osoby starsze często postrze- gane są jako bezradne, zależne od innych i wymagające opieki instytucjonalnej. Można również spotkać się z błędnymi wyobrażeniami, iż  wszyscy seniorzy to osoby biedne, większość z nich jest niekompetentna, bierna i stateczna lub wciąż narzeka i najwyżej ceni sobie niczym niezmącony spokój. Sama starość zazwyczaj postrzegana jest jako choroba lub czas przymusowego odpoczynku (Hess, 2006; Tobiasz-Adamczyk, 2007). (Butler, 1975) Starsze osoby nie są zdolne do uczenia się nowych rzeczy. Ludzie starzy nie są zdolni do zakochania się lub utrzymania stosunków seksualnych. Z wiekiem traci się rozum! Ludzie starzy są nieproduktyw- ni, niewiele lub nic nie wnoszą do życia społecznego. Seniorzy to osoby o kruchym zdrowiu. Osoby starsze potrzebują tylko odpoczynku, czytania, słucha- nia i oglądania telewizji. Osoby starsze są nieszczęśliwe i samotne. Osoby starsze mają swoje sta- łe zwyczaje i rytuały i nie są w stanie ich zmieniać. Ludzi starych nie cieszy ich własne życie. Źródło: Czernecka i in., 2008, s. 6. rysunek 1. Często spotykane błędne przekonania na temat osób starszych Wstęp – zrozumieć starość 25 Jak już wspomniano, przekonania na temat starości, osób starszych i ich roli w spo- łeczeństwie w znacznym stopniu wpływają na sposób, w jaki zachowujemy się wobec seniorów. Na przykład ekspedientka w sklepie odzieżowym, która uważa, że wszystkie osoby starsze są biedne, może nie zainteresować się starszą klientką (sądząc, że i tak nic nie kupi), a swój czas i uwagę poświęcić „bardziej obiecującym” klientom w młod- szym wieku. Dyrektor domu opieki, żywiący przekonanie, iż osoby starsze potrzebują tylko odpoczynku i spokoju, będzie niechętnie odnosił się do wszelkich pomysłów dotyczących organizowania dla mieszkańców domu stymulujących zajęć i aktywności. Osoba przekonana, że seniorzy generalnie są bezradni, zależni i krusi, może stać się nadopiekuńcza w stosunku do całkiem jeszcze aktywnego i samodzielnego starszego rodzica i zacząć traktować go jak dziecko, wyręczać we wszystkich niemal czynnościach, strofować za podejmowanie wszelkich „ryzykownych” działań (np. za samodzielne i nie ustalone wcześniej wyprawy na spacer, cmentarz lub do znajomych), zwracać się do niego w infantylny sposób. Klapki na oczach, czyli spętani stereotypami i błędnymi przekonaniami Niedawno słyszałam o następującej scenie w aptece. Mniej więcej 80-letnia kobieta podała farmaceutce receptę. Kiedy po chwili pani magister wróciła z lekiem i położyła go na ladzie, klientka stwierdziła, że nie jest to lekarstwo, które przepisał jej lekarz. Pomiędzy farmaceutką i klientką nawiązał się taki mniej więcej dialog: Klientka: Proszę pani, to nie jest ten lek. Farmaceutka: To jest lek, na który miała pani receptę. K: To nie ten lek. Bardzo proszę sprawdzić. F: To ten lek, ale w nowym opakowaniu. K (zdenerwowanym głosem): Pani magister, ale to naprawdę nie ten lek! F (nieco poirytowana): To jest właściwy lek. Niedawno zmieniono jego opakowanie i rynkową nazwę. K: Potrzebuję tego leku z recepty. Muszę go zażywać codziennie i biorę go od lat. A to nie jest ten lek, który zapisał mi mój lekarz. F (przesuwając receptę w stronę klientki): To jest właściwy lek, ale jak mi pani nie wierzy, to proszę iść do innej apteki i tam się pani przekona. K (drżącym głosem, do innej klientki): Potrzebuję tego leku… W międzyczasie w aptece utworzyła się już kolejka około dziesięciu osób, które nerwowo spoglądały na zegarki i wymieniały znaczące spojrzenia oraz uwagi w rodzaju „Co za męcząca staruszka” i „Coś się babci pokręciło”. Nieoczekiwanie w całą sytuacje wtrąciła się młoda dziewczyna. Podeszła do klientki i krzyknęła jej wprost do ucha: „To lek, o który pani prosiła, ale w nowym opakowaniu. Producent zmienił tylko nazwę i projekt pudełka”. Starsza pani obdarzyła ją promiennym uśmiechem, podziękowała, zapłaciła za lek i w mniej niż minutę później obsługiwana była kolejna osoba. Dlaczego tylko jednej z dziesięciu osób zgromadzonych w tej aptece przyszło do głowy, że klientka w starszym wieku po prostu nie słyszy, co mówi do niej stojąca za szybą farmaceutka? Można przypuszczać, że zadziałał tu powszechny stereotyp seniora jako osoby ociężałej umysłowo, „tracącej rozum” i niedołężnej. Stereotyp taki niejako przysłonił obraz realnej sytuacji, narzucając automatyczną i zgodną z nim interpretację. 26 Magdalena A. Łazarewicz Samospełniające się proroctwo – często obserwowa- ne zjawisko potwierdzania czyichś przypuszczeń („proroctw”) przez przyszłe fakty, nie tyle dzięki wiedzy przewidującego, co wskutek wpływu jego zachowania na zaistnienie takich właśnie faktów (Słownik psychologii Rebera). Wpływ przekonań na temat osób starszych nie ogranicza się jedynie do prowokowania określonych zachowań u podlegających im osób. Siła stereotypów polega m.in. na tym, iż pośrednio wpływają one także na zacho- wanie samych osób starszych, które z kolei może jeszcze bardziej umocnić przekona- nia leżące u podstawy stereotypu (Hess, 2006). Seniorzy z różnych przyczyn czują się zobligowani do podporządkowania się żywionym wobec nich oczekiwaniom. I tak np. wspomniana wcześniej ignoro- wana przez ekspedientkę ze sklepu odzieżowego starsza klientka może zdenerwować się brakiem zainteresowania jej osobą ze strony sprzedawczyni („Młodzi traktują nas – starych – jak powietrze!”, „Już się mnie nawet nie zauważa!”) lub poczuć się zawstydzoną („Co mi, starej babie, przyszło do głowy, żeby pchać się do takiego sklepu?!”, „Może w moim wieku to już nie wypada?”). W obu przypadkach prawdopodobnym rezultatem może być rezy- gnacja z zakupów i wycofanie się ze sklepu. Sprzedawczyni prawdopodobnie zinterpretuje wtedy takie zachowanie jako dowód na słuszność swego założenia, stwierdzając, że „uboga staruszka, po obejrzeniu cen, zrezygnowała z zakupów, bo uznała, że nie stać ją na oferowa- ne u nas produkty”. Natomiast traktowany w nadopiekuńczy sposób starszy rodzic może, w imię dobrych relacji rodzinnych, zaniechać podejmowania różnorodnych aktywności, które zdenerwowałyby i zaniepokoiły jego dorosłe dzieci. One z kolei odebrać mogą taką zmianę jako sygnał, iż rodzic coraz bardziej słabnie, podupada na zdrowiu i potrzebuje jesz- cze intensywniejszej pomocy, opieki i kontroli. Przedstawiony na powyższych przykładach mechanizm nazywamy jest samospełniającym się proroctwem. OSOBY Z OTOCZENIA SENIORA Przekonania: • „Osoby starsze są bezradne i zależne od innych”, • „Starość to choroba” Zachowanie: • nadopiekuńczość, • szybkie wyręczanie seniora we wszelkich • samodzielne podejmowanie decyzji za czynnościach, seniora, • zwracanie się do niego jak do dziecka Zachowanie osób otaczających seniora modyfikuje lub wzmacnia jego przekonania i prowokuje określone postępowanie SENIOR Przekonania: • „Jestem niepotrzebny”, • „Nie nadążam już za światem i młodymi” Zachowanie: • bierność, • niewypowiadanie własnego zdania, • podporządkowanie woli innych, • rezygnacja z podejmowania aktywności z własnej inicjatywy, • stopniowe wycofanie z kontaktów społecznych Zachowanie seniora, stanowiące reakcję na sposób traktowania przez innych, zwrotnie wzmacnia przekonania osób z jego otoczenia Źródło: opracowanie własne. rysunek 2. Przekonania na temat osób starszych a samospełniające się proroctwo Wstęp – zrozumieć starość 27 Utrwalone stereotypy dotyczące osób starszych mogą mieć nad nami silną władzę. Istnieją