Darmowy fragment publikacji:
Adam A. Zych
Pomiędzy
wiarą
a
zwątpieniem
© Copyright by Adam A. Zych
© Copyright by O cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Współautorką rozdziału trzeciego
dotyczącego religijności człowieka w ujęciu rozwojowym jest
Bożena M. Zych
Redakcja wydawnicza:
Zuzanna Bochenek
Opracowanie typogra czne:
Alicja Kuźma
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Autorem obrazu Żeglowanie/Navigare (1997)
wykorzystanego na okładce jest
Jan Walasek
Publikacja do nansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą
ISBN 978-83-7850-084-1
O cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47
www.impulso cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulso cyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2012
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Spis treści
Słowo od autora ................................................................................................ �
ROZDZIAŁ �
Wprowadzenie do psychologii religii ........................................................... ��
�.�. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych
i psychologicznych ............................................................................. ��
�.�. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii ...................... ��
�.�.�. Religia jako zjawisko społeczne .............................................. ��
�.�.�. Struktura religii i wewnętrzna budowa religijności
człowieka ................................................................................. ��
�.�.�. Religijność człowieka jako zjawisko psychologiczne ............. ��
�.�.�. Psychospołeczne źródła religii i religijności człowieka .......... ��
�.�.�. Główne funkcje psychospołeczne religii i religijności ............ ��
�.�.�. Najważniejsze zadania współczesnej psychologii religii ........ ��
�.�. Podstawowe problemy badawcze i główne kategorie pojęciowe
psychologii religii ............................................................................. ��
�.�. Wielowarstwowość religii/religijności i doświadczenia
religijnego ........................................................................................ ��
ROZDZIAŁ �
Z dziejów psychologii religii ............................................................................ ��
�.�. Rozwój psychologii religii na świecie ................................................ ��
�.�. Rozwój polskiej psychologii religii .................................................... ��
�.�. Kierunki współczesnej psychologii religii ......................................... ��
�.�.�. Stanowisko naturalistyczne .................................................... ��
�.�.�. Stanowisko socjologizujące .................................................... ���
�.�.�. Stanowisko fenomenologiczne ............................................... ���
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6
Spis treści
ROZDZIAŁ �
Religijność człowieka w ujęciu rozwojowym ............................................. ���
�.�. Dzieciństwo ........................................................................................ ���
�.�.�. Ogólna charakterystyka religijności dziecka .......................... ���
�.�.�. Dziecięce koncepcje Boga ....................................................... ���
�.�.�. Myślenie magiczne dziecka a jego religijność ........................ ���
�.�. Młodość ............................................................................................. ���
�.�.�. Młodzieńczy idealizm i problematyka lozo czna ................ ���
�.�.�. Faza kryzysu i przełomu .......................................................... ���
�.�.�. Czy uspokojenie i stabilizacja? ................................................. ���
�.�.�. Destruktywne kulty, fałszywi prorocy .................................... ���
�.�. Wiek dojrzały ..................................................................................... ���
�.�.�. Ogólna charakterystyka religijności człowieka dorosłego .... ���
�.�. Starość ................................................................................................ ���
�.�.�. Wiara u schyłku życia ludzkiego – poglądy
Kazimierza Dąbrowskiego, Erika H. Eriksona,
Jamesa W. Fowlera i o. Richarda Rohra ................................. ���
�.�.�. Renesans religijności ludzi w podeszłym wieku
czy sztywność osobowości? .................................................... ���
�.�. Śmierć w cyklu życiowym człowieka ................................................ ���
ROZDZIAŁ �
Osobowość a religijność człowieka .............................................................. ���
�.�. Procesy poznawcze oraz emocje i uczucia ....................................... ���
�.�. Motywacja, potrzeby psychiczne i postawy .................................... ���
�.�. Mechanizmy obronne ........................................................................ ���
�.�. Religijność zewnętrzna i wewnętrzna .............................................. ���
ROZDZIAŁ �
Metodologiczne problemy współczesnej psychologii religii ................ ���
�.�. Obserwacja zachowania .................................................................... ���
�.�. Rozmowa i wywiad psychologiczny ................................................. ���
�.�. Analiza dokumentów ........................................................................ ���
�.�. Skale postaw ...................................................................................... ���
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Spis treści
�.�. Testy psychologiczne i metody projekcyjne ..................................... ���
�.�. Narracyjne i biogra czne podejścia do zjawiska religijności
człowieka ........................................................................................... ���
�.�. Możliwości zastosowania eksperymentu w psychologii religii ....... ���
Zamiast zakończenia ........................................................................................ ���
Bibliogra a ........................................................................................................... ���
Słownik terminów ............................................................................................. ���
Indeks nazw osobowych ................................................................................. ���
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Dla Ewy M ., oczywiście
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Słowo od autora
Pomiędzy wiarą a zwątpieniem rozciąga się przestrzeń, jaką każdy w sobie nosi, i niekie-
dy potrzebuje się namacalnie z nią zmierzyć.
Ewa Pełka (ur. 5)
Nieprzypadkowo otwieram niniejszą książkę fragmentem artystycznego credo
cudownej malarki polskiej, z którą dane mi było wielokrotnie rozmawiać nie
tylko o sztuce, ale i o przygodności naszego bytowania na tym łez padole. Jako
psycholog, a z zamiłowania poeta, wyczuwałem to zawieszenie „między chwilą
zwątpienia a Słowem krzepiącym”, gdy człowiek jest rozprzestrzeniony pomię-
dzy dwoma biegunami: światłem Wiary a mrocznością utraty nadziei, odczuwa-
łem też ten oto zadziwiający fenomen:
[…] że zwątpić nigdy nie za wcześnie,
uwierzyć nigdy nie za późno –
jak bluźnierczo, jednak z błyskiem wiary, pisałem w jednym ze swoich wierszy
(A.A. Zych , 1997, s. 61).
Na zwodniczość bytu ludzkiego jako pierwsi wskazali egzystencjaliści,
rozpatrujący los człowieka w kategoriach przypadku i przygodności. Postmo-
derniści poszli krok dalej, twierdząc, że człowiek – sam na sam ze swym losem –
ma coraz mniej szans na zrozumienie, a co dopiero na kontrolę otaczającego
go świata, stąd nie znajduje on oparcia ani w Bog u, ani w sobie, ani w świecie,
ani w społeczeństwie. Głębokie zagubienie człowieka współczesnego wiąże się
z relatywizacją wartości – to, co cenimy, jest względne, a to z kolei uniemożliwia
dokonywanie jakichkolwiek wyborów moralnych.
Klęską lozo i końca XX stulecia, jaką jest postmodernizm, będzie zapewne
utrata wiary w człowieka, kryzys podmiotowości osoby ludzkiej i głębokie zwąt-
pienie w to, co racjonalne i obiektywnie prawdziwe. Ta przedziwna lozo a jest
zarazem próbą określenia ponowoczesnego społeczeństwa i świata. Czy nadal
będzie to zbiorowość wyboru, ale i niedoboru, czy też społeczeństwo ob tości,
czy może społeczność przeżycia, by doznać i użyć jak najwięcej, jak najszybciej,
jak najmocniej, do wypalenia swej istoty, w tym krótkim przecież życiu – a może
będzie to wspólnota losu? A jeśli tak się stanie, to jak się układać z własnym
losem i z jego nieuchronnością, a może ironią?
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
Słowo od autora
Oto już na początku nowego, XXI, stulecia jakże trafna staje się gorzka diag-
noza jednego z najbardziej wpływowych myślicieli, Ericha Fromma (1900–1980):
Stanęliśmy oto w obliczu demona, choć jeszcze niewielu dostrzega go wy-
raźnie. Nie jest to stary duch komunizmu czy faszyzmu, lecz widmo społeczeń-
stwa całkowicie zmechanizowanego, nastawionego maksymalnie na produkcję
dóbr materialnych i konsumpcję, kierowanego przez komputery. Człowiek
poczyna jawić się jako niewiele znaczący element totalnej maszyny, właściwie
odżywiany i zabawiany, lecz bierny i bez życia, pozbawiony niemal uczuć. Za-
nikają indywidualizm i prywatność, a uczucia wobec innych programowane są
za pomocą warunkowania psychologicznego […] (Fromm, 2000b, s. 23).
