Darmowy fragment publikacji:
Ferdynand Skiba
Policja w Polsce
Działalność formacji
na obszarze aglomeracji miejskich
Szczytno 2015
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Dr hab. Marek Stefański, prof. Akademii Pomorskiej w Słupsku
Dr hab. Jacek Dworzecki, prof. Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
Redakcja wydawcy
Anna Bryczkowska
Mariola Jezierska
Agnieszka Kamińska
Projekt okładki
Jan Napiórkowski
© Wszelkie prawa zastrzeżone — Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie 2015
ISBN 978-83-7462-498-5
e-ISBN 978-83-7462-499-2
Skład, druk i oprawa:
Dział Wydawnictw i Poligrafi i Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
12-100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111
tel. 89 621 51 02, fax 89 621 54 48
e-mail: wwip@wspol.edu.pl
Objętość: 23,3 ark. wyd. (1 ark. wyd. = 40 tys. znaków typografi cznych)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wstęp ........................................................................................................7
ROZDZIAŁ 1
Miasto jako przestrzeń życia społecznego ...................................................19
1.1. Miasto — terminologia i klasyfi kacja .....................................................19
1.2. Kształtowanie się miast na świecie i w Polsce ..........................................26
1.3. Charakterystyka pojęć „aglomeracja miejska” i „metropolia” ...................33
1.4. Zagadnienia prawno-ustrojowe miast w Polsce .......................................40
1.4.1. Uwagi ogólne ..............................................................................40
1.4.2. Od roku 1990 do dziś ...................................................................42
1.4.3. Lata 1928–1990 ...........................................................................45
ROZDZIAŁ 2
Determinanty bezpieczeństwa w aglomeracjach miejskich w Polsce .............49
2.1. Socjologiczno-kryminologiczna charakterystyka współczesnej
przestrzeni miejskiej ............................................................................49
2.2. Istotne problemy społeczne dużych aglomeracji miejskich w Polsce ..........58
2.3. Podstawowe pojęcia i składniki bezpieczeństwa ......................................68
2.4. Instytucjonalny system bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce ...............74
2.4.1. Organy władzy i administracji publicznej o właściwości ogólnej .......74
2.4.2. Wyspecjalizowane organy powołane do zapewnienia
bezpieczeństwa i porządku publicznego .........................................80
2.5. Podstawowe rodzaje zagrożeń ze sfery bezpieczeństwa
i porządku publicznego w przestrzeni miejskiej ......................................83
ROZDZIAŁ 3
Rola i zadania policji w zwalczaniu zagrożeń ze sfery bezpieczeństwa
i porządku publicznego .............................................................................99
3.1. Model funkcjonowania policji w Polsce .................................................99
3.1.1. Miejski rodowód organizacji policyjnych w Europie
i na ziemiach polskich w latach 1775–1918 ....................................99
3.1.2. Model Policji Państwowej w okresie II Rzeczypospolitej ................ 104
3.1.3. Model Milicji Obywatelskiej ....................................................... 109
3.1.4. Model policji w III Rzeczypospolitej ............................................ 112
3.1.5. Modele funkcjonowania policji w wybranych krajach ................... 118
3.2. Podstawy prawne i organizacja policji w Polsce z uwzględnieniem
dużych polskich miast ....................................................................... 130
3.3. Metody diagnozowania zagrożeń ........................................................ 139
3.4. Wyznaczniki skuteczności policji w jej walce z zagrożeniami ................. 146
3.5. Współpraca policji z administracją samorządową w kształtowaniu
lokalnej polityki bezpieczeństwa ......................................................... 150
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ferdynand Skiba
4
ROZDZIAŁ 4
Zintegrowane podejście do problematyki bezpieczeństwa
w aglomeracji warszawskiej .................................................................................... 157
4.1. Ustrój aglomeracji warszawskiej ...................................................................... 157
4.2. Charakterystyka zagrożeń występujących na terenie Warszawy ................. 161
4.3. Struktura Policji w mieście stołecznym Warszawie, specyfi ka jej
organizacji i funkcjonowania ........................................................................... 168
4.4. Współpraca policji z samorządem terytorialnym i innymi
podmiotami publicznymi ................................................................................. 172
4.5. Skuteczność działania policji na terenie Warszawy ....................................... 177
ROZDZIAŁ 5
Metodologiczne podstawy badań .......................................................................... 181
5.1. Przedmiot badań ................................................................................................ 181
5.2. Cel badań ............................................................................................................ 184
5.3. Ogólny problem badawczy i problemy szczegółowe ..................................... 188
5.4. Metody badań, zastosowane techniki i narzędzia badawcze ........................ 195
5.5. Teren i organizacja badań ................................................................................. 199
ROZDZIAŁ 6
Raport z badań własnych weryfi kujących przyjęte hipotezy badawcze .......... 201
6.1. Charakterystyka przeprowadzonych badań w wybranych jednostkach
Policji funkcjonujących w dużych polskich miastach, jednostkach
samorządu terytorialnego ................................................................................. 201
6.1.1. Informacje o przebiegu badań .................................................... 201
6.1.2. Charakterystyka wybranych miast, jednostek Policji
oraz respondentów .................................................................... 204
6.1.3. Rodzaje zagrożeń ze sfery bezpieczeństwa i porządku
publicznego występujące w przestrzeni wielkich miast .................. 219
6.2. System identyfi kowania i monitorowania zagrożeń pojawiających się
w przestrzeni wielkich miast w poszczególnych komendach
miejskich Policji ................................................................................................. 244
6.3. Wpływ zidentyfi kowanych zagrożeń na organizację służby i przyjęte
metody działania policji .................................................................................... 258
6.4. Zabezpieczenia policyjne jako specyfi czna forma działania
w walce z zagrożeniami w wielkich miastach ................................................ 262
6.5. Wpływ zidentyfi kowanych zagrożeń występujących w przestrzeni
wielkich miast na kształt struktury organizacyjnej i etaty komend
miejskich Policji ................................................................................................. 268
6.6. Wpływ zagrożeń i innych czynników na współpracę policji
z samorządem ..................................................................................................... 280
6.7. Formy współpracy policji z organami samorządu terytorialnego
i z innymi podmiotami publicznymi w zawalczeniu zagrożeń
ze sfery bezpieczeństwa i porządku publicznego ........................................... 285
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
5
6.8. Formy i wysokość wsparcia fi nansowego i rzeczowego przekazywanego
policji przez samorządy terytorialne i inne podmioty publiczne .............. 296
6.9. Przykłady specyfi cznych, niestandardowych rozwiązań przyjętych
przez policję i organy samorządu terytorialnego w walce
z zagrożeniami w wielkich miastach.............................................................. 311
6.10. Propozycje komendantów miejskich Policji i prezydentów miast mające
na celu wdrożenie działań poprawiających skuteczność policji
i jej współpracy z samorządem w walce z zagrożeniami ............................. 317
Zakończenie ........................................................................................... 323
Bibliografi a przedmiotowa ...................................................................... 345
Publikacje zwarte i artykuły ...................................................................... 345
Akty prawne ........................................................................................... 356
Strony internetowe i inne ......................................................................... 360
Bibliografi a podmiotowa......................................................................... 362
Dokumenty dotyczące Częstochowy .......................................................... 362
Dokumenty dotyczące Katowic ................................................................. 363
Dokumenty dotyczące Krakowa ................................................................ 365
Dokumenty dotyczące Łodzi .................................................................... 367
Dokumenty dotyczące Warszawy .............................................................. 368
Dokumenty dotyczące Wrocławia ............................................................. 369
Spis tabel................................................................................................ 373
Spis rysunków ........................................................................................ 378
Aneks .................................................................................................... 381
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wstęp
Charakterystyczną cechą współczesnych państw rozwiniętych jest postępująca
koncentracja ludności w ośrodkach miejskich. W krajach rozwiniętych już dwie
trzecie ich ludności zamieszkuje obszary miejskie. Obecnie w Polsce w miastach
zamieszkuje 61,1 ludności1. Miasto często jest kojarzone z procesem urbanizacji
pojmowanym jako koncentracja ludności na oznaczonym terytorium.