jednak pewne sposoby pozwalające uwolnić się spod ich niepożądanego wpływu. W tym celu należy analizować własne zachowania wobec seniorów oraz pozwalać sobie na prawdziwe poznanie tych osób poprzez otwartość i pogłębianie kontaktu z nimi. Należy także poznać potrzeby i oczekiwania seniorów, tak aby stały się one wyraź- niejsze niż nasze wyobrażenia na ich temat. Innymi słowy, tym, co uchronić nas może przed nadmierną stereotypizacją osób starszych, jest jednostkowe podejście do każdej osoby, uwzględniające zarówno jej stan zdrowia, jak i indywidualne zainteresowania, potrzeby, cechy i postrzeganie przez nią swojego wieku. Wiek psychologiczny odpowiada subiektywnej ocenie własnego wieku przez daną osobę, czyli szczerej odpowiedzi na pytanie: „na ile lat w głębi serca sam/a się czuję” (Kastenbaum, 1979). Takie indywidualne poczucie własnego wieku może być w znacznym stopniu uzależnione od biologicznych objawów starzenia się, nie jest to jednak regułą – niedomagająca pod względem zdrowotnym osoba starsza może ogólnie czuć się młodziej niż jej zdrowy pod względem fizycznym równolatek. Poza czynnikami biologicznymi na wiek psychologiczny danej osoby wpływ mają bowiem także różnorodne czynniki psychologiczne, takie jak poziom samooceny, poczucie kontroli czy poczucie własnej skuteczności (czynniki te  przedstawiono szerzej w dalszej części książki). Są one jednak w znacznym stopniu uzależnione od omówionych wcześniej czynników społecznych (m.in. pełnionej roli społecznej, stosunku innych do  osoby starszej czy ogólnospołecznych przejawów ageizmu). Z  tego powodu odpowiadające prawdziwemu wiekowi psychologicznemu oraz potrzebom danej osoby zachowania, zainteresowania i styl życia mogą wyrażać się jedynie w sprzyjającym środowisku. Zapewnienie seniorowi takiego właśnie otocze- nia wymaga spojrzenia na niego nie tylko przez pryzmat ograniczeń towarzyszących procesowi biologicznego starzenia się czy niejako odgórnie przypisaną mu  rolę w społeczeństwie, ale również z perspektywy uwzględniającej jego indywidualne, psychologiczne i społeczne potrzeby. W tym miejscu należy raz jeszcze podkreślić wagę i znaczenie słów „indywidu- alne”, „jednostkowe”, „satysfakcjonujące”, „odpowiednie” i „prawdziwe”, użytych w kontekście potrzeb i zainteresowań seniorów. Przedstawione w powyższej ramce psychospołeczne potrzeby nie bez przyczyny wyrażone są w bardzo ogólny sposób, ponieważ optymalne ich zaspokojenie dla różnych osób starszych oznaczać może podejmowanie różnych aktywności. Dla przykładu potrzebę odpowiedniej stymu- lacji umysłowej i wypełnienia w satysfakcjonujący sposób powiększonego zasobu wolnego czasu zaspokoić może zarówno toczenie częstych rozmów z przyjaciółmi i rodziną, dzielenie się z nimi wiedzą i wspomnieniami czy wykonywanie różnych prac domowych oraz robótek ręcznych, jak i słuchanie muzyki, czytanie gazet i ksią- żek, odwiedzanie muzeów i galerii, udział w zajęciach organizowanych w ramach Uniwersytetu Trzeciego Wieku lub Klubu Seniora, surfowanie po Internecie czy kontynuowanie umysłowej pracy zawodowej na podstawie umowy zlecenia czy umowy o dzieło. Najważniejsze jest, aby aktywności te dopasowane były do zainteresowań, stanu zdrowia i możliwości poznawczych seniora. Innymi słowy, dobrze jest pamiętać, 28 Magdalena A. Łazarewicz ń a ł a i z d h c y n z c e t y ż u e i n z c e ł o p s a i n a w y n o k y w a b e z r t o P i c ś o n b o s o p s i i j z a k o a i n a z r a w t s a b e z r t o P ń a n o k o d h c y n s a ł w a i c u z c o p z a r o i j s e r p s k e o t u a   o d e i b e i s a l d y c ą j u n o j c k a f s y t a s w a i n e i n ł e p y w a b e z r t o P u s a z c o g e n l o w u b o s a z o