Wracając do tej przedziwnej „przestrzeni pomiędzy”, wybitny polski socjo-
log Jan Szczepański (1913–2004) pisał:
W tej koncepcji, którą tu rozwijam, wiara jest zjawiskiem psychologicznym,
zachodzącym w świecie zewnętrznym i jest jego elementem. Powiedzmy – wiara
jako proces psychiczny, jak gdyby neutralny, obojętne, jaką treścią zostanie zapeł-
niony przez przedmiot wiary. Treść wiary pochodzi ze świata „między”, z tego
świata, gdzie między ludźmi tworzą się wartości, ideały, bogowie, wyobrażenia
o siłach transcendentnych itp. Proces psychiczny i zdolność przeżywania wiary
nabierają wyrazu dopiero wtedy, gdy zostają skierowane ku określonemu przed-
miotowi – obojętne, czy jest nim przedmiot świata zewnętrznego, czy jakaś idea,
czy pieniądz, czy władza, czy ludzkość, czy Bóg , czy jeszcze jakiś inny przedmiot.
Zatem ten dopiero przedmiot czyni wiarę tym, czym ona jest w życiu społecznym
(Szczepański, 1978, s. 134–135).
Wszystko to odbywa się w naszej przestrzeni życiowej. Określenie to wpro-
wadził twórca psychologii topologicznej, Kurt Lewin (1890–1947), na oznacze-
nie „pola psychicznego”, w skład którego wchodzą jednostka i jej otoczenie.
W przestrzeni tej sytuują się zmienne współzależności, które w określonym
momencie mogą determinować zachowanie jednostki.
Wspaniała polska pedagog, Teresa Borowska (1945–2009), analizując prze-
strzeń życiową człowieka w interesującym studium Ku komplementarnemu uję-
ciu losu człowieka (1997), pisała:
Największy wpływ posiada człowiek w zakresie czynników społecznych.
Wprawdzie wiele z nich stanowi dla niego obiektywne ograniczenie […], ale
niektóre z czynników społecznych obiektywnych mogą ulegać zmianie pod
wpływem działań człowieka. Zasięg losu pojedynczego człowieka wyznaczają
również czynniki wewnętrzne, zarówno obiektywne, jak i subiektywne […].
Tworząc swój los, człowiek musi liczyć się z ograniczeniami obiektywnymi
i wewnętrznymi, których zmienić nie może.
I nie jest to żaden fatalizm czy popadanie w apatię i czarnowidztwo, lecz rea-
lizm życia. Analizując los człowieka w wymiarze czasowym, dotyczącym losu
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Słowo od autora
przeszłego, teraźniejszego i przyszłego, wspomniana autorka słusznie dostrze-
gła, że „człowiek decyduje często o losie drugiego człowieka”. Podobny pogląd
wyraziła Maria Szyszkowsk a (ur. 1937), pisząc: „Mamy wpływ na własne życie
i los innych ludzi o wiele większy, niż nieraz nam się to wydaje” (Szyszkowska,
2010, s. 21). Jeszcze jedna, nie mniej ważna, kwestia to dramatyczna często sy-
tuacja współczesnego człowieka w świecie innych ludzi, w którym czuje się on
nierozumiany, zagubiony, opuszczony i osamotniony.
Dramatyczność jego istnienia wzrasta szczególnie w momentach wystą-
pienia w jego życiu zdarzeń nieprzewidzianych, nagłych i przypadkowych –
utrudniających i uniemożliwiających często jego dalszą egzystencję (Borowska ,
1998, s. 24).
Potrzebujemy, a raczej musimy niekiedy namacalnie się zmierzyć z tą prze-
strzenią pomiędzy wiarą a zwątpieniem, gdy rodzą się trudne pytania – choć
z Bog iem się nie dyskutuje – pytania bez odpowiedzi: Jeżeli Bóg istnieje, to dla-
czego pozwala na nasze cierpienie? Dlaczego zabierasz nasze miłości, Boż e? – oto
paradoks logiki innej od naszej. W tym miejscu nieodparcie nasuwają się słowa
wspaniałej poetki i eseistki Anny Kamieńsk iej (1920–1986): „[…] na dnie mojej
i twojej wiary leży ciężka łza zwątpienia” (za: Sochoń, 2010), zawieszeni jesteśmy
zatem między integracją a rozpaczą, pomiędzy wiarą a zwątpieniem…
Rewelacją festiwalu lmowego w Wenecji w 2009 roku stał się wyjątkowy
lm, jaki zaprezentowała młoda austriacka reżyserka Jessica Hausner (ur. 1972),
pt. Lourdes, o którym Tadeusz Sobolew ski (ur. 1947) napisał:
Można pójść dalej, pokazać, jak człowiek sam boryka się z wiarą, niezależnie
od tego, czy uchodzi za wierzącego czy za niewierzącego. Bywa przecież, że ag-
nostyk zostawia sobie możliwość wiary w odwodzie, a wierzący swoją zewnętrz-
ną pobożnością zabija dręczące go wątpliwości […]. Zdrowi i chorzy, świeccy
i duchowni, ci ostentacyjnie pobożni i ci na wszelki wypadek sceptyczni – w tym
lmie nikt nie wierzy w sposób absolutny (podkreślenie moje – A.A.Z.). A z dru-
giej strony – czy ci powściągliwi, sceptyczni, przyziemni nie są czasem bliżsi
duchowi Ewangelii niż nie jeden jej zawodowy głosiciel? (Sobolewski, 2009).
Książkę adresuję do osób zarówno głęboko wierzących, jak i do wątpiących,
obojętnych i niezdecydowanych w kwestiach swojego poglądu na świat, a swoją
intencję wyrażę słowami znamienitego poety ks. Jana Twardowskiego (1915–
2006): „Nie przyszedłem pana nawracać” (Twardowski, 2000, s. 506).
I jeszcze jedno wyjaśnienie: niniejszą wersję książki postanowiłem opatrzyć
bibliogra ą, czyli zaktualizowanym wykazem literatury, z której skorzystałem,
pisząc tę pracę, a także słownikiem terminów, wyróżnionych w tekście czcionką
Candara bold, gdy dane określenie pojawia się po raz pierwszy, oraz indeksem
nazw osobowych.
Adam A. Zych
Wrocław, 31 października 2011 r.
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 ROZDZIAŁ
Wprowadzenie do psychologii religii
.. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin
religioznawczych i psychologicznych
Religioznawstwo – jako nauka o religiach – wyodrębniło się z innych dziedzin
wiedzy w drugiej połowie XIX stulecia, jednak swymi korzeniami sięga re ek-
sji nad religią* czasów starożytnych. Porównawcza, a często i krytyczna, myśl
religioznawcza – natury lozo cznej, etycznej i społecznej – obecna była w dzie-
łach Ksenofanesa z Kolofonu (ok. 575–ok. 480 p.n.e.), Herodot a z Halikarnasu
(ok. 485–ok. 425 p.n.e.), Demokryta z Abdery (ok. 460–ok. 370 p.n.e.), Platona
(ok. 427–347 p.n.e.), Epikura (341–270 p.n.e.), Euhemera z Messyny (ok. 340–
–ok. 260 p.n.e.), Cycerona (106–43 p.n.e.), Plutarcha z Cheronei (ok. 45–po 120),
Tacyta (ok. 55–ok. 120) i Lukian a z Samosaty (120–190), by wymienić najbardziej
znaczące nazwiska tego okresu.
Zainteresowania religioznawcze miały w starożytności w głównej mierze
charakter konfesyjny i apologetyczny, widoczny w pismach wczesnych pisarzy
chrześcijańskich i Ojców Kościoła: Arystydesa i Atenagorasa z Aten w II wie-
ku n.e., św. Ireneusza z Lyonu (ok. 140–ok. 202), Orygenesa (ok. 185–ok. 245),
św. Grzegorza z Nyssy (335–394) i św. Augustyna (354–430) w kolejnych stu-
leciach. Ten sam charakter miały wypowiedzi teologów oraz lozofów w okresie
średniowiecza, wśród których najbardziej znanymi postaciami byli św. Anzelm
z Canterbury (1033–1109), św. Bernard z Clairvaux (1090–1153) czy św. Tomasz
z Akwinu (1225–1274).