Współczesne miasta stały się jednak niezbyt bezpieczną przestrzenią do funk-
cjonowania społeczeństw. Typową cechą współczesnych miast, zwłaszcza dużych,
z jednej strony jest szalony postęp cywilizacyjny wiążący się z ich rozwojem, z dru-
giej zaś coraz więcej jest tam zagrożeń. W dużych miastach, aglomeracjach miej-
skich czy metropoliach następuje nasilenie zagrożeń społecznych, cywilizacyjnych
i naturalnych. Wśród zagrożeń należących do specyfiki miejskiej są związane
z: transportem miejskim i komunikacją, ekologią, ochroną środowiska, zarządza-
niem miastami i ich rozwojem, gospodarką przestrzenną, rozwarstwieniem do-
chodów ludności, zbilansowaniem rynków pracy. Najważniejsze jednak są zagro-
żenia społeczne, spośród których w miastach dominują: przestępczość, zwłaszcza
o charakterze kryminalnym, zakłócenia porządku publicznego, przestępczość zor-
ganizowana, przestępczość wśród nieletnich, patologie społeczne, jak: alkoholizm,
narkomania, prostytucja. Biorąc pod uwagę przestępczość o charakterze krymi-
nalnym, należy wskazać, że trzy czwarte tego typu przestępstw popełnianych jest
w Polsce na terenach miejskich2. W miastach, zwłaszcza dużych, spotykamy się
często z aktami wandalizmu, chuligaństwa stadionowego, przejawami zachowań
agresywnych, nie tylko ze strony blokersów. Miasta są również miejscem prote-
stów społecznych, rozruchów czy zamieszek. Nasileniu zagrożeń społecznych
w miastach sprzyjają rozluźnione relacje społeczne, anonimowość, brak poczucia
odpowiedzialności za dobro wspólne, rosnące zobojętnienie społeczeństwa, roz-
warstwienie społeczeństwa itp.
Duże miasta często są nazywane, również potocznie, aglomeracjami miej-
skimi, a te największe — metropoliami. W Polsce za wielkie są uznawane miasta
liczą ce powyżej 200 tys. ludności. Takich miast jest w Polsce siedemnaście i są to:
Białystok, Bydgoszcz, Częstochowa, Gdańska, Gdynia, Katowice, Kielce, Kraków,
Lublin, Łódź, Poznań, Radom, Sosnowiec, Szczecin, Toruń, Warszawa, Wrocław3.
Miasta te są nazywane zgodnie z klasyfikacją przyjętą w roczniku statystycznym
Głównego Urzędu Statystycznego wielkimi polskimi miastami.
Miasto jako twór złożony jest przedmiotem zainteresowania historyków,
socjologów, demografów, prawników i urbanistów. Miastem zajmują się różne
1 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2010, s. 204–206.
2 B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2009, s. 164.
3 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej…, wyd. cyt., s. 204–206.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
dyscypliny naukowe w obrębie czy na obrzeżach nauk społecznych, w tym także
nauki o bezpieczeństwie, gdyż bezpieczeństwo to podstawa funkcjonowania i roz-
woju współczesnych miast, państw i społeczeństw.
Ferdynand Skiba
Ważnym elementem charakterystyki miasta jest bezpieczeństwo publiczne de-
finiowane jako stan braku zagrożeń dla funkcjonowania organizacji państwowej
i realizacji jej interesów, umożliwiający normalny swobodny jej rozwój. Utrzymanie
bezpieczeństwa jest jednym z najstarszych zadań publicznych i jest nierozerwalnie
związane z funkcjonowaniem państw. Pojęcie „bezpieczeństwo publiczne” obejmu-
je szeroko rozumiane bezpieczeństwo ogółu obywateli i każdego człowieka z osob-
na. Bezpieczeństwo dotyczy życia, zdrowia, mienia, realizacji praw podmiotowych
i wszelkich form życia zbiorowego w organizacji państwowej, w której żyją ludzie.
Bezpieczeństwo dotyczy także wszelkich instytucji publicznych, prywatnych, spo-
łecznych itp. Bezpieczeństwo publiczne oznacza wszelkie przejawy braku zagro-
żeń, czyli niebezpieczeństw pochodzących zarówno od ludzi, jak i od sił przyrody
(katastrofy, klęski żywiołowe). Charakteryzując bezpieczeństwo publiczne, należy
się odnieść także do sformułowania „porządek publiczny”. Porządek publiczny, naj-
krócej mówiąc, oznacza zapewnienie ładu i spokoju w miejscach publicznych przez
akceptowane społecznie zespoły, normy prawne i inne normy gwarantujące nie-
zakłócone, bezkonfliktowe funkcjonowanie jednostek w społeczeństwie. Ważnym
elementem porządku publicznego jest zachowanie ludzi, które powinno być zgod-
ne z normami zapewniającymi porządek4.
Uznając bezpieczeństwo za podstawę funkcjonowania współczesnych państw
i społeczeństw, zadaniem naczelnym staje się więc jego zapewnienie. Skoro zaś
w miastach koncentruje się zdecydowana większość ludności współczesnych państw,
to zapewnienie bezpieczeństwa właśnie w miastach staje się priorytetem każdego
współczesnego państwa. Bezpieczeństwo decyduje o komforcie życia, ma wpływ
na rozwój miast, na kształtowanie się więzi społecznych wśród mieszkańców. Przez
pryzmat bezpieczeństwa w miastach jest postrzegane całe państwo, jego funkcjo-
nowanie i rozwój. Można powiedzieć, że bezpieczeństwo to czynnik prorozwojowy
miast, a tym samym czynnik prorozwojowy państw współczesnego świata.
Najważniejszym organem państwowym powołanym do zapewnienia bezpie-
czeństwa i porządku publicznego jest policja. Ustawa o Policji5 w art. 1 określa pod-
stawowe cele, dla których formacja ta została powołana. Jak stanowi ust. 2 tego prze-
pisu, nadrzędnym celem policji jest ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymanie
bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wspomniana ustawa, powołująca w kwiet-
niu 1990 r. tę formację, nadała jej uprawnienia i określiła stojące przed nią zada-
nia. Funkcjonowanie policji zostało dookreślone w aktach prawnych niższego rzędu,
tj. w rozporządzeniach ministra spraw wewnętrznych, w zarządzeniach i decyzjach
komendanta głównego policji. Ustawa o Policji i akty wykonawcze do niej określają
4 A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno-
-ustrojowe, Warszawa 2008, s. 22.
5
Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, tekst jedn. DzU z 2011 r., nr 287, poz. 1687 ze zm.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
9
pewien wzorzec, model funkcjonowania tej formacji. Specyfiką policji jest jej hierar-
chiczność zarządzania i podporządkowanie jednostek szczebla niższego jednostkom
wyżej usytuowanym w hierarchii. Policja jako organizacja działa zgodnie z przyję-
tymi, ustalonymi w taki lub w inny sposób: misją, strategiami, celami, procedura-
mi działania, odpowiednią strukturą. Zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku
publicznego w dużych polskich miastach policja zajmuje się przez swoje jednostki
zorganizowane w postaci komend miejskich, którymi zarządzają komendanci miej-
scy podporządkowani właściwym komendantom wojewódzkim. Komendy miejskie
funkcjonujące w aglomeracjach miejskich działają wraz z wieloma podległymi im
jednostkami organizacyjnymi – komisariatami. Cechą charakterystyczną komend
miejskich usytuowanych w wielkich miastach jest to, że w swoich strukturach mają
dużą liczbę komisariatów. Każda z komend ma swoją nieco odmienną organizację
strukturalno-etatową, zależną przede wszystkim od liczby ludności miasta, w którym
funkcjonuje, stanu zagrożenia przestępczością i od obszaru miasta6.