g e n o z s k ę i w o p b ó s o p s i j c a l u m y t s j e i n d e i w o p d o a b e z r t o P j e w o ł s y m u i j e n z c i h c y s p j e i k z d u l i k t s o n d e j   o k a j a i n a n z u i i j c a t p e c k a a b e z r t o P h c y n l a m r o n a i n a w y m y z r t u a b e z r t o P h c i k s y z r a w o t w ó k n u s o t s , y p u r g ć ś ę z c a z a i n a n z u a b e z r t o P a w t s ń e z c e ł o p s z a r o i c ś o n z c e ł o p s i l o r j e n o l ś e r k o h c i n w a i n a w y r g d o i h c y c ą j u n o j c k a f s y t a s a i n a m y z r t u i j e n l a n o j c o m e i z ę i w a b e z r t o P ą n i z d o r z w ó k n u s o t s i j c k a f s y t a s j e w o h c u d a b e z r t o P a i c y ż u b y r t o g e n o l a t s u o i n d e i w o p d o a b e z r t o P j e n t o w o r d z i k e i p o o d u p ę t s o d i a i w o r d z y n o r h c o a b e z r t o P w ó r o i n e s y b e z r t o p e n z c e ł o p s o h c y s p e w o w a t s d o P . 3 k e n u s y r . 0 6 9 1 , s t t i b b i T : o ł d ó r Ź Wstęp – zrozumieć starość 29 iż my – ludzie – pod wieloma względami różnimy się między sobą, a osoby starsze w żadnym razie nie stanowią tu wyjątku. Warto w tym miejscu jeszcze raz podkreślić, iż opiekując się seniorem i wspierając go, powinniśmy w jak największym stopniu polegać na poznaniu i zrozumieniu jego indywidualnych potrzeb i preferencji, a nie jedynie na  naszych wyobrażeniach na  ich temat, choćbyśmy nawet kierowali się najlepszymi intencjami. Dobrymi chęciami… Córka pani Heleny (85 l.), Joanna (59 l.), od wielu lat mieszka w Wielkiej Brytanii. Kiedy pani Helena przebywała w szpitalu na skutek powikłań cukrzycowych, pani Joanna przewiozła większość jej rzeczy z kawalerki na warszawskim Mokotowie do swojego domu pod Londynem, tak aby matka po wyjściu ze szpitala mogła się na stałe przeprowadzić do niej i jej męża. Pani Helena mieszka w Anglii od dwóch lat. Ma do dyspozycji m.in. pokój wielkości jej warszawskiego mieszkania i zadbany ogródek. Ma zapewnioną prywatną opiekę medyczną. Nie musi martwić się o zakupy, gotowanie, pranie czy sprzątanie, ponieważ wszystkie te czynności wykonują córka i zięć. Marzy jednak o powrocie do Polski, do własnego domu, przyjaciół i podwórkowej ławeczki pod rozłożystym kasztanowcem. Nie mówi jednak o tym swojej córce z obawy, że zrani jej uczucia i sprawi kłopot. Podsumowując te ogólne rozważania na temat starości i osób starszych, możemy stwierdzić, że udzielenie krótkiej i spójnej odpowiedzi na pytanie, czym jest starość, nie jest rzeczą łatwą. Z pewnością jest ona jednym z etapów ludzkiego życia, który czeka wszystkich tych, którym dane będzie jej dożyć. Fazą, której cienie, takie jak obciążenia związane z biologicznym starzeniem się organizmu, zauważamy z wielką łatwością. Okresem wyzwań związanych z koniecznością przystosowania się do zmian zachodzących na poziomie fizycznym i społecznym. Pomimo tego w odpowiednich warunkach może mieć ona jednak i swoje blaski. Mamy nadzieję, iż nasza książka okaże się pomocnym narzędziem dla budowania takich właśnie warunków: właściwych, stymulujących i adekwatnych do potrzeb seniorów, a zarazem odciążających ich rodziny i opiekunów w często niezwykle ciężkiej, codziennej pracy. Zastanów się W lepszym zrozumieniu osoby starszej, którą się opiekujesz, oraz zapewnieniu jej otoczenia minimalizującego biologiczne przeszkody stojące na drodze realizowania psychospołecznych potrzeb pomocne może być rozważenie następujących kwestii: • Jakie osoba starsza żywi przekonania na temat starości i siebie samego? • Na ile lat czuje się osoba starsza? • Jakie są jej zainteresowania? • Czego oczekuje od ciebie i od nadchodzących dni? • Czego potrzebuje, aby czuć się spełnioną i aktywną? • Na ile zachodzące z wiekiem zmiany biologiczne utrudniają jej realizację tych potrzeb i zainteresowań? • W jaki sposób możesz pomóc seniorowi pokonać lub zminimalizować te przeszkody? 