Czasy nowożytne przyniosły renesans myśli religioznawczej, racjonalizm
w pojmowaniu człowieka oraz istotnych dziedzin jego życia, w tym również
religijności i wierzeń religijnych, dając – w okresie oświecenia – spójną kon-
cepcję istoty, genezy i funkcji religii, której podstawą były badania empiryczno-
-porównawcze. Religię zaczęto pojmować jako zjawisko naturalne, które ma
* Czcionką Candara bold oznaczono terminy, których wyjaśnienie Czytelnik znajdzie w słowniku
na końcu książki – przyp. red.
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 4
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
swoją przeszłość i historię, przy czym dzieje religii ujmowano jako historię spo-
łeczeństwa, a losy bogów jako koleje życia ludzi.
Dopiero jednak w XIX wieku rozwój badań etnogra cznych i etnologicz-
nych oraz sformułowanie przez Karola Darwina (1809–1882) teorii ewolucji or-
ganizmów i przeniesienie tej koncepcji na grunt nauk o kulturze (ewolucjonizm
kulturologiczny) doprowadziły do powstania nauki o religii, a więc religioznaw-
stwa, określanego w Polsce jako religiologia, religionistyka i wiaroznawstwo,
a w innych krajach jako historia religii, nauka religijna, nauka o wierzeniach
czy wyznanioznawstwo, by wymienić te najczęściej stosowane nazwy.
Cezurę historyczną w rozwoju tej nauki wyznaczają lata 1856–1870. Wów-
czas ukazały się głośne rozprawy angielskiego lologa i religioznawcy pocho-
dzenia niemieckiego Friedricha Maksa Müllera (1823–1900): Szkic z zakresu
mitoznawstwa porównawczego (1856) i Wprowadzenie do nauki o religii (1870).
Pierwsza z nich zapoczątkowała religioznawstwo porównawcze, druga – hi-
storię porównawczą religii, F.M. Müllera zaś uznano za ojca religioznawstwa
porównawczego.
Wkrótce pojawiły się pierwsze naukowe czasopisma religioznawcze, takie
jak: „Revue de l’histoire des religions” (wyd. w Paryżu od 1880 r.), „Annales
du Musée Guimet” (wyd. w Lyonie od 1880 r.) i „Journal of Religious Psycho-
logy and Education” (wyd. w Worcester od 1902 r.), oraz powstały pierwsze
katedry religioznawstwa, m.in. na uniwersytetach w Lejdzie (1876) i Brukseli
(1884), a także na paryskiej Sorbonie (1886). Niebawem zagadnienia z zakresu
religioznawstwa stały się przedmiotem obrad międzynarodowych kongresów
w Chicago (1893), Paryżu (1900) i Bazylei (1904).
Równolegle, w latach 80. XIX stulecia, została zapoczątkowana – jako
względnie niezależna dyscyplina badawcza – psychologia religii. Prób psy-
chologicznego podejścia do religii doszukiwać się możemy znacznie wcześ-
niej, gdyż już w twórczości autorów z kręgu polskiego oświecenia, takich jak
ks. Hugo Kołłątaj (1750–1812) i ks. Stanisław Staszic (1755–1826), oraz w po-
glądach myślicieli angielskich drugiej połowy XIX wieku, takich jak Frederic
Temple (1821–1902) i Francis Galton (1822–1911). Przypomnę w tym miejscu, że
ks. H. Kołłątaj bodajże pierwszy podjął interesującą próbę skojarzenia history-
zmu i psychologizmu w tłumaczeniu genezy i rozwoju świadomości religijnej,
ks. S. Staszic zaś w poemacie Ród ludzki (wyd. w l. 1819–1820), opowiadając się
po stronie psychologizmu, przedstawił genezę i rozwój religii jako konieczny
wytwór ludzkiej psychiki. Z kolei F. Temple , późniejszy arcybiskup Canterbury,
już w 1857 roku wskazał na potrzebę wsparcia teologii na psychologii, F. Galton
zaś w 1873 roku zainicjował „eksperymentalny atak” na przejawy religii swym
słynnym artykułem Informacje statystyczne dotyczące skuteczności modlitwy. Te
prekursorskie postulaty i próby badawcze nie znalazły od razu zwolenników.
Dopiero w 1882 roku, jednocześnie w Stanach Zjednoczonych i Danii, ukazały się
pierwsze prace podejmujące problematykę psychologii religii. Były to Moralne
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych
5
i religijne kształcenie dzieci Granville’a Stanleya Halla (1844–1924) i Psychologia
w zarysie na podstawie doświadczenia Haralda Høffdinga (1843–1931). Ta ostatnia
książka zawierała obszerny rozdział dotyczący uczucia religijnego. W 1886 roku
ukazała się ważna rozprawa z zakresu psychologii religii pt. Naturalne przy-
czyny i nadprzyrodzone wrażenia brytyjskiego psychologa Henry’ego Maudsleya
(1835–1918). Tekst ten antycypował w pewnej mierze poglądy Williama Jamesa
(1842–1910), zawarte w Doświadczeniach religijnych (1902), i Zygmunta Freuda
(1856–1939), ujęte w Przyszłości pewnego złudzenia (1927).
Psychologiczne badania religijności prowadzone w sposób systematyczny
zapoczątkował pod koniec XIX stulecia amerykański lozof i psycholog religii
Edwin Diller Starbuck (1866–1947), autor fundamentalnej pracy Psychologia
religii. Empiryczne studium świadomości religijnej (1899), któremu omawiana
dyscyplina religioznawczo-psychologiczna zawdzięcza swą nazwę. Dodać na-
leży, że nurt empirycznych badań religijności człowieka, prowadzonych pod
koniec XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, zainspirowała wspomniana roz-
prawa F.M. Müllera Wprowadzenie do nauki o religii.
F.M. Müller zapoczątkował też naukowe religioznawstwo, które – we
współczesnym ujęciu – prowadzi badania zarówno poszczególnych religii, jak
i religii w ogóle (jej narodzin i rozwoju oraz procesów laicyzacji), uwzględnia-
jąc w nich tło historyczne, kulturowe i społeczne, a więc więzi łączące religię
z życiem ekonomicznym, społecznym, politycznym i aktywnością kulturową
człowieka oraz innymi formami świadomości społecznej, takimi jak: nauka,
lozo a i moralność, kultura lub sztuka. Celem tych badań jest odkrywanie
zarówno praw historycznych (diachronicznych), jak i systemowych (synchro-
nicznych) powstawania, rozwoju oraz zamierania religii i wierzeń religijnych
(zob. Nowaczyk , Poniatowski , 1986).
Przy tak szerokim, a zarazem ogólnym ujęciu przedmiotu religioznawstwa
(religie rozpatrywane z różnych pozycji, w rozmaitych aspektach, a przy tym
w powiązaniu z wieloma dziedzinami życia i działalności człowieka oraz z róż-
norodnymi formami świadomości społecznej) nie może dziwić konieczność
wyodrębnienia szczegółowych dziedzin bądź też dyscyplin religioznawstwa.
Podobną zresztą ewolucję w swoim rozwoju przeszła psychologia jako nauka,
wyodrębniając się najpierw z lozo i, zyskując następnie status samodzielnej,
akademickiej gałęzi wiedzy oraz przyjmując pod koniec XIX wieku charakter
eksperymentalny i dzieląc się na coraz bardziej wyspecjalizowane dyscypliny.
W tym miejscu należy określić miejsce psychologii religii wśród głównych
dziedzin religioznawstwa i na tle podstawowych działów psychologii. Schemat 1
ukazuje podział religioznawstwa na ważniejsze dyscypliny, a zarazem obrazuje
relacje zachodzące pomiędzy psychologią religii a jej naukami macierzystymi –
religioznawstwem i psychologią.
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
o
w
t
s
w
a
n
z
o
i
g
i
l
e
R
e
w
o
ł
ó
g
e
z
c
z
s
e
n
l
ó
g
o
ą
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
i
m
e
w
t
s
w
a
n
z
o
i
g
i
l
e
r
–
i
m
y
t
s
y
z
r
e
i
c
a
m
i
m
a
k
u
a
n
j
e
j
a
i
i
g
i
l
e
r
ą
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
y
z
d
ę
i
m
o
p
e
c
ą
z
d
o
h
c
a
z
e
j
c
a
l
e
R
.