Policja w miastach nie działa jednak sama. Zadania ze sfery bezpieczeństwa
i porządku na terenie miast to także jeden z bardzo ważnych obszarów działania
gmin i powiatów w Polsce. Zadania dla gmin i powiatów wynikają wprost z ustaw:
o samorządzie gminnym7 i o samorządzie powiatowym8. Większość wielkich pol-
skich miast ma statut miast na prawach powiatu, inaczej mówiąc, powiatów grodz-
kich. Tę kategorię miast wprowadzono w Polsce w trakcie reformy samorządowej
z 1 stycznia 1999 r. Zgodnie z art. 91 i art. 92 ustawy o samorządzie powiatowym
podstawą do zaliczenia miast do tych na prawach powiatu są dwa kryteria. Pierwsze
to kryterium ludnościowe, dotyczące wszystkich miast liczących powyżej 100 tys.
mieszkańców, drugie zaś, niezależne od liczby ludności, dotyczy miast, które przed
wspomnianą reformą były siedzibą wojewody. Należy ponadto pamiętać, że wiel-
kie polskie miasta są także gminami. Ustawa o samorządzie gminnym definiuje
miasta jako gminy, a gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego.
Artykuły 4 i 4a wspomnianej ustawy stwierdzają, że nadanie gminie lub miejsco-
wości statusu miasta następuje w formie rozporządzenia, a ustrój gminy zamiesz-
kałej przez ponad 300 tys. osób wymaga uzgodnienia z prezesem Rady Ministrów.
Gmina działa przez radę gminy (miasta) i wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
6 Patrz zarządzenie nr 88 komendanta głównego Policji z 1 lutego 2011 r. w sprawie
zasad naliczeń etatowych w Policji, Dz. Urz. KGP z 2011 r., nr 2, poz. 7; zarządzenie nr 1041
komendanta głównego Policji z 28 września 2007 r. w sprawie zasad organizacji komend, ko-
misariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji, Dz. Urz. KGP z 2007 r., nr 18, poz. 135
ze zm. Obecnie obowiązuje obwieszczenie komendanta głównego Policji z 25 czerwca 2013 r.
w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu zarządzenia komendanta głównego Policji w sprawie
szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych jedno-
stek organizacyjnych Policji, tekst jedn. Dz. Urz. KGP z 2013 r., poz. 50.
7 Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, tekst jedn. DzU z 2013 r.,
8 Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, tekst jedn. DzU z 2013 r.,
poz. 594 ze zm.
poz. 595 ze zm.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ferdynand Skiba
10
Do kategorii zadań własnych gminy z zakresu bezpieczeństwa publicznego (tych,
które zaspokajają potrzeby wspólnoty samorządowej) należą m.in. sprawy doty-
czące: porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpożaro-
wej i przeciwpowodziowej. Zadania z tego zakresu należą do ich podstawowych
obowiązków. Miasta powiaty grodzkie mają swoich starostów. Funkcje starostów
w powiatach grodzkich pełnią prezydenci miast.
W przestrzeni miejskiej wielkich miast pojawiają się, jak wspomniano, liczne
zagrożenia. Policja musi je identyfikować, diagnozować i ciągle się przygotowy-
wać do skutecznego ich zwalczania. Swoim funkcjonowaniem musi odpowiadać na
zmieniające się także oczekiwania społeczne. W policji muszą w związku z tym za-
chodzić procesy przystosowawcze, usprawnienia organizacyjne. Formacja ta musi
elastycznie reagować na zmiany w jej otoczeniu zewnętrznym, jednocześnie sama
się zmieniając9.
Współczesne zagrożenia i działanie policji w wielkich miastach pod ich wpły-
wem wymuszają prowadzenie badań mających na celu poznanie, jak w rzeczywistości
policja tam funkcjonuje, czy stosuje adekwatne formy i metody działania, jak się
przeobraża, by skutecznie odpowiedzieć na zagrożenia, czy w walce z zagrożeniami
pozostaje sama, czy otrzymuje wsparcie ze strony innych podmiotów publicznych
i niepublicznych.
Ciekawość naukowa mająca na celu zdobycie faktycznych informacji o tym, jak
funkcjonuje policja w specyfice wielkomiejskiej, wpłynęła na zainteresowanie się
badacza — autora monografii, tematem związanym z działalnością policji w wiel-
kich miastach. Wyodrębnienie nauk o bezpieczeństwie jako nowej dyscypliny na-
ukowej w obrębie nauk społecznych również spowodowało potrzebę prowadzenia
badań nad bezpieczeństwem, w tym także, a może przede wszystkim, w wielkich
miastach, gdyż bezpieczeństwo w nich, jak już wspomniano, ma wielkie znacze-
nie dla funkcjonowania i rozwoju miast, regionów i całego państwa. Należało więc
dokładnie rozpoznać, jak faktycznie funkcjonuje policja w wielkich miastach, czy
jej funkcjonowanie i działanie ma wpływ na poprawianie się tam stanu bezpie-
czeństwa, jakie stosuje metody i formy działania, z kim współdziała oraz co należy
zrobić, co wdrożyć, aby poprawić skuteczność jej działania na obszarach wielko-
miejskich. Dotychczasowy dorobek naukowy nie obejmował całościowo tego dość
szerokiego zagadnienia. Nikt do tej pory nie badał bezpieczeństwa w miastach w tak
szerokim ujęciu. Z przeglądu wyników badań i literatury związanej ze sferą bezpie-
czeństwa i porządku publicznego wynika, że wiele z nich poświęcono także „mia-
stu”. Ta tematyka była podejmowana m.in. w kolejnych edycjach projektu „Polskie
badanie przestępczości”, począwszy od 2007 r. Badania prowadzone nad bezpie-
czeństwem w miastach dotyczyły najczęściej: współdziałania policji z samorządem
lokalnym, rozpoznania i identyfikowania poszczególnych zagrożeń występujących
w przestrzeni miejskiej, kształtowania bezpieczeństwa lokalnego, badania przyczyn
9 A. Letkiewicz, Zarządzanie zmianami w organizacji publicznej, Szczytno 2006,
s. 6–7.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
11
określonych zachowań naruszających prawo, badania opinii publicznej. Szczególnie
wiele badań poświęcono rozpoznaniu oczekiwań społecznych mieszkańców miast
co do ich potrzeb w zakresie bezpieczeństwa, poznaniu opinii na tematy związane
z poczuciem bezpieczeństwa (w tym także rozpoznania lęków mieszkańców miast)
oraz opinii dotyczących zaufania do policji i ocen jej skuteczności. Najczęściej były
to badania lokalnie, w ramach jednego miasta lub powiatu i dotyczyły pewnych
dziedzin życia związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem lokalnym oraz
funkcjonowania tam policji i innych podmiotów biorących udział w kształtowaniu
bezpieczeństwa. Skutkowało to powstaniem wielu monografii, ograniczających się
jednak do dość wąskiego spojrzenia na funkcjonowanie policji i do pewnych lokal-
nych obszarów miasta, powiatu bądź województwa. Wiele badań dotyczyło także
przedstawienia tylko jednego problemu związanego z bezpieczeństwem w miastach.
Badania opinii społecznej natomiast prowadzone w ramach projektu „Polskie bada-
nie przestępczości” miały i mają nadal zasięg ogólnokrajowy.
W monografii autor przedstawił funkcjonowanie policji w wybranych wielkich
polskich miastach będących reprezentacją siedemnastu wielkich miast, o których
była już mowa. Wykorzystano wyniki badań przeprowadzonych w toku przewodu
doktorskiego autora, przedstawionych w dysertacji Rola policji w ochronie
bezpieczeństwa i porządku publicznego w obszarze dużych aglomeracji miejskich.
Przewód doktorski autor zrealizował w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie. W jego
ramach autor założył przeprowadzenie swoistego audytu w jednostkach Policji
w wybranych wielkich polskich miastach, obejmującego dość duży obszar działal-
ności tej formacji, zwłaszcza walkę z zagrożeniami wielkomiejskimi. W odróżnie-
niu od podejmowanych do tej pory prac zajmujących się podobną problematyką
praca ta ma o wiele większy zasięg badawczy niż badania podejmowane i publiko-
wane do tej pory. Badania w wybranych największych polskich komendach miej-
skich Policji, a tym samym w wybranych miastach, zrealizowano od jesieni 2012 r.
do lata 2013 r. Przedstawiając działalność policji w wielkich miastach, pokazano
tu dość szczegółowo jej efekty, stan bezpieczeństwa w każdym z wybranych miast
w latach 2008–2012. Badania skupiły się nie tylko na działalności policji na rzecz
bezpieczeństwa w miastach, lecz także objęły współdziałanie policji z innymi pod-
miotami publicznymi, zwłaszcza z administracją samorządową. Prezentując wy-
niki badań, autor odwołuje się także do opinii dwóch najważniejszych osób odpo-
wiedzialnych za bezpieczeństwo w każdym z wybranych miast i za jego kształtowa -
nie — komendantów miejskich Policji i prezydentów miast.
Monografia składa się umownie z dwóch części, tj. teoretycznej i badawczej.
W części teoretycznej autor korzystał także z bogatego piśmiennictwa i bardzo czę-
sto powoływał się na nie oraz krytycznie je analizował, przedstawiając także swój
punkt widzenia. Przedstawił wiele zagadnień teoretycznych związanych z: historią
i kształtowaniem się miast, problemami współczesnych miast, funkcjonowaniem
miast, bezpieczeństwem w miastach, modelami działania policji, bieżącą działal-
nością policji na terenach miejskich oraz metodologią badań naukowych. W pracy
starano się oprzeć na uznanych autorytetach (nie tylko polskich), zajmujących się
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ferdynand Skiba
12
zarówno „miastem” w ramach wszystkich dyscyplin naukowych mających zwią-
zek z szeroko pojętym bezpieczeństwem, jak i samą policją. Oparto się tu także
na piśmiennictwie, które już funkcjonuje w ramach nowej dyscypliny naukowej
w Polsce, w ramach nauk o bezpieczeństwie. W charakterystyce modelu działania
policji autor wielokrotnie odwołuje się do tzw. prawa policyjnego, czyli do prze-
pisów regulujących funkcjonowanie Policji jako formacji. Przytacza i analizuje
przepisy ustawy o Policji, rozporządzeń MSW i MSWiA, licznych zarządzeń, roz-
kazów, decyzji i wytycznych komendanta głównego Policji będących podstawami
prawnymi współczesnego działania policji w Polsce (w monografii przedstawiono
stan prawny obowiązujący 31 grudnia 2013 r.). Ta część monografii jest swoistym
kompendium wiedzy o wielkich miastach, zwłaszcza o ich funkcjonowaniu, pro-
blemach społecznych, jak również o funkcjonowaniu policji i innych organów od-
powiedzialnych za bezpieczeństwo.
Podczas projektowania badań autor założył, że wycinkiem rzeczywistości spo-
łecznej, który pragnie poznać, jest bezpieczeństwo wewnętrzne, a dokładnie jedna
z jego istotnych sfer – bezpieczeństwo i porządek publiczny w wielkich miastach.
W badaniach nad funkcjonowaniem tam policji uwaga autora była skupiona na
dwóch obiektach będących najważniejszymi determinantami bezpieczeństwa.
Pierwszym obiektem traktowanym jako zjawisko społeczne, proces, były zagroże-
nia ze sfery bezpieczeństwa i porządku publicznego mające wpływ na stan bez-
pieczeństwa w miastach. Drugim zaś obiektem badań była policja. Przedmiotem
badań są cechy tych dwóch obiektów. W pierwszym wypadku są to cechy zagrożeń
i ich rodzaje, jak: szczególna dokuczliwość, uciążliwość dla mieszkańców miast,
intensywność i miejsca ich występowania, skutki oddziaływania na społeczeń-
stwo (obawy społeczne), skutki oddziaływania na stan bezpieczeństwa, a przede
wszystkim na funkcjonowanie policji. W przypadku policji są to cechy określające
jej funkcjonowanie w środowisku wielkomiejskim, jak: umiejętność przeciwdzia-
łania zagrożeniom, reakcja na zagrożenia, taktyka działania, w tym formy i me-
tody, skuteczność w walce z zagrożeniami, podatność na przeobrażenia struktury
wewnętrznej, zdolność do pozyskiwania partnerów zewnętrznych niezbędnych
w walce z zagrożeniami, umiejętność współdziałania z nimi.
Badania nad tymi obiektami i przedmiotami przeprowadzono na terenie wy-
branych wielkich miast polskich liczących powyżej 200 tys. mieszkańców stałych.
W tych miastach główny wysiłek badawczy skupiono na policji. Do badań wybrano
komendy miejskie Policji w następujących miastach: Częstochowie, Katowicach,
Krakowie, Łodzi i Wrocławiu. Komendy te autor uznał za reprezentacyjną prób-
kę siedemnastu największych komend miejskich Policji w Polsce funkcjonujących
w największych miastach.
W monografii przedstawiono także funkcjonowanie policji w największym
polskim mieście, tj. w mieście stołecznym Warszawie. Celem było pokazanie, jak
funkcjonuje tam policja, jak sobie radzi z zagrożeniami, oraz porównanie funkcjo-
nowania policji w tym mieście z jej funkcjonowaniem na terenach innych miast
wybranych do badań.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
13
Badania nad określonym wycinkiem rzeczywistości wymagało postawienia
konkretnego pytania, które stało się głównym problemem badawczym. Odpowiedzi
na to pytanie szukano w toku przeprowadzonych badań. Najogólniej można powie-
dzieć, że głównym pytaniem w tej pracy było pytanie o istnienie związku między
zidentyfikowanymi zagrożeniami ze sfery bezpieczeństwa i porządku publicznego
występującymi w przestrzeni wielkich miast a działalnością i funkcjonowaniem tam
policji. Ów związek miał wskazać znalezienie odpowiedzi na następujące pytanie:
Czy istnieje związek między zidentyfikowanymi najbardziej uciążliwymi zagro-
żeniami ze sfery bezpieczeństwa i porządku publicznego typowymi dla dużych aglo-
meracji miejskich a organizacją i funkcjonowaniem tam policji?
Jeżeli tak, to jakie zmiany w funkcjonowaniu policji można zaobserwować pod
ich wpływem, czy przyjęte rozwiązania organizacyjne w modelu funkcjonowania po-
licji przyczyniają się do poprawy jej skuteczności w walce z zagrożeniami?
Można więc powiedzieć, że głównym przedmiotem badawczym w tej pracy jest
funkcjonowanie policji w wielkich miastach — aglomeracjach miejskich — i jej
rola w walce z ujawnionymi tam i zdiagnozowanymi zagrożeniami.
Głównym celem badań było wykazanie, czy istnieje związek, korelacja między
zagrożeniami, o których tu mowa, a funkcjonowaniem policji na tych obszarach.
Przez pryzmat poszukiwań tego związku starano się pokazać zmiany zachodzące
wewnątrz policji:
jak policja identyfikuje i diagnozuje zagrożenia, jaką obiera taktykę do walki z nimi,
jakie stosuje formy i metody działania, jak przeobraża swoje struktury wewnętrzne,
aby je dopasować do zmian w otoczeniu zewnętrznym, z kim współpracuje w walce
z zagrożeniami, jakie są formy tej współpracy, jakie osiąga wyniki.
W ramach tego celu pokazano również rolę administracji samorządowej funk-
cjonującej w wybranych miastach w walce z zagrożeniami. W pracy pokazano,
jak jest kształtowane bezpieczeństwo na poziomie lokalnym wielkich miast. Ten
główny cel nazwano celem poznawczym. Przeprowadzone badania służyły jednak
uzyskaniu także drugiego celu, praktycznego. Założono bowiem, że wyniki badań
pozwolą przedstawić kierownictwu polskiej policji pewne propozycje działań ja-
kie należy podjąć, aby usprawnić działanie tej formacji na obszarze aglomeracji
miejskich i zwiększyć tam jej skuteczność w zwalczaniu zagrożeń. Założono także,
że wyniki badań pozwolą przedstawić pozytywne modelowe przykłady rozwiązań
zarówno w działalności własnej policji, jak i we współpracy z administracją sa-
morządową. Po obronie wspomnianej rozprawy doktorskiej w styczniu 2014 r. au-
tor przekazał komendantowi głównemu Policji drogą służbową za pośrednictwem
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie skrócony raport zawierający najważniejsze wy-
niki jego badań zrealizowanych w toku przewodu doktorskiego.
Główny problem badawczy, o którym była mowa, podzielono na siedem pro-
blemów szczegółowych, z których każdy dotyczył pewnego wycinka odnoszącego
się do funkcjonowania policji w wielkich miastach i jej współpracy z innymi pod-
miotami publicznymi, zwłaszcza z administracją samorządową. Głównemu pro-
blemowi badawczemu przypisano główną hipotezę roboczą. Tak samo uczyniono
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Ferdynand Skiba
14
w stosunku do problemów szczegółowych. Każdemu z problemów szczegółowych
przypisano także hipotezę szczegółową. Łącznie opracowano siedem hipotez
(szczegółowo treści hipotez przedstawiono w rozdziale piątym, metodologicz-
nym). Hipoteza, najogólniej mówiąc, to pewne sformułowanie zawierające tezę,
domysły badacza wysnute z danych wyjściowych tematu badawczego i z doświad-
czeń badacza zdobytych w ramach określonych dziedzin nauki. To ona kierunkuje
myślenie badacza o podjętym problemie badawczym10. Każda z przyjętych w roz-
prawie hipotez szczegółowych zawierała domysły autora pracy związane z funk-
cjonowaniem policji w pewnym, w miarę wąskim, odcinku jej działalności wła-
snej i współpracy z innymi podmiotami publicznymi. Charakteryzując hipotezę
jako taką, można powiedzieć, że jest ona na ogół stwierdzeniem badacza na temat
możliwych lub oczekiwanych związków między badanymi obiektami, zjawiskami.
Związki te bada się między zmiennymi, gdzie jedna ze zmiennych jest czynnikiem
warunkującym lub sprawczym (zmienna niezależna), druga zaś zmienia się pod
wpływem tej pierwszej (zmienna zależna)11. Każda z hipotez wymaga potwierdze-
nia lub zaprzeczenia (falsyfikacji) przez przeprowadzenie procesu badawczego,
inaczej mówiąc, wymaga zweryfikowania Należy pamiętać, że „równie uprawnione
jest w badaniach naukowych potwierdzenie hipotezy, jak i jej zaprzeczenie, ta dru-
ga sytuacja nie obniża jakości pracy, nie oznacza porażki autora, a wręcz daje dobre
świadectwo o autorze”12.
Do weryfikacji hipotez wykorzystano dwie metody badawcze. Pierwsza z nich
to metoda analizy dokumentów wraz z techniką analizy treściowej. Tą metodą prze-
analizowano dokumenty z wybranych komend miejskich Policji funkcjonujących
w opisanych miastach. Autor przeanalizował dziesiątki, a nawet setki dokumen-
tów obrazujących funkcjonowanie policji. Analizą objęto między innymi: wydruki
statystyczne z systemów policyjnych obrazujące stan bezpieczeństwa w miastach,
wyciągi z rejestrów tradycyjnych i elektronicznych, dokumenty obrazujące funk-
cjonowanie systemu diagnostyki zagrożeń, wszelkiego rodzaju oceny, sprawozda-
nia, analizy ogólne i tematyczne, plany działań policyjnych, protokoły z narad, pro-
gramy działania pokazujące taktykę policji, jej metody i formy działania, ponad-
to dokumenty kadrowe odzwierciedlające proces zmian strukturalno-etatowych,
dokumenty finansowe obrazujące pomoc finansową dla policji od samorządów
i innych podmiotów publicznych, a także decyzje, zarządzenia, rozkazy, wytyczne
kierownictwa poszczególnych komend, algorytmy działania oraz wszelkiego ro-
dzaju porozumienia obrazujące współdziałanie z innymi podmiotami. Wyniki tej
analizy służyły uporządkowaniu i interpretacji zawartych w dokumentach treści
10 M. Turek, A. Michalak, Zasady, tryb przygotowania, przeprowadzenia oraz finanso-
wania przewodów doktorskich i habilitacyjnych, Gliwice 2009, s. 55.
11 J. Broda, A. Polewczyk, J. Rąb, Podstawy metodologii nauk, Gliwice 2001, s. 133.
12 M. Cieślarczyk (red. nauk.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy
statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Warszawa 2006, s. 30.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
15
pod kątem głównego problemu badawczego wyrażonego przez przyjęte hipotezy
robocze. Interpretacja treści dokumentów znalazła odbicie w ocenach opisowych
sporządzonych przez autora, a także w jego opracowaniach własnych wyrażonych
w formie tabel i rysunków.
Drugą z metod zastosowanych do weryfikacji przyjętych hipotez była me-
toda sondażu diagnostycznego, którą realizowano techniką wywiadu. Tą meto-
dą przeprowadzono wywiady z komendantami miejskimi jako kierownikami
wybranych komend miejskich i z prezydentami miast (wywiady z ekspertami).
Przeprowadzono je na podstawie przygotowanych wcześniej przez autora pytań
zawartych w kwestionariuszach wywiadów (załączniki 1 i 2 w aneksie monografii).
Autor badań założył, że diagnozy, zarówno komendantów miejskich, jak i prezy-
dentów miast, będą uzupełnieniem materiału zgromadzonego w trakcie analizy
treści dokumentów oraz że pozwolą na przedstawienie poglądów dwóch osób naj-
ważniejszych dla bezpieczeństwa w miastach.
W części badawczej przedstawiono szczegółowo proces weryfikacji poszcze-
gólnych hipotez roboczych oraz wnioski. Wyniki badań dostarczyły autentycznej
wiedzy o tym, jak funkcjonuje policja w wielkich miastach i jak wygląda jej walka
z zagrożeniami wielkomiejskimi. Pozwoliły także na przedstawienie wielu wnio-
sków i postulatów adresowanych do kierownictwa polskiej policji.
Monografia składa się z sześciu rozdziałów odzwierciedlających dociekania au-
tora. Jest poprzedzona wstępem, a zwieńczona zakończeniem. W rozdziale pierw-
szym przedstawiono miasto jako przestrzeń życia społecznego. Zawarto informacje
historyczne o kształtowaniu się miast na świecie i w Polsce. Przedstawiono historycz-
ną i współczesną klasyfikację miast oraz obowiązującą charakterystykę aglomeracji
miejskich i metropolii na świecie i w Polsce. Odniesiono się również do zagadnień
prawno-ustrojowych polskich miast od 1928 r. do 1990 r. oraz od 1990 r. do dziś.
Rozdział drugi poświęcono zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem
w dużych aglomeracjach miejskich w Polsce. Przedstawiono w nim socjologiczno-
-kryminologiczną charakterystykę współczesnej przestrzeni miejskiej oraz współ-
czesne problemy społeczne tam obserwowane. Pokazano czynniki mające wpływ
na kształtowanie się bezpieczeństwa, w tym przedstawiono instytucjonalny system
bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce. Zawarto tu również dość szczegółowe
informacje o rodzajach zagrożeń ze sfery bezpieczeństwa i porządku publicznego
typowych dla obszarów wielkomiejskich.
Rozdział trzeci poświęcono samej policji jako specjalistycznej formacji,
a zwłaszcza jej roli i zadaniom w zwalczaniu zagrożeń. Przedstawiono tu orga-
nizację strukturalno-etatową polskiej policji z uwzględnieniem funkcjonowania
w wielkich miastach. Opisano miejski rodowód organizacji policyjnych w Europie
i na ziemiach polskich. Przedstawiono modele działania Policji Państwowej w okre-
sie II Rzeczypospolitej, model Milicji Obywatelskiej i współczesny model polskiej
Policji w III Rzeczypospolitej. Przedstawiono tu także współczesne modele funk-
cjonowania policji w wybranych krajach świata i Europy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Ferdynand Skiba
Rozdział czwarty poświęcono funkcjonowaniu aglomeracji warszawskiej,
a zwłaszcza policji. W rozdziale tym odniesiono się do ustroju prawnego aglo-
meracji warszawskiej, struktury policji i jej specyficznej organizacji w mieście
stołecznym Warszawie. Pokazano rodzaje najbardziej dokuczliwych zagrożeń dla
mieszkańców Warszawy oraz rolę policji w ich zwalczaniu. Opisując policję war-
szawską, wskazano przykłady jej współdziałania z administracją samorządową
w walce z zagrożeniami i efekty tej współpracy dla bezpieczeństwa stolicy.
Rozdział piąty, zwany rozdziałem metodologicznym, odnosi się do projekto-
wanych badań. Zawarto w nim tematykę związaną z: przedmiotem badań, celem
badań, problemami i hipotezami badawczymi, metodami i technikami zastosowa-
nymi w badaniach oraz z terenem i organizacją badań.
Rozdział szósty natomiast jest rozdziałem najbardziej rozbudowanym objęto-
ściowo, składającym się z największej liczby podrozdziałów. Przedstawiono w nim
wyniki badań własnych weryfikujących przyjęte hipotezy robocze. Wyniki badań
własnych poprzedzono charakterystyką przeprowadzonych badań w wybranych
komendach miejskich Policji, charakterystyką miast i wybranych komend Policji.
W ramach tej charakterystyki przedstawiono również stan bezpieczeństwa i po-
rządku publicznego w wybranych miastach. Poszczególne podrozdziały tematycz-
nie powiązano z treścią poszczególnych hipotez roboczych i przedstawiono wyniki
przeprowadzonych weryfikacji.
Ostatnią częścią tej monografii jest dość obszerne „Zakończenie”, w którym
przedstawiono ostateczne wyniki weryfikacji poszczególnych hipotez. Zawarto tu
postulaty i wnioski wypływające z przeprowadzonego procesu badawczego, adre-
sowane do kierownictwa polskiej policji. Integralną częścią monografii jest także
obszerna bibliografia oraz wykazy tabel, rysunków i załączniki.
Monografia nie powstałaby bez życzliwości wielu osób, które zachęcały autora
do wzmożonego wysiłku, poszukiwań odpowiednich materiałów, służyły mu sto-
sowną pomocą i wykazywały poparcie w prowadzeniu badań. Szczególe podzięko-
wania autor składa promotorowi wspomnianej tu rozprawy doktorskiej Panu prof.
zw. dr. hab. Andrzejowi Misiukowi, a także recenzentom monografii, zwłaszcza
Panu dr. hab. Jackowi Dworzeckiemu, który dopingował autora do jej wydania,
i udzielił w tym zakresie wszechstronnej pomocy. Gorące podziękowania autor
składa Panom Komendantom Miejskim Policji: w Częstochowie — insp. Arturowi
Bednarkowi, w Katowicach — mł. insp. Pawłowi Szelągowi, w Krakowie — insp.
Wadimowi Dybie, w Łodzi — insp. Piotrowi Beczkowskiemu, we Wrocławiu
— insp. Jackowi Kaczmarkowi, a także ówczesnemu Komendantowi Stołecznemu
Policji nadinsp. Mirosławowi Schosslerowi (obecnie I zastępca komendanta
głównego Policji). Bez ich pomocy i życzliwości autor nie zrealizowałby badań
w komendach, którymi zarządzają. Wspomniani komendanci podjęli się trudu
poszukiwań i udostępniania materiałów interesujących autora. Swoimi decyzja-
mi spowodowali, że autor dotarł do interesujących go materiałów, a tym samym
do zrealizowania badań. Udzielając zaś wywiadów będących elementem procesu
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
17
badawczego, wyrazili oni jakże cenne opinie przydatne w dalszym rozwoju nauk
o bezpieczeństwie oraz w procesie kształtowania modelu funkcjonowania policji
w wielkich polskich miastach. Dzięki życzliwości i pomocy komendantów autor
nawiązał bezpośrednie kontakty z prezydentami poszczególnych miast i mógł
przeprowadzić z nimi zaplanowane wywiady.
Monografia nie wyczerpuje całości problematyki dotyczącej funkcjonowania
policji w aglomeracjach miejskich. Autor jednak liczy, że praca ta będzie elemen-
tem w rozwoju nauk o bezpieczeństwie i że się przyczyni do poszerzenia i pogłę-
bienia wiedzy społeczeństwa i samych policjantów o działaniu polskiej policji,
zwłaszcza w odniesieniu do problematyki zwalczania zagrożeń występujących
w przestrzeniach wielkomiejskich.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ROZDZIAŁ 1
Miasto jako przestrzeń życia społecznego
1.1. Miasto — terminologia i klasyfi kacja
Miasta, ich ogólny charakter, poszczególne cechy, dynamiczne przekształcenia
i ich następstwa współokreślają losy milionów ludzi. Wielkie możliwości tkwią-
ce w miastach z jednej strony, problemy i utrudnienia właściwe życiu miejskiemu
z drugiej należą do najpotężniejszych czynników wpływających na naszą egzysten-
cję, są też czynnikami pobudzającymi indywidualne i zbiorowe nadzieje, ale i oba-
wy, czego nie wolno lekceważyć1.
Historia cywilizacji to w istocie historia miast. Miasto bywa postrzegane jako
ważne spoiwo ludzkich dziejów. W starożytności civitas albo polis oznaczało mia-
sto będące zarówno skupiskiem budowli, jak i społeczność miejską czy państwo.
Materialnie miasto staje się symbolem elementu życia i ducha swoich mieszkańców
oraz odzwierciedleniem określonej epoki historycznej. Można stwierdzić, że mia-
sto kształtuje określoną tożsamość człowieka2. To, że miasto tworzą zamieszkują-
cy je ludzie, rozumieli bardzo dobrze już starożytni. Podczas wojen prowadzonych
w tamtym czasie przez Asyryjczyków, Egipcjan, Babilończyków, Persów, Greków,
Kartagińczyków czy Rzymian po pokonaniu narodu czy państwa przeważnie do-
chodziło do niszczenia miast (np. Jerozolimy, Kartaginy). Zagłada architektury miej-
skiej wyrażającej ducha narodu najczęściej była połączona z zagładą elity duchowo-
-intelektualnej narodu3.
Miasta zmieniły oblicze świata, zmieniły nie tylko środowisko naturalne, nie tyl-
ko inaczej zagospodarowały przestrzeń, lecz także przekształciły jakość życia czło-
wieka. Życie w mieście jako nowa forma wyznaczyło nowe potrzeby zbiorowości
ludzkiej, określiło działania gospodarcze, kulturalne i polityczne. Złe i dobre cechy
wspólnot wiążą się z miejskim stylem życia. Miasto i mieszczaństwo jako wspólnota
zamieszkująca tereny miast to temat bardzo rozległy, przez którego pryzmat można
poznawać rozwój świata, badać różne dziedziny życia, w tym życie w przeszłości4.
K. Frysztacki, Miasta metropolitarne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii
miasta oraz badań nad rzeczywistością krakowską, Kraków 1997, s. 10.
Zob. P. Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s. 30–72.
E. Nycz, Dorastanie w przestrzeni społeczno-kulturowej miasta przemysłowego. Stu-
1
2
3
dium socjologiczno-pedagogiczne, Opole 2001, s. 14, 15.
4
M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbioro-
wej, Wrocław 1986, s. 5.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Ferdynand Skiba
Do powstania miast odwołuje się nie tylko nauka, lecz także wierzenia religijne.
Człowiek Starego Testamentu zadawał sobie pytania o początki rzeczywistości sta-
nowiącej kontekst życia człowieka, w tym miasta. Z analizy Starego Testamentu wy-
nika, że początki miasta Henoch były związane z rodem Kaina. W tekstach Starego
Testamentu dostrzega się jednak dystans wobec miasta. Ich analiza wskazuje, że to
Kain (kojarzony z gorszą połową rodzaju ludzkiego) zbudował miasto, a nie Bóg.
Miasto jest więc wytworem ludzkim, w związku z czym ma wszystkie zalety, ale
i wady właściwe naturze ludzkiej5. W księgach Starego Testamentu miasto to symbol
zepsucia, zła, zagubienia, oddalenia od Boga (patrz Sodoma i Gomora), jest ucie-
leśnieniem upadku moralnego społeczności miejskiej. Starotestamentowe miasto
zostaje potępione jako uosobienie prymatu rzeczy nad człowiekiem. Sytuacja odmie-
nia się dopiero w Nowym Testamencie, gdzie miasto w proroctwie Janowym jest wi-
dziane jako miejsce życia ludzi i ich spotkania z Bogiem. W świadomości biblijnego
człowieka miasto zaczyna się jawić jako czynnik integracji i bezpieczeństwa narodu6.
Spoglądając z perspektywy historycznej, można stwierdzić, że miasto to twór
złożony, dlatego jest przedmiotem badań nie tylko historyków, lecz także ekologów,
socjologów, demografów, urbanistów, pedagogów, prawników, ekonomistów itd.
Miastem zajmują się różne dyscypliny w obrębie czy na obrzeżach nauk społecznych.
Dzisiaj miasto to także przedmiot zainteresowania nauki o bezpieczeństwie, gdyż
bezpieczeństwo to podstawa normalnego funkcjonowania państwa i społeczeństwa.
Współczesne encyklopedyczno-słownikowe określenie „miasto” można trak-
tować w pewnym stopniu jako uregulowaną i zweryfikowaną wiedzę potoczną do-
tycząca danego problemu. Zwraca się tutaj uwagę na trzy pojęcia wzajemnie siebie
warunkujące:
— przestrzeń (obszar),
— rzeczy będące wytworami ludzi (gęstą zabudowę),
— zachowania i działania ludzkie (odrębną administrację, funkcje nierolnicze)7.
Wielu badaczy zajmujących się problematyką miast jest jednak zdania, że po-
szukiwanie ścisłej definicji miasta jest działaniem nieskutecznym, że trudno tu wy-
prowadzić jednoznaczną definicję. Każdy z reprezentantów różnych dziedzin nauki
zajmujących się problemami miasta próbuje definiować miasto przez pryzmat tej na-
uki, którą sam reprezentuje. Każda z dziedzin inaczej także interpretuje cechy miast.
Polski badacz problemów miejskich, Marian Malikowski (zajmujący się socjo-
logią miasta), grupując wiele definicji i teorii miasta przedstawianych z punktu
widzenia poszczególnych nauk, wyodrębnia cztery ich podstawowe grupy:
— te, które doszukują się specyfi ki miasta w jego cechach przestrzennych;
— te, które doszukują się specyfi ki miasta w jego cechach społecznych lub
społeczno-kulturowych;
W. Chrostowski, Miasto, biblijna wizja miasta, „Res Publica” 1990, nr 3, s. 3.
Zob. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej (tłum. i oprac. W. Zakrzewska,
P. Pachciarek, R. Turzyński), Warszawa 1990, s. 375–378.
H. Stasiak, Socjologiczne poznanie miasta, Warszawa 1982, s. 13.
5
6
7
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
21
— te, które doszukują się specyfi ki miasta w cechach przedstawionych w poprzed-
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
nich punktach łącznie;
— te, które doszukują się specyfi ki miasta w innych cechach, np. w wyodręb-
nieniu autonomii, w szczególnym natężeniu zjawisk społecznych bądź niektó-
rych z nich8.
Autor ten, po przeanalizowaniu definicji cech miasta, określa miasto jako
zwartą, wyodrębnioną od otoczenia, zindywidualizowaną, mającą ukształtowane
centrum jednostkę osadniczą zamieszkałą przez ludność nierolniczą, która produ-
kując dobra materialne, usługi i wartości oraz reprodukując swe zdolności do pra-
cy i życia społecznego, intensywnie oddziałuje na środowisko przestrzenne i sama
jego oddziaływaniu podlega. Uważa on także, że stopniowo znikać będzie pojęcie
„miasto” na rzecz takich pojęć, jak: „obszary zurbanizowane”, „obszary metropoli-
talne”, „obszary centralne”, „strefy podmiejskie”9.
Charakterystyczną cechą współczesnych państw rozwiniętych jest postępująca
koncentracja ludności w ośrodkach miejskich. W rozwiniętym świecie około dwie
trzecie ludności zamieszkuje obszary miejskie. Według szacunków ONZ w krajach
wysoko rozwiniętych w 2025 r. liczba ludności miast przekroczy 82 10.
W tabeli 1, opierając się na badaniach przeprowadzonych przez Krzysztofa
Kubiaka, przedstawiono liczbę mieszkańców wybranych państw świata miesz-
kających w miastach, wskazując przy tym, ile to stanowi procent ogółu ludności
danego kraju11.
Podobnie jak pojęcie „miasto” rzadko bywa definiowane pojęcie „urbaniza-
cja”. Jest ono raczej używane intuicyjnie, szczególnie przez badaczy nauk humani-
stycznych. Urbanizacja („umiastowienie”) jest znamieniem nowoczesnych społe-
czeństw, jest pojmowana jako koncentracja ludności na ograniczonym terytorium
zwanym miastem. Określenie „miasto” bywa często zastępowane właśnie poję-
ciami „urbanizacja” czy „teren zurbanizowany”. Stosując pojęcie „urbanizacja”,
akcent przenosi się ze stanu na proces. Wyróżnia się różne aspekty urbanizacji:
demograficzny, przestrzenny, ekonomiczny, społeczno-kulturowy czy psychospo-
łeczny12.
Badacz problemów miasta zajmujący się tą tematyką w Polsce w latach 60.
XX w., Janusz Ziółkowski, wylicza cztery podstawowe płaszczyzny urbanizacji:
— demografi czną, jako przesunięcie ludności ze wsi do miast;
— ekonomiczną, jako zwiększanie się ludności czynnej zawodowo w zajęciach
pozarolniczych;
8
9
10
s. 130.
11
M. Malikowski, Socjologiczne problemy miasta, Rzeszów 1998, s. 18.
Tamże, s. 19.
A. Klasik (red.), Kreatywne miasta i aglomeracje. Studia przypadków, Katowice 2009,
K. Kubiak, Wielkie miasta — węzły cywilizacji czy śmiertelne pułapki, „Komandos”
2007, nr 6, s. 32.
12
E. Nycz, Dorastanie w przestrzeni…, wyd. cyt., s. 29.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
— przestrzenną — przejawiającą się zmianami w krajobrazie, który upodabnia
Ferdynand Skiba
— społeczną, w wyniku której jednostki i całe grupy przyswajają sobie tzw. miej -
się do wzorów miejskich;
ski styl życia13.
Tabela 1. Ludność mieszkająca w miastach w poszczególnych państwach
Państwo
Austria
Białoruś
Belgia
Bułgaria
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Holandia
Hiszpania
Islandia
Irlandia
Izrael
Japonia
Kanada
Litwa
Łotwa
Norwegia
Polska
Portugalia
Rumunia
Rosja
Słowacja
Słowenia
Stany Zjednoczone
Szwajcaria
Szwecja
Turcja
Ukraina
Węgry
Włochy
Wielka Brytania
Liczba ludności
8 129 000
9 970 000
19 264 000
7 950 000
10 288 000
5 356 000
1 365 000
5 188 000
59 192 000
82 350 000
10 544 000
16 043 000
40 265 000
285 000
3 838 000
6 289 000
127 417 000
31 079 000
3 477 000
2 355 000
4 513 000
38 641 000
10 299 000
22 408 000
144 386 000
5 391 000
1 992 000
284 796 000
7 232 000
8 882 000
67 612 000
50 000 000
10 188 000
57 844 000
59 775 000
ludności zamieszkałej w miastach
67
70
97
67
75
85
69
59
76
88
60
90
78
93
59
92
88
79
69
60
75
63
66
54
73
58
49
77
67
83
66
60
65
67
90
Źródło: opracowano na podstawie K. Kubiak, Wielkie miasta — węzły cywilizacji, czy śmier-
telne pułapki, „Komandos” 2007, nr 6, s. 32
13
J. Ziółkowski, Urbanizacja, miasto, osiedle. Studia socjologiczne, Warszawa 1965,
s. 112 i nast.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
23
Urbanizacja jest także traktowana jako stan i proces wzrostu i rozprzestrzenia-
nia się różnego rodzaju postaw i form życia „typu miejskiego” i stanowi przede
wszystkim zjawisko o charakterze społecznym14. Definiując urbanizację, za M. Ma-
li kowskim można wyróżnić cztery jej wątki:
— wzrost koncentracji przestrzennej i towarzyszącej jej centralizacji czynności
(zarządzania, produkcji, konsumpcji, wymiany);
— intensyfi kację społecznego wytwarzania przestrzeni (wzrost antropogenicznej
przestrzeni);
— tworzenie w miejscach koncentracji heterogenicznej ludności nowych sto-
sunków międzyludzkich i międzygrupowych „stylów życia”, które rozszerzają
się na obszary zewnętrzne;
— wzrost stopnia złożoności w zakresie przestrzennej organizacji społeczeństwa15.
Analiza literatury zajmującej się procesem urbanizacji pokazuje, że współ-
cześnie największy nacisk kładzie się na dwie płaszczyzny urbanizacji, demogra-
ficzną i przestrzenną. Wykorzystując te płaszczyzny, można dokonać klasyfikacji
obszarów miejskich na świecie. Polski badacz problemów miejskich, Krzysztof
Frysztacki, wykorzystując podziały scharakteryzowane wcześniej przez Samuela
L. Arbitala (zawarte w pracy Cities and Metropolitan Areas, Mankato 1968), wyróż-
nia następujące typy tych obszarów:
— małe i średnie miasta, zwykle skupione na ściśle ograniczonej i łatwej do zdefi -
niowania przestrzeni, kilkutysięczne lub co najwyżej kilkudziesięciotysięczne,
o ograniczonym, chociaż niekoniecznie jednolitym, kształcie urbanistyczno-
-architektonicznym;
— duże i wielkie miasta ujmowane jako całości w swych administracyjnych gra-
nicach. W wymiarze demografi cznym defi niowane są czasami jako liczące
co najmniej 100 tys. mieszkańców, ale w bardzo wielu przypadkach przyjmują
postać skupisk kilkusettysięcznych, milionowych i większych. Ich przestrzenie
są wewnętrznie podzielone, odznaczają się też wielorakimi, niejednokrotnie
wszelkimi możliwymi formami i układami zabudowań. W defi nicjach wielkich
miast spotykamy się z następującymi określeniami:
• metropolie ze strefami metropolitalnymi, czyli te wielkie miasta, które nie-
jako wyrastają poza swoje granice i stają się centralnymi, dominującymi,
organizującymi ośrodkami większych zurbanizowanych obszarów. W ob-
rębie tych obszarów są też inne odrębne skupiska miejskie, powiązane
jednak przestrzennie i wielorakimi czynnikami społecznymi z metropolią,
co razem tworzy wspomnianą strefę metropolitalną (metropolie będą sze-
rzej charakteryzowane w dalszej części pracy);
centra miejskie, zwane także downtown, na ogół ściśle określone, centralne,
główne w sensie przestrzennym i organizacyjnym obszary w obrębie miast,
•
14
K. Dziewoński, M. Jerczyński, Współczesne procesy urbanizacji w Polsce, „Statystyka
Polski” 1977, nr 85, s. 7.
15
M. Malikowski, Socjologiczne problemy…, wyd. cyt., s. 22.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Ferdynand Skiba
obszary wielofunkcyjne, symboliczne, m.in. ze względu na prestiżowe
składniki swej zabudowy, będące swoistymi sercami miast (np. Manhattan
w Nowym Jorku);
• pierścienie i obszary wewnętrzne, śródmiejskie, czyli te części dużych
miast, znów na ogół bardzo gęste w aspekcie przestrzenno-funkcjonalnym
oraz demografi czno-społecznym, które przylegają bezpośrednio do cen-
trów miejskich, czasami dosłownie je otaczają i stanowią ich bezpośred-
nie zaplecze. Charakterystycznym przejawem powiązań między centrami
miejskimi a pierścieniami i obszarami wewnętrznymi jest to, że mieszkając
na terenie owych tzw. pierścieni wewnętrznych, mieszka się poza centrami,
ale można się w nich szybko i łatwo znaleźć, jest się z nimi w bezpośrednim
kontakcie;
• pierścienie i obszary zewnętrzne, przedmiejskie, zwane także uptown, peri-
phery, te miejsca więc w obrębie miast, które znajdują się poza strefą cen-
tralno-śródmiejską, są wobec nich przestrzennie i funkcjonalnie zewnętrz-
ne, o rozrzedzonej, mniej intensywnej zabudowie, o niejako własnych,
bardziej autonomicznych cechach lokalności, wyznaczonej wyróżniający-
mi się skupiskami zamieszkiwania, pracy, usług, odpoczynku itd. Są to ob-
szary będące integralnymi obszarami całych miast, ale inne od części przez
nie otaczanych, współdokumentujące miejską heterogeniczność, wielość;
obszary podmiejskie, często określane terminem suburbiów, a więc zurbani-
zowane skupiska i pasma poza ściśle rozumianymi granicami miast, w kon-
sekwencji zamazujące widzialność i znaczenie tych granic, ale jednocześnie
wzmacniające swoiste kontrwzory życia miejskiego z najbardziej rzucają-
cym się w oczy wskaźnikiem licznych domów jedno- bądź dwurodzinnych,
w opozycji do dużych domów mieszkaniowych. Owe skupiska podmiejskie
odznaczają się też w poszczególnych krajach znaczną społeczną odmienno-
ścią wobec mieszkańców właściwych miast, ale ciągle łączy je sieć powiązań;
obszary rozproszone, określane mianem exurbiów, bardzo już oddalone od
głównych miast, ale ciągle jeszcze w odległości pozwalającej np. na dojeżdża-
nie do pracy. Obszary o silnych pierwiastkach „wiejskości” i „naturalności”,
ale pozostające w obrębie urbanizacyjnych wpływów ośrodków wielkomiej-
skich;
•
•
• pasma i zespoły miast, konurbacje, zespoły wzajemnie dochodzących do siebie
i przenikających się miast, czy nawet konsolidowanych stref metropolitalnych;
• nadmiasto, czyli megalopolis (składające się z kilku konurbacji lub metropo-
lii), globalne formy urbanizacji pojawiające się w poszczególnych częściach
świata16.
Miasta w Polsce sklasyfikowano już w 1520 r. (dane dotyczące klasyfikacji przy-
toczono za Marią Bogucką i Henrykiem Samsonowiczem). Miasta sklasyfikowano
wówczas na podstawie ustawy o poborze pogłównego według mało precyzyjnego
16
K. Frysztacki, Miasta metropolitarne…, wyd. cyt., s. 20, 21.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Policja w Polsce. Działalność formacji na obszarze aglomeracji miejskich
25
kryterium demograficznego. Do użytych tam określeń łacińskich w 1590 r. dodano
określenia polskie, w związku z czym klasyfikacja ta przedstawiała się następująco:
— civitates primi ordinis — miasta główne (Kraków, Lublin, Warszawa, Zamość),
— civitates secondi ordinis — miasta średnie,
— civitates tertii ordinis — miasta mniejsze,
— oppida non habentes fora — miasteczka bez targów.
Dopiero uchwała sejmu warszawskiego z 1775 r. o podymnym klasyfikuje mia-
sta korony wedle znaczenia, wielkości, a także zajęć mieszkańców na cztery klasy:
— I klasa — tylko Warszawa;
— II klasa — większe miasta: Kraków, Poznań, Wschowa;
— III klasa — mniejsze miasta, które utrzymują rząd miejski i mają więcej niż
300 bu dynków;
— IV klasa — miasta, które zajmują się samym rolnictwem i liczą do 300 zabudowań.
W konstytucjach sejmu grodzieńskiego z 1793 r. po raz pierwszy spotykamy się
z podziałem miast wedle kryterium administracyjnego. Miasta Korony i Litwy po-
dzielono na:
— ośrodki główne — Kraków, Warszawa, Lublin, Sandomierz, Łuck, Wilno,
— miasta, w których odbywają się obrady wojewódzkie, ziemskie i sądy, liczące
Grodno, Brześć, Kowno, Nowogródek;
ponad 400 budynków mieszkalnych;
— miasteczka — siedziby parafi i mające przywilej lokacyjny, liczące do 400 bu-
dynków mieszkalnych.
Pierwszy oficjalny spis ludności w dziejach Polski przeprowadzono w 1789 r. na
mocy uchwały Sejmu Czteroletniego, obejmujący wyłącznie ludność zamożniejszą
opodatkowaną. Nieco wcześniej spisów ludności w skali regionalnej dokonywały
władze kościelne17.
Współczesna klasyfikacja miast w Polsce opiera się na liczbie ludności zamiesz-
kującej miasto —
Pobierz darmowy fragment (pdf)