30 Magdalena A. Łazarewicz Źródła Aldwin C.M., Spiro III A., Park C.L., (2006), Health, Behavior, and Optimal Aging: A Life Span Developmental Perspective (w:) J.E. Birren, K. Warner Schaie (eds.), Handbook of the Psy- chology of Aging, Elsevier, Burlington, MA Atchley R.C., Barush A.S., (2003), Social Forces and Aging: An Introduction to Social Gerontology, Wadsworth, Belmont, CA Czernecka J., Dzwonkowska-Godula K., Garncarek E., Woszczyk P., (2008), Stereotypom – NIE!, Katedra Socjologii Wsi i Miasta Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, projekt „Galeria Tolerancji – Akademia Dialogu Międzykulturowego”, realizowany przez Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych „Mikuszewo”, http://galeriatolerancji.org.pl/index.php?MENU=material- s IDM=77 OD=0 typ=1 (dostęp: 7 grudnia 2008 r.) Gross R., Kinnison N., (2007), Psychology for Nurses, Hodder Arnold, London Hess T.M., (2006), Attitudes towards Aging and Their Effects on  Behavior (w:)  J.E.  Birren, K. Warner Schaie (eds.), Handbook of the Psychology of Aging, Elsevier, Burlington, MA Kastenbaum R., (1979), Growing Old – Years of Fulfilment, Harper Row, London Kocemba J., (2007), Starzenie się człowieka (w:) T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk, s. 6–12 Krzyżowski J., (2005), Psychogeriatria, Medyk, Warszawa Pędich W., (2007), Gerontologia i geriatria (w:) T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk, s. 2–5 Reber A.S., (2000), Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Stuart-Hamilton I., (2006), Psychologia starzenia się, Zysk i S-ka, Poznań Tibbitts  C., (1960), Handbook of  Social Gerontology: Societal Aspects of  Aging, University of Chicago Press, Chicago Tobiasz-Adamczyk B., (2007), Społeczne aspekty starzenia się i starości (w:) T. Grodzicki, J. Ko- cemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk, s. 37–41 Część pierwsza Opieka nad zdrowym seniorem Światowa Organizacja Zdrowia w preambule swej konstytucji definiuje zdrowie jako „stan zupełnej pomyślności fizycznej, psychicznej i społecznej, a nie jedynie jako brak choroby lub ułomności” (Dz. U. z 1948 r. Nr 61, poz. 477). Na skutek naturalnych zmian biologicznych wpisanych w proces starzenia się, jak i wzrostu podatności na choroby spowodowane tymi zmianami taki ogólny dobrostan spotykany jest w starości coraz rzadziej. Powszechne stają się takie problemy zdrowotne, jak nadciśnienie, cukrzyca, zaburzenia słuchu, zaćma czy choroby narządu ruchu. Czy zasadne jest zatem w ogó- le mówienie o całkowicie zdrowej osobie starszej? Pozostając w zupełnej zgodzie z przytoczoną definicją WHO, trzeba stwierdzić, że nieograniczone zdrowie pojawia się niezwykle rzadko. Faktem jest jednak, iż niektórzy seniorzy, pomimo doświadcza- nych zmian starczych czy chorób przewlekłych, uważają się za osoby zdrowe, są ak- tywni i pełni energii. Funkcjonowaniu takiemu i pozytywnej ocenie własnego zdrowia sprzyjają różnorodne czynniki medyczne, psychologiczne i społeczne. Wśród aspektów medycznych doniosłe znaczenie ma m.in. trafny dobór i dawkowanie leków oraz od- powiednia dieta. Ważnymi czynnikami psychologicznymi i społecznymi są natomiast: stopień pogodzenia się ze swoją sytuacją (np. mniejszą niż w młodości wydolnością organizmu, pogorszeniem słuchu) i umiejętne radzenie sobie z nią (np. poprzez dosto- sowanie otoczenia do swych ograniczeń, noszenie aparatu słuchowego, przyjmowanie leków), otrzymywane wsparcie społeczne, zrozumienie