1
t
a
m
e
h
c
S
i
k
u
a
n
e
z
c
i
n
c
o
m
o
p
-
o
i
g
i
l
e
r
a
w
t
s
w
a
n
z
e
n
n
i
y
n
i
l
p
y
c
s
y
d
-
o
i
g
i
l
e
r
e
z
c
w
a
n
z
a
i
g
o
l
o
j
c
o
s
i
i
g
i
l
e
r
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
i
i
g
i
l
e
r
a
i
r
o
t
s
i
h
u
m
z
i
e
t
a
i
k
y
t
y
r
k
i
i
i
g
i
l
e
r
a
i
r
o
t
s
i
h
a
z
c
w
a
n
w
ó
r
o
p
i
i
g
i
l
e
r
a
k
y
t
k
a
r
p
a
i
n
a
d
a
b
a
i
r
o
e
t
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
a
n
z
c
i
n
i
l
k
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
a
n
z
c
e
ł
o
p
s
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
a
z
c
w
a
w
o
h
c
y
w
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
a
n
l
a
t
n
e
m
y
r
e
p
s
k
e
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
j
a
w
o
o
w
z
o
r
a
o
z
o
l
i
i
g
i
l
e
r
-
o
i
g
i
l
e
r
a
t
e
m
o
w
t
s
w
a
n
z
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
i
c
ś
o
w
o
b
o
s
o
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
p
a
n
l
ó
g
o
-
o
i
g
i
l
e
r
o
w
t
s
w
a
n
z
e
n
l
ó
g
o
a
n
a
w
o
s
o
t
s
a
n
z
c
y
r
i
p
m
e
a
n
z
c
y
t
e
r
o
e
t
a
i
g
o
l
o
h
c
y
s
P
.
2
7
1
.
s
,
9
8
9
1
,
h
c
y
Z
.
A
A
.
:
o
ł
d
ó
r
Ź
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych
Do głównych dziedzin religioznawstwa zaliczyć należy (zob. Poniatowski ,
1962; Nowaczyk , Poniatowski , 1986):
1. Religioznawstwo ogólne. Dział ten bada religię jako całość i zajmuje się istotą
oraz strukturą religii i religijności człowieka, interesuje się także wzajemnymi
zależnościami zachodzącymi pomiędzy religią a innymi formami świadomo-
ści i sferami życia społecznego oraz dziedzinami kultury, takimi jak: nauka,
sztuka, polityka czy ideologia. Ponadto ustala przyczyny oraz najogólniejsze
prawidłowości powstania, rozwoju i zaniku religii jako systemu, analizuje rów-
nież związki między rozwojem społecznym a rozwojem religii. Podstawowym
problemem religioznawstwa ogólnego jest zatem poszukiwanie odpowiedzi na
pytania: czym jest religia?; jaka jest istota religii i jej wewnętrzna budowa?; jak
przebiega rozwój zjawisk religijnych i czym jest uwarunkowany? – czyli jakie są
najogólniejsze prawidłowości rozwoju tej formy świadomości, jaką jest religia?
2. Metareligioznawstwo. Można je uznać za część religioznawstwa ogólnego,
choć w ostatnich latach dziedzina ta wyraźnie zmierza do osiągnięcia statusu
samodzielnej dyscypliny religioznawczo-metodologicznej. Przedmiotem ba-
dań metareligioznawczych nie są zjawiska religijne, lecz procesy zachodzące
w samej nauce o religii, warunki jej powstania i rozwoju, prawidłowości rzą-
dzące rozwojem religioznawstwa, metodologia badań religioznawczych, struk-
tura religioznawstwa i jego podstawowe kategorie, takie jak: religia, doktryna
religijna, mit, kult, przeżycie religijne lub też doświadczenie religijne i wiele
innych. Metareligioznawstwo zajmuje się również badaniem wzajemnych re-
lacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami religioznawstwa,
analizą ich zakresu bądź kompetencji badawczej oraz prowadzeniem badań
naukometrycznych (w obrębie naukometrii i naukometrii religioznawczej),
w obszar których wchodzi ilościowa (statystyczna) analiza ciągów informa-
cyjnych w wiedzy o religiach. Dyscyplina ta stawia sobie zatem wiele pytań
natury metodologicznej dotyczących w głównej mierze statusu i charakteru
religioznawstwa jako nauki.
3. Filozo a religii. Ujmowana bywa co najmniej w pięciu różnych znaczeniach:
1) jako lozo a zawarta w religii i wówczas jej zadaniem jest wydobycie prawd
ukrytych w religii oraz wyrażenie ich językiem lozo cznym; 2) jako lozo a
służąca religii, a więc dyscyplina podporządkowana teologii, realizująca zlecane
przez nią zadania, podlegająca jej kontroli oraz poruszająca się w zakreślonych
przez nią granicach; tak rozumiana lozo a religii powinna się zajmować ob-
jaśnianiem prawd objawionych przez Bog a, umacnianiem racjami rozumowymi
oraz obroną religii przed krytyką; 3) jako część systemu lozo cznego dotycząca
religii; 4) jako lozo czna krytyka religii oraz 5) jako ogólna teoria religii, czyli
[…] część religioznawstwa, która zajmuje się problematyką de nicji religii, struk-
tury religii, ogólnymi prawami rozwoju religii i relacjami zachodzącymi pomiędzy
religią a innymi dziedzinami kultury i życia społecznego (Nowicki , 1988, s. 79).
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 8
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
4. Historia porównawcza religii. Jest to najstarsza dyscyplina religioznawstwa.
Zajmuje się opisem, badaniem i klasy kacją faktów z dziejów religii, jak
również ustalaniem prawidłowości rozwoju religii jako zjawiska historyczno-
-społecznego. Stosując metody porównań i uogólnień, dziedzina ta opisuje
źródła i rozwój pierwotnych form wierzeń religijnych, czyli religii pier-
wotnej, religii politeistycznych, religii światowych o tendencjach uniwer-
salistycznych oraz bada nowe religie, kulty i ruchy religijne pojawiające się
we współczesnym świecie. Zatem dyscyplina ta opisuje, bada, porządkuje,
porównuje, analizuje, interpretuje i uogólnia konkretne, zarówno historycz-
ne, jak i współczesne, formy przejawiania się zjawisk religijnych u różnych
ludów i narodów oraz w rozmaitych okresach dziejów społeczeństwa.
5. Historia i teoria ateizmu oraz krytyki religii. Zajmuje się badaniem dziejów
postaw ateistycznych oraz analizuje ich podłoże, a także metody i argumenty
krytyki religii z pozycji nauki i racjonalizmu. W zakres tej dziedziny religio-
znawstwa wchodzi również ateometria.
6. Psychologia religii. Należy, obok historii porównawczej religii, do najważniej-
szych gałęzi religioznawstwa. W obrębie tej dziedziny bada się psychologiczne
źródła religii oraz przejawy religijności człowieka (takie jak: wiara, „uczucia
religijne” lub „myślenie religijne”), miejsce religii w życiu jednostki i społe-
czeństwa, wzajemne związki zachodzące pomiędzy religią a życiem psychicz-
nym człowieka. Przedmiotem psychologii religii są również problemy ewolucji
religijności w poszczególnych fazach rozwoju indywidualnego oraz procesy
nawrócenia, ale i odchodzenia od religii, laicyzacji, indyferentyzmu religijne-
go, kryzysu współczesnej religijności w wielu krajach świata, typy religijności
oraz miejsce i rola religijności w strukturze osobowości. W zakres zaintereso-
wań psychologii religii wchodzą też zagadnienia z pogranicza psychologii
klinicznej, psychopatologii (np. analiza powiązań mistycyzmu religijnego
bądź ekstaz ze stanami neurotycznymi) oraz problemy psychospołeczne
(takie jak: badanie stereotypów i przesądów religijnych, zbiorowych przeżyć
religijnych, przejawów nietolerancji i fanatyzmu religijnego etc.).