i odpowiednie traktowanie osoby starszej przez otoczenie. W tej części książki omówiono sposoby radzenia sobie z naturalnymi zmianami wpisanymi w proces starzenia się oraz metody zapobiegania ich zdrowotnym, psycholo- gicznym i społecznym konsekwencjom. Następnie przedstawiono znaczenie i strategie mobilizowania zasobów (aktywizacji) osób starszych oraz poruszono zagadnienia do- tyczące seksualności seniorów. W kolejnym rozdziale przedstawiono specyfikę relacji seniorów z najmłodszymi członkami ich rodzin – wnukami. Magdalena A. Łazarewicz Radzenie sobie z procesem starzenia się Magdalena A. Łazarewicz Kiedy się zastanawiam nad starością, cztery widzę przyczyny, dla których starość zwykliśmy uważać za nieszczęśliwy okres życia: oddala nas ona od życia codziennego, osłabia siły fizyczne, pozbawia nas wszystkich zmysłowych przyjemności, bliska jest śmierci. Cyceron, Katon Starszy, I wiek p.n.e. Zachowanie młodości to odwieczne pragnienie wielu pokoleń ludzkości. Eliksiry i fon- tanny młodości oraz wiecznie młodzi i piękni bogowie i boginie pojawiają się w mitach, legendach i  przekazach wielu kultur. Obecnie pragnienie spełnienia tych marzeń przyjęło mniej magiczną, a – co znamienne dla naszych czasów – bardziej naukową formę. Staramy się zachować młodość, przyjmując różne leki, stosując odpowiednie kremy i poddając się zabiegom kosmetycznym czy operacjom plastycznym. Pomimo usilnych starań i tak jednak starzejemy się, a procesowi temu towarzyszą stopniowe zmiany fizjologiczne i poznawcze. Lata prób realizacji marzeń o wiecznej młodości nie były jednak całkowicie bezużyteczne: przyczyniły się do zebrania szerokiej wiedzy na temat sposobów spowalniania zachodzących zmian i takich metod radzenia sobie z nimi, które pozwalają na dłużej zachować samodzielność i niezależność. Tym właśnie metodom postępowania poświęcony jest poniższy rozdział. Zmiany o charakterze biologicznym Z wiekiem zachodzą fizjologiczne zmiany we wszystkich narządach i układach organizmu. Serce staje się słabsze, spada grubość i elastyczność tętnic, co skutkuje podwyższonym zużyciem energii niezbędnej do obiegu krwi w organizmie. Obniża się wchłanianie substancji odżywczych przez układ pokarmowy. Zmniejsza się absorpcja tlenu przez układ oddechowy. Spowolnieniu i ograniczeniu ulega wydajność działania układu mo- czowego w usuwaniu toksyn. Zmniejsza się masa mięśniowa i siła mięśni, a kości ulegają 34 Magdalena A. Łazarewicz Skonsultuj z lekarzem wszelkie zgłaszane przez podopiecznego lub zaobserwowane przez ciebie zmiany w jego funkcjonowaniu. Odróżnienie objawów chorobowych od naturalnych objawów procesu starzenia się często nie jest rzeczą łatwą, a automatyczne przypisanie ich procesowi starzenia się opóźnić może ewentualną niezbędną inter- wencję medyczną. Przykładem objawu często niesłusznie przypisywanego normalnym procesom starzenia się (i przez to pozostawianym bez interwencji lekarza) jest nietrzymanie moczu. Problem ten, dotykający w szczególności starsze kobiety, można i należy leczyć. stopniowej demineralizacji. Spada także elastyczności skóry. Dostrzegalne są też zmiany na poziomie zmysłów: postępuje dalekowzroczność, której towarzyszą ograniczenie pola widzenia i  spadek zdolności akomodacji oka, pojawia się niedosłuch w zakresie tonów wysokich, obniża wrażliwość na dotyk i tempe- raturę przedmiotów, a smak i ostrość węchu ulegają osłabieniu (Fosgen, 1998; Stuart-Hamilton, 2006). Zmiany te mogą stać się przyczyną różnorodnych problemów. Trudności z trawieniem i metabolizmem oraz ogólna, często wynikająca m.in. z osłabienia sma- ku i węchu, niechęć do jedzenia, prowadzić mogą do anemii i niedożywienia. Utrata masy