7. Socjologia religii. Należy do najmłodszych, a przy tym najbardziej dyna-
micznych dziedzin religioznawstwa współczesnego. Zajmuje się badaniem
społecznych źródeł religii, miejsca religii i religijności człowieka w struktu-
rze społeczeństwa globalnego, analizą podstawowych funkcji religii w życiu
społeczeństwa oraz analizą czynników zaniku religii i rozwoju laicyzacji.
Socjologię religii interesują więc wzajemne wpływy religii i społeczeństwa,
przy czym religia rozpatrywana jest trójstronnie: jako element więzi społecz-
nej, jako element zbiorowości społecznych i jako specy czna forma ideologii.
W obrębie tej dziedziny bada się również stan religijności grup społecznych,
środowisk lokalnych i społeczeństwa, określa – na podstawie wyników tych
badań – główne tendencje rozwojowe w zakresie religijności lub laicyzacji,
jak również analizuje i określa stopień wpływów instytucji wyznaniowych
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych
i laickich na życie społeczne oraz na proces kształtowania się świadomości
społecznej.
8. Inne dyscypliny religioznawcze. Obejmują m.in. geogra ę, statystykę i języ-
koznawstwo religioznawcze. Wymienione działy religioznawstwa początkowo
zaliczano do nauk pomocniczych, a obecnie zdobywają one status samodziel-
nych gałęzi religioznawstwa szczegółowego.
9. Nauki pomocnicze religioznawstwa. Podobnie jak w każdej nauce, w reli-
gioznawstwie również korzysta się z wielu dyscyplin dodatkowych, „usłu-
gowych” lub też pomocniczych, które wspomagają główną dziedzinę badań
religioznawczych (np. socjologię bądź psychologię religii). Niemiecki religio-
znawstwa Alfred Rupp (1930–1993) do dyscyplin wspomagających religio-
znawstwo zaliczył m.in.: lologię, etnologię, socjologię ogólną, antropologię,
prehistorię i archeologię, historię sztuki, muzykologię i nauki przyrodnicze.
Z kolei Zygmunt Poniatowski (1923–1994) uznał za najważniejsze w studiach
i badaniach religioznawczych takie nauki pomocnicze, jak: nauki historyczne
(historię powszechną, historię kultury, lozo i i sztuki) oraz nauki pomocni-
cze historii (m.in. paleogra ę, dyplomatykę, chronologię, archiwistykę, geo-
gra ę historyczną), nauki prawne, ekonomię, nauki humanistyczne i przy-
rodnicze (a wśród nich zykę, chemię, antropologię, biologię i medycynę).
Określając miejsce psychologii religii wśród dyscyplin psychologicznych,
Władysław Dawid (1859–1914) uznał ją za część psychologii ogólnej, a zarazem
za naukę empiryczną (1933). Współcześni psychologowie, m.in. Leslie Spencer
Hearnshaw (1907–1991) i Henryk Olearnik (ur. 1948), potraktowali psychologię
religii jako dział psychologii stosowanej integrujący religioznawstwo i psycho-
logię społeczną. Wspomniany A. Rupp uważał, że psychologia religii jest częś-
cią medycyny będącej pomocniczą dyscypliną religioznawczą, a Michael Pye
(ur. 1939) uznał ją za element antropologii religii traktowanej jako subdyscy-
plina religioznawcza. Wreszcie rosyjscy znawcy religii: Dmitrij M. Ugrinowicz
(1923–1990) i Konstantin K. Płatonow (1906–1984) zaliczyli psychologię religii
do psychologii społecznej.
Uogólniając, proponuję uznać psychologię religii za szczegółową dyscypli-
nę religioznawstwa, która w swoich studiach teoretycznych, badaniach empi-
rycznych i zastosowaniach praktycznych korzysta z psychologii teoretycznej
(tj. psychologii ogólnej, osobowości i rozwojowej), psychologii empirycznej
(eksperymentalnej) oraz podstawowych działów psychologii stosowanej, takich
jak: psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna (zob. schemat 1, s. 16).
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
.. Przedmiot i zadania
współczesnej psychologii religii
... Religia jako zjawisko społeczne
Pierwszą próbę naukowej systematyzacji różnych ujęć, koncepcji, teorii i de -
nicji religii podjął w 1912 roku amerykański psycholog religii James H. Leuba
(1867–1946), który w znanej pracy zatytułowanej Psychologiczne studium religii
zestawił 48 propozycji zde niowania tego ogromnie złożonego, a zarazem po-
wszechnego w dziejach ludzkości zjawiska, jakim jest religia. Kolejną, znacz-
nie szerszą propozycję uporządkowania terminologicznego w tym zakresie
przedstawił w 1947 roku niemiecki psycholog Richard Pauli (1886–1951), który
w książce Istota religii zestawił aż 150 określeń i de nicji religii.
W historii myśli lozo cznej, społecznej oraz religioznawczej pojawiały się
i pojawiają różnego rodzaju interpretacje religii. Można odnotować wyjaśnie-
nia etymologiczne, formalno-opisowe, a także popularne, obiegowe określenia.
Tworzone są wreszcie interpretacje biologiczne, psychologiczne i społeczne tego
powszechnie znanego fenomenu.
Najwcześniej podjęto etymologiczne próby zde niowania religii, wywodząc
jej znaczenie teoretyczne i/lub sens empiryczny z określonego źródłosłowu.
Znamy co najmniej cztery propozycje poszukiwania słownego rodowodu ter-
minu „religia”:
1. Podstawowy pierwiastek (źródłosłów) w postaci łacińskiego słowa religio,
oznaczającego „troskę, pobożność, rzecz świętą, świętość” lub też „przed-
miot kultu”, wyprowadzano od innego łacińskiego terminu – religo, który
znaczy tyle, co „związywać, przywiązywać do siebie”. Przypuszczalnie
religia ma wiązać człowieka z Bog iem i/lub siłami nadprzyrodzonymi
bądź przywiązywać go do Bog a i/lub sił nadprzyrodzonych. Tak też zde-
finiował religię chrześcijański pisarz Firmianus (ok. 250–ok. 330), zwany
także Laktancjuszem , w dziele Boskie pouczenia, w którym czytamy: „Tym
to węzłem pobożności związani jesteśmy z Bog iem, skąd sama religia
wzięła nazwę”. Autor ten uważał, że słowo „religia” pochodzi od czasow-
nika religare, oznaczającego „odnowienie lub odtworzenie więzi między
człowiekiem a Bog iem, więzi zerwanej przez grzech” (za: Dzidek, 1998).
2. Źródłosłów religio – odnoszący się do więzi z tym, co transcendentne –
wywodzono również od łacińskiego słowa relego, które oznacza „na nowo
odczytywać, na powrót zbierać, zastanawiać się raz jeszcze, rozważnie wy-
bierać”. W tym znaczeniu religia jest więc „ponownym odczytaniem treści
danych od Bog a”. Tak też ujął ją Cyceron (1960), który w dziele O naturze
bogów pisał:
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii
Ci, którzy wszystko to, co się odnosi do bogów, pilnie obserwują, niejako
odczytują kilkakrotnie, zwą się religijnymi od kilkakrotnego odczytywania
z uwagą,
przy czym czasownik relegere rozumiał jako „drobiazgowe oddawanie czci
bogom”.
3. Z kolei św. Augustyn w traktacie Państwo Boże wyprowadził etymologię
nazwy „religia” od łacińskiego słowa reeligo, które oznacza „obierać sobie
ponownie coś za przedmiot czci”. Tym przedmiotem w jego ujęciu jest oczy-
wiście Bóg .
4. Wreszcie Massurius Sabinus (I w. n.e.) jako źródłosłów określenia „religia”
przyjął łaciński termin relinquo, który oznacza „opuszczenie, pozostawienie
na boku, odejście od czegoś, zaniechanie”, a więc „odłączenie tego, co święte,
od tego, co świeckie”, odejście od profanum na rzecz sacrum.
Inaczej podszedł do zde niowania religii amerykański psycholog Walter
Houston Clark (1902–1994), który poprosił 68 członków amerykańskiego towa-
rzystwa religioznawczego (teologów, lozofów, psychologów, psychiatrów oraz
przedstawicieli nauk przyrodniczych) o określenie tego zjawiska. Charaktery-
styki te uporządkował następnie w sześć grup. Zdaniem badanych osób, religia
oznacza (zob. Clark , 1958): coś nadprzyrodzonego, odpowiedź na najważniejsze
problemy bytu, a zwłaszcza na pytanie o sens życia, system poglądów grupo-
wych zawierający podstawowe wartości ludzkie, wyraz idei (instytucjonalnych
i doktrynalnych), system prawd dotyczących Bog a i stosunku człowieka do
Bog a, formę samoświadomości i duchowej integracji osobowości. Większość
respondentów zredukowała zatem religię do religijności, a więc do stanów psy-
chicznych lub do przekonań światopoglądowych.
Przejdźmy teraz do biologicznych bądź też biologizujących ujęć religii.
Przykładem mogą być poglądy przedstawiciela francuskiej psychologii ogólnej
i eksperymentalnej, a przy tym psychologa i psychopatologa religii, Théodule’a-
-Armanda Ribot a (1839–1916), który uznawał religię za zjawisko biologiczne,
pokrewne instynktowi zachowania życia. W Psychologii uczuć (1896) pisał on:
Uczucie religijne bardziej niż wszelkie inne związane jest z warunkami -
zjologicznymi, ponieważ występuje ono w ścisłej więzi z instynktem samoza-
chowawczym, ze swoistym dobrem, jak by to rozumiał wierzący ( Ribot, 1901).
Również francuski lozof, historyk i religioznawca Ernest Renan (1823–1892)
ujmował religię biologicznie, sądząc, że jej podstawą jest „instynkt religijny”,
podobny do instynktu budowania gniazd przez ptaki.
Z oryginalną propozycją biologizacji religii wystąpiła ortodoksyjna psy-
choanaliza, wedle której element psychiczny jest ze swej natury biologiczny
i niezależny od społeczeństwa i jego kultury. Fundament psychiki stanowią
niezmienne, wrodzone instynkty i popędy, kształtujące zamkniętą, pozbawioną
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
indywidualności sferę określoną jako id. Obejmuje ona nieświadomość, która
determinuje całą życiową działalność człowieka. Jednakże człowiek żyje wśród
innych ludzi i otoczenie społeczne nakłada na niego system tabu, który działa
regulatywnie na organizm ludzki, „wypierając” w podświadomość instynk-
towne impulsy jednostki. W zależności od sposobów i właściwości tłumienia
i/lub wypierania tych impulsów i popędów kształtują się aksjologiczne syste-
my w postaci moralności, sztuki i religii (szerzej poglądy twórcy psychoanalizy
Z. Freuda na religię i religijność człowieka omawiam w rozdziale 2).
Z kolei ewolucjonizm kulturologiczny, określany również mianem darwini-
zmu społecznego, przyjął kategorie ewolucjonistycznego sposobu myślenia, za-
razem skłaniając się w kierunku idealistycznych i meta zycznych interpretacji
zjawisk społecznych. Tym samym rozszerzył zakres zastosowań darwinowskich
kategorii, które dotychczas miały rację bytu jedynie na gruncie biologii. Z tego
punktu widzenia społeczeństwo i jego instytucje, w tym również religia (jako
forma świadomości społecznej), podlegają prawom dziedziczności, zmienności,
doboru, walki o byt i przystosowania. To daleko idące uproszczenie procesów
i zjawisk społecznych oraz brak rozróżnienia między tym, co biologiczne, a tym,
co społeczne, nie dawało szansy rzetelnego ujęcia i wyjaśnienia istoty religii.
W rzeczywistości darwinizm społeczny w takim wydaniu był jeszcze jedną pro-
pozycją biologizującego spojrzenia na religię.
W religioznawstwie zachodnim od początku XX stulecia wyraźnie zaznacza
się tendencja do psychologizacji religii. Występuje ona zarówno w anglosaskiej
psychologii religii, jak i w obrębie psychologicznych nurtów w socjologii. Do jej
głównych założeń należy rozpatrywanie życia społecznego jako fenomenu psy-
chospołecznego oraz wydzielanie z różnorodnych więzi społecznych interakcji
indywidualnych, międzyindywidualnych i międzyosobowościowych, a także
tworzenie na ich podstawie pełnego systemu stosunków społecznych i kategorii
wspólnoty. Nurt psychologizujący traktuje religię jako zjawisko indywidualne,
właściwe psychice jednostki, bądź też jako swoisty wyróżnik człowieczeństwa.
Tak pojmował religię W. James (1902, s. 31–32), sprowadzając ją do uczuć, czynów
i doświadczeń człowieka oraz do jego przekonania, że te emocje, zachowania i do-
świadczenia odnoszą się do czegoś, co on sam uznaje za boskie. Inaczej mówiąc:
de niował on religię poprzez charakterystykę życia religijnego jednostki, które,
jego zdaniem ( James, 1902, s. 368–369),
[…] polega na wierze w porządek wyższy, niewidzialny i w to, że najwyższe
nasze dobro zależne jest od naszego dostrojenia się do tego porządku (wszystkie
cytaty obcojęzyczne w tłumaczeniu autora tej książki)
(szerzej poglądy W. Jamesa na religię i religijność człowieka omawiam w roz-
dziale 2).
Najbardziej powszechną postacią psychologizacji religii jest wyprowadza-
nie jej z emocjonalnej sfery psychiki jednostki. W takim ujęciu religia, a ściślej
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii
3
mówiąc: religijność, sprowadza się do całej gamy emocji i uczuć, takich jak:
uczucie zależności, poczucie „bojaźni i drżenia”, lęku, smutku i żalu, fascynacji
i przerażenia, odczuwanie życia kosmicznego, uczucie nabożności, uwielbie-
nia, pietyzmu, czci i nadziei, poczucie nieskończoności, transcendencji i wiele
innych.
Religia jako zjawisko społeczne pojmowana była w dziejach myśli społecz-
nej różnorodnie. Jedno z pierwszych socjologicznych podejść do niej przed-
stawił francuski socjolog Émile Durkheim (1858–1917), który zde niował
religię w kategoriach jej funkcji społecznych jako czynnik integracyjny grup
społecznych. É. Durkheim (1990) uznał, że religia jest systemem wierzeń i rytua-
łów odnoszących się do rzeczy świętych, przy czym świętość jest zredukowana
do tego, co społeczne. System ten łączy ludzi w grupy społeczne, zatem religia
w jego ujęciu to fakt społeczny, będący podstawowym czynnikiem integrującym
społeczeństwo. Nie należy więc poszukiwać źródeł i/lub istoty religii w cechach
jednostek, lecz w istocie bytu społecznego (zob. Pawluczuk , 2000, s. 288).
Podzielając stanowisko w kwestii integracyjnej funkcji religii, pionier psy-
chologii człowieka pierwotnego, francuski lozof, socjolog i antropolog spo-
łeczny Lucien Lévy-Bruhl (1857–1939) wyprowadził religię z kolektywnych
wyobrażeń, a wierzenia religijne – na równi z obyczajem i językiem – potrak-
tował jako przejaw kolektywnych wyobrażeń. Początkowo wystąpił on z tezą,
że myślenie pierwotne polegało na przypisywaniu równym co do swej natury
przedmiotom tych samych właściwości i sił nadprzyrodzonych, a w konse-
kwencji ten rodzaj myślenia stanowił podstawę wierzeń pierwotnych, prze-
sądów i praktyk magicznych. Analizując funkcje umysłowe u ludów pierwot-
nych, doszedł do wniosku, że
Świadomość człowieka pierwotnego okryta jest elementami mistycznymi,
których nie można od niej oddzielać i które z pewnością mają naturę kolektywną.
Zdaniem L. Lévy-Bruhla , elementy mistycyzmu występują też u współczesnego
człowieka, a nawet w naszym społeczeństwie „elementy prelogiczne i mistyczne
współistnieją […] z elementami logicznymi” ( Lévy-Bruhl, 1992, s. 450). W genezie
religii kolektywne wyobrażenia spełniają funkcję wzmacniania wierzeń religij-
nych, dzięki temu, że mają imperatywny charakter, są przekazywane z pokolenia
na pokolenie, z ojca na syna, nie zależą w swym istnieniu od indywidualnych
właściwości osobowościowych, są niezróżnicowane, a zarazem powiązane ze
sferą emocjonalno-motoryczną i tym samym nie podlegają intelektualizacji, prze-
tworzeniu myślowemu.
Niemieccy znawcy religii – socjolog Max Weber (1864–1920) i teolog Paul
Tillich (1886–1965) – ujęli religię jako rodzaj konsekwencji, zwartych odpo-
wiedzi na dylematy egzystencji człowieka: traumę narodzin, dramat choroby
i nieuchronność śmierci. One dopiero nadają światu pełnego znaczenia. W tym
sensie religia jest ludzką odpowiedzią na najbardziej osobiste pytania dotyczą-
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 4
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
ce człowieka, jego esencji i egzystencji, w tym także spraw ostatecznych. Na-
stępstwem takiego jej de niowania jest uznanie, że całe ludzkie istnienie jest
religijne, doznajemy religii, stając twarzą w twarz z naszymi egzystencjalnymi
problemami: chorobami, starzeniem się, cierpieniem i śmiercią.
Warto na zakończenie przytoczyć współczesne rozumienia kategorii „reli-
gia”. Włoski socjolog religii Gianni Ambrosio (ur. 1943) uważa nie bez racji, że
Jest to pojęcie bardzo bogate, którym określa się zespół odniesień człowieka
do „tego, co niewidzialne”, a więc zespół wierzeń i praktyk rytualnych oraz
etycznych, które wyrażają i ukazują związek z tym, co „boskie” albo inaczej
„święte” ( Ambrosio, 2000, s. 633).
W istocie jest to próba zde niowania religijności, którą można określić jako
światopoglądową orientację jednostki i/lub grupy społecznej. Z kolei w ujęciu
psychologicznym
Religia tworzy więzi międzyludzkie i duchowe; jej funkcja polega na łącze-
niu ludzi w jednej wierze poprzez wspólnotę świętych przedmiotów i rytuałów.
Ta głęboko zakorzeniona w ludziach odwieczna i uniwersalna potrzeba wyni-
ka prawdopodobnie z poczucia znikomości istoty ludzkiej wobec kosmosu oraz
jej pragnienia bezpieczeństwa (Sillamy , 2002, s. 250).
Natomiast Abraham Joshua Heschel (1907–1972), wybitny lozof religii i klasyk
żydowskiej re eksji o Bog u, sądził, że
Religia jest odpowiedzią na ostateczne pytania człowieka. Kiedy rodzi się
w nas brak świadomości pytań ostatecznych, religia staje się nieistotna i nastaje
jej kryzys. Podstawowe zadanie lozo i religii to odnalezienie pytań, na które
religia jest odpowiedzią. Owo poszukiwanie musi opierać się na odwołaniu za-
równo do świadomości człowieka, jak i do nauczania oraz zwyczajów religijnej
tradycji (Heschel , 2007, s. 9).
Autor ten trafnie dodał, że
Religia ma początek „w tym, co niewysłowione”, w świadomości rzeczy-
wistości, która podważa naszą mądrość, która niweczy nasze pojęcia. Zatem
zacząć trzeba od „tego, co niewysłowione”, gdyż w przeciwnym razie problem
znika; trzeba spostrzec go na nowo, gdyż inaczej żadne rozwiązanie nie będzie
trafne (Heschel , 2008).
Wreszcie niemiecki socjolog Thomas Luckmann (ur. 1927) uważa, że religia
pełni podstawową funkcję stabilizacyjną i organizacyjną, będąc niezbywalnym
elementem życia społecznego, i podlega procesom mody kacji (dostosowania);
usunięcie tego elementu oznacza destrukcję społeczności. Współcześnie religia
nie tyle została wyparta z życia ludzkiego, ile uległa dość istotnemu przeobra-
żeniu, polegającemu na tym, że religię zinstytucjonalizowaną zastępuje religia
osobista, prywatna, uwewnętrzniona, czyli „niewidzialna religia” – jak głosi ty-
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii
5
tuł eseju T. Luckmanna (2006), bądź też religię jako zjawisko społeczne zastępuje
religia „prywatna”, którą wyróżnia indywidualny charakter czyichś przekonań
i zachowań religijnych (zob. Fromm , 2000a, s. 61 i nast.). Pojawiają się w tym
miejscu ważne pytania dotyczące określenia, czym współcześnie jest religia,
jakie jest jej miejsce w czasach sekularyzacji, na ile aktualna jest jeszcze socjolo-
giczna de nicja religii, traktująca ją jako
[…] usystematyzowany zespół przekonań, wierzeń i praktyk dotyczących po-
nadnaturalnej rzeczywistości oraz jej wpływu na świat, ludzkość, człowieka
i jego społeczne zorganizowanie (Olechnicki , Załęcki , 1999, s. 176),
i wreszcie istotne kwestie zmian w religijności człowieka XXI stulecia: czyżby ra-
cję miał teoretyk marksizmu Włodzimierz I. Lenin (1870–1924), pisząc: „Religię
należy uznać za sprawę prywatną” (Lenin , 1905), skoro sto lat później czytam:
Religijność stała się „sprawą prywatną”. Wiara, która jest może jeszcze za-
korzeniona w wielu duszach, stała się „tajemnicą”, której publiczne ujawnienie
wywołuje zamieszanie […] – ale czy jesteśmy zdolni do tego, aby obyć się bez
obietnicy zbawienia? Od Kościołów odchodzą ich wyznawcy – czy to znak zani-
kającej wiary? Ofensywa racjonalizmu uwolniła nas od uciążliwych stosunków
z władzą najwyższą – ale czym można zaspokoić pragnienie pewności wobec
swojego sumienia? (Brodersen , Dammann , 2002, s. 4, 1).
Różnorodne spojrzenia na religię zestawił Włodzimierz Pawluczuk (ur. 1934),
pisząc te oto słowa:
W odróżnieniu od lozo i czy teologii, które badają przekonania religijne
w ich odniesieniu do bytu bądź Absolutu, a także w odróżnieniu od psychologii,
która bada subiektywną stronę przeżycia czy przekonania religijnego – socjolo-
gia koncentruje się na społecznym aspekcie zjawiska religijnego i bada nie tylko
przekonania, ale również ich zobiektywizowane formy wyrazu, mianowicie
kult i organizację (Pawluczuk , 2000, s. 288),
i wskazując zarazem na strukturę religii jako zjawiska społecznego oraz religij-
ności człowieka jako zjawiska wewnętrznego.
... Struktura religii i wewnętrzna budowa
religijności człowieka
Religia jest jedną z form świadomości społecznej, obejmującą zespół tych treści
życia duchowego społeczeństwa, idei i postaw psychicznych, które za pośred-
nictwem określonych instytucji, zrzeszeń i związków religijnych oddziałują na
życie społeczne.
Struktura każdej zarówno historycznie znanej, jak i występującej współ-
cześnie religii – jako systemu ideologicznego, a zarazem formy świadomości
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
j
e
c
ą
u
t
n
e
z
e
r
p
e
r
y
b
o
s
o
ą
n
j
i
g
i
l
e
r
ę
j
c
a
z
i
n
a
g
r
o
)
u
t
l
u
k
e
z
s
u
i
r
a
n
o
j
c
k
n
u
f
(
a
i
n
e
z
s
e
z
r
z
,
e
j
c
u
t
y
t
s
n
i
e
n
j
i
g
i
l
e
r
i
k
z
ą
i
w
z
i
)
i
c
ś
o
t
r
a
w
a
t
a
i
w
ś
o
g
e
j
i
a
k
e
i
w
o
ł
z
c
a
n
j
i
g
i
l
e
r
a
i
g
o
l
o
p
o
r
t
n
a
a
i
r
o
e
t
(
a
i
g
o
l
o
m
s
o
k
)
a
t
a
i
w
ś
a
i
r
o
e
t
(
g
e
i
b
a
a z
w
y
w
o
d
ę
z
r
b
o
)
a
i
n
o
m
e
r
e
c
(
a
j
c
a
l
p
m
e
t
n
o
k
j
a
z
c
y
w
z
ł
a
u
t
y
r
a
i
g
o
l
o
e
t
)
a
g
o
b
a
i
r
o
e
t
(
t
i
l
d
o
m
a
r
a
o
j
a
z
c
y
b
o
t
y
r
a
i
g
o
l
o
i
r
e
t
o
s
a
i
g
o
l
o
t
a
h
c
s
e
a
z
e
n
e
g
a
k
e
i
w
o
ł
z
c
a
w
t
s
ń
e
z
c
e
ł
o
p
s
i
a
i
n
o
g
o
m
s
o
k
a
k
y
t
e
g
o
l
o
p
a
a
k
y
t
a
m
g
o
d
y
ł
a
i
z
d
e
n
n
i
a
e
c
y
d
o
e
a t
i
n
o
g
o
e
t
a
i
n
o
g
o
e
g
a
z
e
n
e
g
o
i
b
.
e
n
s
a
ł
w
e
i
n
a
w
o
c
a
r
p
o
:
o
ł
d
ó
r
Ź
a
n
l
a
r
k
a
s
a
j
c
a
z
i
n
a
g
r
o
a
n
j
i
g
i
l
e
r
a
n
y
r
t
k
o
d
y
n
j
i
g
i
l
e
r
t
l
u
k
i
i
g
i
l
e
r
a
r
u
t
k
u
r
t
S
i
i
g
i
l
e
r
a
r
u
t
k
u
r
t
S
.
2
t
a
m
e
h
c
S
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii
społecznej – składa się z trzech współzależnych części składowych, do których
zaliczamy (zob. schemat 2, s. 26):
1. Kult religijny (od łac. cultus – cześć, hołd, poważanie, uwielbienie), czyli kształt
działalności religijnej zarówno indywidualnej jednostki, jak i grup bądź śro-
dowisk religijnie żywotnych, będący zewnętrznym przejawem wewnętrznych
treści religii oraz psychicznych doznań, stanów i przeżyć człowieka, a więc jego
życia religijnego. Za pośrednictwem kultu religijnego, na który składają się
czynności i akty czci oddawane siłom nadprzyrodzonym, poprzez takie formy,
jak: o ara, modlitwa i ceremonia, manifestuje się religijność danej osoby, grupy
środowiskowej, lokalnej lub kulturowo-historycznej. Kult – mówiąc metafo-
rycznie – pełni w każdej religii taką samą funkcję jak centralny układ nerwowy
w organizmie człowieka, a jego odrzucenie automatycznie niszczy wszelką
treść religijną i przekształca religię w lozo ę bądź etykę (zob. Swienko , 1981).
Wraz z rozwojem religii kult – jako jej element strukturalny – przecho-
dził również swoistą ewolucję od form najprostszych, takich jak ryt (w po-
staci indywidualnego gestu bądź ruchu, wyrażającego w mimice i motoryce
człowieka jego stan emocjonalny), do coraz bardziej złożonych, takich jak:
rytuał (będący już zespołem religijnych czynności obrzędowych), obyczaje,
zwyczaje i obrzędy religijne, zabiegi obrzędowe w postaci ceremonii religij-
nych (np. nabożeństwa) oraz o ara, modlitwa i kontemplacja.
Nie sposób dokonać ścisłej delimitacji nawet podstawowych form kul-
tu religijnego z tego względu, że formy te wiążą się ze sobą – przykładowo:
składanie o ary może być związane z modlitwą i ceremonią religijną, z kolei
modlitwa może przechodzić w głębszy stan wewnętrznej re eksji religijnej,
jaką jest rozmyślanie lub kontemplacja religijna.
Do najbardziej charakterystycznych, a zarazem uniwersalnych form kul-
tu religijnego należą o ara i modlitwa, które przejawiają się we wszelkich
religiach. O ara – jako forma kultu religijnego – przechodziła także ewolucję
w kierunku symbolicznego znaczenia. Początkowo wyrażała zasadę „nic bez
w zamian”, do ut des – „daję, abyś i ty mi dał”, a więc składana była w celu
pozyskania przychylności duchów i bogów, oraz miała dość często okrutną
postać o ary z człowieka. Później składano o ary zastępcze – symboliczne.
Przykładem może być o ara z Izaak a, opisana w Starym Testamencie: oto
Bóg , chcąc wypróbować wiarę Abrahama , każe mu o arować swego syna
na całopalenie. Abraham spełnia rozkaz, ale gdy podnosi miecz, aby zabić
Izaak a, powstrzymuje go anioł i podsuwa mu w zamian barana (Rdz 22,1–18;
zob. Pismo święte…, 2000, s. 37). Z czasem rozszerzono również zakres celów
tej formy kultu religijnego. O ara stawała się wyrazem oddania i poddania
się człowieka woli bóstw, składanego im hołdu bądź też przyjmowała kształt
prośby o coś lub – w postaci pokuty – miała na celu przebłaganie bogów.
Z kolei modlitwa, jako kultowa forma kontaktu człowieka z Bog iem, wy-
rosła prawdopodobnie z zaklęcia i magii. Jan Parandowski (1895–1978) pisał:
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 8
Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii
„Słowo było od początku zarazem narzędziem aktywności ludzkiej i czymś
tajemniczym, wymagającym szacunku i ostrożności” ( Parandowski, 1998).
Istotnie słowo od najstarszych dziejów ludzkości miało ogromną i czarowną
moc, w którą człowiek wierzył, pragnąc coś uzyskać od bóstwa za pośredni-
ctwem modlitwy bądź wyrazić swoje całkowite i bezgraniczne oddanie, cześć
i hołd, lub też przekonać istotę boską do swoich racji. Wreszcie modlitwa – jako
spowiedź – miała przynieść oczyszczenie, czyli katharsis, oraz ukojenie i uspo-
kojenie wewnętrzne.
Oto kilka przykładów modlitwy z różnych okresów ludzkości. Na początek
fragment modlitwy ekspiacyjnej z XI stulecia (http://adonai.pl/zrodelko):
Nie wiem, nie wiem, co pocznę nieszczęsny!
A więc krzykiem spowiadam się jawnym:
idę z prośbą, jak syn marnotrawny,
z nierządnicą łzy leję – rzęsiste!
A oto niewielki urywek znacznie wcześniejszej modlitwy św. Makaryny
Młodszej (ok. 327–379) na łożu śmierci (za: Bober, 1965, s. 135):
Jeślim przez słabość natury zbłądziła,
jeślim zgrzeszyła myślą, mową, czynem,
przebacz mi, który masz moc odpuszczania
grzechów na ziemi […].
Kolejny, chronologicznie najstarszy, przykład to fragment hymnu do boga
słońca Szamasz a. Tekst ten pochodzi najprawdopodobniej z pierwszej poło-
wy II tysiąclecia przed naszą erą ( Stępniewska, 1984, s. 3):
Cała ludzkość kornie klęka przed tobą.
Szamasz u, twego światła pragnie świat.
Poprzez naczynia wróżbiarskie […]
oświecasz kapłanów wyjaśniających sny.
[…] padają na twarz przed tobą.
Niegodziwy i prawy pada na twarz przed tobą.
Nie ma nikogo, poza tobą, kto schodzi do dna otchłani.
Następny przykład to fragment modlitwy człowieka starzejącego się, która
pochodzi z początku XX stulecia ( Duda, 2012):
Zostań z nami Panie, bo „dzień się nachyla i ma się ku wieczorowi”.
O Ty! pokoju i ucieczko serc udręczonych, zostań z nami z obawy,
żeby się miłość nasza nie wyziębiła i aby światło nasze nie zgasło w nocy,
bo dzień się nachyla i ma się już ku wieczorowi […].
Już wieczór życia mojego się robi, już ciało moje
ulega gwałtowności cierpienia, śmierć mnie otacza,
sumienie moje się trwoży, drżę na myśl o sądach Twoich, mój Panie!
I ostatni przykład współczesnej modlitwy, jaką zostawił w swej Drodze do szczęś-
liwego życia francuski pisarz i lotnik Antoine de Saint-Exupéry (1900–1944):
A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii
Nie proszę o cuda ani o wielkie olśnienia, Panie, lecz o siłę na każdy dzień.
Naucz mnie sztuki małych kroków.
Spraw, bym z ciekawością dziecka w zgiełku, hałasie, i gonitwie odkrywał,
poznawał i przechowywał to, co spotyka mnie na co dzień.
Spraw, bym właściwie
Pobierz darmowy fragment (pdf)