mięśniowej, nasilona męczliwość mięśni oddechowych i stopniowe zmniejszanie powierzchni pęcherzykowej płuc prowadzą do ograniczenia rezerw oddechowych i ob- niżenia tolerancji wysiłku. Obniżenie wydajności pracy układu moczowego zwiększa ryzyko zatrucia organizmu. Zmniejszenie masy mięśniowej i elastyczności stawów, problemy ze wzrokiem, słuchem czy równowagą utrudniają poruszanie się oraz sprzy- jać mogą upadkom, które ze względu na znaczne osłabienie kości grożą złamaniami. Ogólne pogorszenie funkcjonowania fizycznego, jak również utrudniające kontakt z innymi osobami niedosłyszenie i niedowidzenie mogą prowadzić do poważnych konsekwencji społecznych, takich jak wycofanie osoby starszej z życia społecznego, lub psychologicznych, np. depresji. Sytuacja taka jest szczególnie częsta wtedy, gdy osoba starsza spotyka się z brakiem zrozumienia i akceptacji ze strony otaczającego ją świata. Fakt, że zmiany w obrębie organizmu towarzyszą procesowi starzenia się, nie oznacza jednak, iż opisane powyżej konsekwencje są całkowicie nieuniknione. Możemy im przeciwdziałać, starać się opóźnić ich wystąpienie oraz nauczyć się postępować w taki sposób, aby w minimalnym stopniu zakłócały codzienne funkcjonowanie i dobry nastrój osoby starszej. Utrzymanie sprawności, samodzielności, jak również niezależności, pomimo zachodzących w organizmie zmian związanych z procesem starzenia się, to jedne z podstawowych potrzeb seniorów. Do najważniejszych sposobów ich realizacji należą: promowanie wśród osób starszych zdrowego trybu życia – właściwego odżywiania się, utrzymywania lub zwiększenia aktywności fizycznej, właściwej pielęgnacji, kontroli występujących problemów somatycznych oraz dostosowanie otoczenia do potrzeb i ograniczeń seniorów. Ogromne znaczenie ma tu także sposób traktowania seniora przez osoby z jego otoczenia, jak również jakość komunikacji pomiędzy nimi a osobą starszą. Dobra komunikacja buduje silną relację, pozwala lepiej zrozumieć seniora i ułatwia wdrażanie zmian w jego trybie życia czy otoczeniu. Przynosi to nie tylko pozytywne rezultaty dla seniora, ale także dla pomagających mu osób, ponieważ czyni opiekę łatwiejszą i mniej obciążającą. Radzenie sobie z procesem starzenia się 35 Konsultując z lekarzem specyficzną dietę osoby starszej, zawsze pytaj o szczegóły: • Jakie produkty są zalecane lub dozwolone? • W jakiej ilości? • Jak powinny być przyrządzane? • Czy wybrane produkty nie zakłócają działania przyj- mowanych leków? • Czy dopuszczalne są drobne odstępstwa od diety (np. podanie ulubionego niewskazanego ze względów medycznych przysmaku raz na tydzień/miesiąc)? Znaczenie poszczególnych składników odżywczych dla organizmu: • białka: ochrona i naprawa tkanek; tworzenie prze- ciwciał niezbędnych do zwalczania infekcji, • węglowodany: energia, przeciwdziałanie zatwar- dzeniom (błonnik), • tłuszcze: energia, zdrowe ciało i skóra, • witamina A: zdrowe oczy, skóra i włosy, odporność na infekcje, • witamina C: zdrowe dziąsła i skóra; gojenie ran i kości; odporność na infekcje, • witamina B1 (tiamina): trawienie, zdrowy układ nerwowy, • witamina B2 (ryboflawina): zdrowe oczy, skóra i usta; wykorzystanie tlenu z powietrza, • witamina B3 (niacyna): zdrowy przewód pokar- mowy i układ nerwowy, • wapń: ochrona i naprawa kości i zębów; budowa mięśni; krzepnięcie krwi, • żelazo: budowa czerwonych krwinek (erytrocytów) Zdrowa dieta seniora Zdrowe żywienie jest kwestią istotną w każdym wieku, ponieważ dostarcza energii pozwalającej w pełni wykorzy- stywać możliwości
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Pogoda na starość. Podręcznik skutecznego wspierania seniorów
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: