Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00300 030910 15022126 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Pomiędzy wiarą a zwątpieniem - ebook/pdf
Pomiędzy wiarą a zwątpieniem - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 307
Wydawca: Impuls Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7850-084-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> podręczniki
Porównaj ceny (książka, ebook (-8%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

 

Dlaczego jeden wierzy, inny zaś wątpi w istnienie Boga, a jeszcze inny jest obojętny wobec kwestii religijnych? Co czyni osobę religijną? Czy jest ona ze swej natury „istotą religijną”, czy też staje się nią w procesach rozwoju, wychowania i/lub socjalizacji? Czy mamy do czynienia tylko z jednym źródłem religijności jednostki, czy też możemy mówić o wielopostaciowych korzeniach religii i religijności? Jaka jest rola religii i religijności w psychicznym funkcjonowaniu jednostki? Jak przebiega rozwój religijności jednostki i czym jest on uwarunkowany? Czy człowiek dorosły, tracąc ufne spojrzenie dziecka i bezkompromisową postawę młodzieńca, wraz z dojrzałością zyskuje równowagę i uspokojenie światopoglądowe? A nade wszystko czy ma niepowtarzalną szansę pogłębienia życia religijnego, czy też następuje polaryzacja religijności? Czym współcześnie jest religia oraz jakie jest jej miejsce w świecie sekularyzacji? Dlaczego ludzie wierzą? Jakie motywy skłaniają ich już nie do wiary w ogóle, lecz do wiary w Boga? Jak układać się z własnym losem i z jego nieuchronnością, a może ironią, gdy na usta cisną się pytania: Jeżeli Bóg istnieje, to dlaczego pozwala na nasze cierpienie? Dlaczego zabierasz nasze miłości, Boże?

Na te i wiele innych, wcale nieprostych pytań próbuję odpowiadać w tym wprowadzeniu do psychologii religii, otwierając przed Czytelnikiem rozległą przestrzeń „pomiędzy wiarą a zwątpieniem”, która jest w nas obecna. W tym miejscu nieodparcie nasuwają się słowa poetki Anny Kamieńskiej (1920–1986): „na dnie mojej i twojej wiary leży ciężka łza zwątpienia”, zawieszeni jesteśmy zatem między integracją a rozpaczą, między wiarą a zwątpieniem…

W istocie niniejsza publikacja stanowi monograficzne ujęcie psychologii religii, prezentujące podstawowe nurty i kierunki, jak również osiągnięcia psychologii religii zeszłego stulecia wraz z omówieniem rozwoju religijności człowieka, związku między osobowością a religijnością oraz próbą ukazania metodologicznych podejść do tych niezmiernie osobistych i złożonych kwestii.

Książkę adresuję do osób zarówno głęboko wierzących, jak i do wątpiących, obojętnych i niezdecydowanych w kwestiach swojego poglądu na świat, a swoją intencję wyrażę słowami znamienitego poety ks. Jana Twardowskiego (1915–2006): „Nie przyszedłem pana nawracać”.

dr hab. Adam A. Zych, profesor Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Adam A. Zych Pomiędzy wiarą a zwątpieniem © Copyright by Adam A. Zych © Copyright by O cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012 Współautorką rozdziału trzeciego dotyczącego religijności człowieka w ujęciu rozwojowym jest Bożena M. Zych Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek Opracowanie typogra czne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Autorem obrazu Żeglowanie/Navigare (1997) wykorzystanego na okładce jest Jan Walasek Publikacja do nansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą ISBN 978-83-7850-084-1 O cyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulso cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulso cyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012 A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Spis treści Słowo od autora ................................................................................................ � ROZDZIAŁ � Wprowadzenie do psychologii religii ........................................................... �� �.�. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych ............................................................................. �� �.�. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii ...................... �� �.�.�. Religia jako zjawisko społeczne .............................................. �� �.�.�. Struktura religii i wewnętrzna budowa religijności człowieka ................................................................................. �� �.�.�. Religijność człowieka jako zjawisko psychologiczne ............. �� �.�.�. Psychospołeczne źródła religii i religijności człowieka .......... �� �.�.�. Główne funkcje psychospołeczne religii i religijności ............ �� �.�.�. Najważniejsze zadania współczesnej psychologii religii ........ �� �.�. Podstawowe problemy badawcze i główne kategorie pojęciowe psychologii religii ............................................................................. �� �.�. Wielowarstwowość religii/religijności i doświadczenia religijnego ........................................................................................ �� ROZDZIAŁ � Z dziejów psychologii religii ............................................................................ �� �.�. Rozwój psychologii religii na świecie ................................................ �� �.�. Rozwój polskiej psychologii religii .................................................... �� �.�. Kierunki współczesnej psychologii religii ......................................... �� �.�.�. Stanowisko naturalistyczne .................................................... �� �.�.�. Stanowisko socjologizujące .................................................... ��� �.�.�. Stanowisko fenomenologiczne ............................................... ��� A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6 Spis treści ROZDZIAŁ � Religijność człowieka w ujęciu rozwojowym ............................................. ��� �.�. Dzieciństwo ........................................................................................ ��� �.�.�. Ogólna charakterystyka religijności dziecka .......................... ��� �.�.�. Dziecięce koncepcje Boga ....................................................... ��� �.�.�. Myślenie magiczne dziecka a jego religijność ........................ ��� �.�. Młodość ............................................................................................. ��� �.�.�. Młodzieńczy idealizm i problematyka  lozo czna ................ ��� �.�.�. Faza kryzysu i przełomu .......................................................... ��� �.�.�. Czy uspokojenie i stabilizacja? ................................................. ��� �.�.�. Destruktywne kulty, fałszywi prorocy .................................... ��� �.�. Wiek dojrzały ..................................................................................... ��� �.�.�. Ogólna charakterystyka religijności człowieka dorosłego .... ��� �.�. Starość ................................................................................................ ��� �.�.�. Wiara u schyłku życia ludzkiego – poglądy Kazimierza Dąbrowskiego, Erika H. Eriksona, Jamesa W. Fowlera i o. Richarda Rohra ................................. ��� �.�.�. Renesans religijności ludzi w podeszłym wieku czy sztywność osobowości? .................................................... ��� �.�. Śmierć w cyklu życiowym człowieka ................................................ ��� ROZDZIAŁ � Osobowość a religijność człowieka .............................................................. ��� �.�. Procesy poznawcze oraz emocje i uczucia ....................................... ��� �.�. Motywacja, potrzeby psychiczne i postawy .................................... ��� �.�. Mechanizmy obronne ........................................................................ ��� �.�. Religijność zewnętrzna i wewnętrzna .............................................. ��� ROZDZIAŁ � Metodologiczne problemy współczesnej psychologii religii ................ ��� �.�. Obserwacja zachowania .................................................................... ��� �.�. Rozmowa i wywiad psychologiczny ................................................. ��� �.�. Analiza dokumentów ........................................................................ ��� �.�. Skale postaw ...................................................................................... ��� A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Spis treści  �.�. Testy psychologiczne i metody projekcyjne ..................................... ��� �.�. Narracyjne i biogra czne podejścia do zjawiska religijności człowieka ........................................................................................... ��� �.�. Możliwości zastosowania eksperymentu w psychologii religii ....... ��� Zamiast zakończenia ........................................................................................ ��� Bibliogra a ........................................................................................................... ��� Słownik terminów ............................................................................................. ��� Indeks nazw osobowych ................................................................................. ��� A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Dla Ewy M ., oczywiście A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Słowo od autora Pomiędzy wiarą a zwątpieniem rozciąga się przestrzeń, jaką każdy w sobie nosi, i niekie- dy potrzebuje się namacalnie z nią zmierzyć. Ewa Pełka (ur. 5) Nieprzypadkowo otwieram niniejszą książkę fragmentem artystycznego credo cudownej malarki polskiej, z którą dane mi było wielokrotnie rozmawiać nie tylko o sztuce, ale i o przygodności naszego bytowania na tym łez padole. Jako psycholog, a z zamiłowania poeta, wyczuwałem to zawieszenie „między chwilą zwątpienia a Słowem krzepiącym”, gdy człowiek jest rozprzestrzeniony pomię- dzy dwoma biegunami: światłem Wiary a mrocznością utraty nadziei, odczuwa- łem też ten oto zadziwiający fenomen: […] że zwątpić nigdy nie za wcześnie, uwierzyć nigdy nie za późno – jak bluźnierczo, jednak z błyskiem wiary, pisałem w jednym ze swoich wierszy (A.A. Zych , 1997, s. 61). Na zwodniczość bytu ludzkiego jako pierwsi wskazali egzystencjaliści, rozpatrujący los człowieka w kategoriach przypadku i przygodności. Postmo- derniści poszli krok dalej, twierdząc, że człowiek – sam na sam ze swym losem – ma coraz mniej szans na zrozumienie, a co dopiero na kontrolę otaczającego go świata, stąd nie znajduje on oparcia ani w Bog u, ani w sobie, ani w świecie, ani w społeczeństwie. Głębokie zagubienie człowieka współczesnego wiąże się z relatywizacją wartości – to, co cenimy, jest względne, a to z kolei uniemożliwia dokonywanie jakichkolwiek wyborów moralnych. Klęską  lozo i końca XX stulecia, jaką jest postmodernizm, będzie zapewne utrata wiary w człowieka, kryzys podmiotowości osoby ludzkiej i głębokie zwąt- pienie w to, co racjonalne i obiektywnie prawdziwe. Ta przedziwna  lozo a jest zarazem próbą określenia ponowoczesnego społeczeństwa i świata. Czy nadal będzie to zbiorowość wyboru, ale i niedoboru, czy też społeczeństwo ob tości, czy może społeczność przeżycia, by doznać i użyć jak najwięcej, jak najszybciej, jak najmocniej, do wypalenia swej istoty, w tym krótkim przecież życiu – a może będzie to wspólnota losu? A jeśli tak się stanie, to jak się układać z własnym losem i z jego nieuchronnością, a może ironią? A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012  Słowo od autora Oto już na początku nowego, XXI, stulecia jakże trafna staje się gorzka diag- noza jednego z najbardziej wpływowych myślicieli, Ericha Fromma (1900–1980): Stanęliśmy oto w obliczu demona, choć jeszcze niewielu dostrzega go wy- raźnie. Nie jest to stary duch komunizmu czy faszyzmu, lecz widmo społeczeń- stwa całkowicie zmechanizowanego, nastawionego maksymalnie na produkcję dóbr materialnych i konsumpcję, kierowanego przez komputery. Człowiek poczyna jawić się jako niewiele znaczący element totalnej maszyny, właściwie odżywiany i zabawiany, lecz bierny i bez życia, pozbawiony niemal uczuć. Za- nikają indywidualizm i prywatność, a uczucia wobec innych programowane są za pomocą warunkowania psychologicznego […] (Fromm, 2000b, s. 23). Wracając do tej przedziwnej „przestrzeni pomiędzy”, wybitny polski socjo- log Jan Szczepański (1913–2004) pisał: W tej koncepcji, którą tu rozwijam, wiara jest zjawiskiem psychologicznym, zachodzącym w świecie zewnętrznym i jest jego elementem. Powiedzmy – wiara jako proces psychiczny, jak gdyby neutralny, obojętne, jaką treścią zostanie zapeł- niony przez przedmiot wiary. Treść wiary pochodzi ze świata „między”, z tego świata, gdzie między ludźmi tworzą się wartości, ideały, bogowie, wyobrażenia o siłach transcendentnych itp. Proces psychiczny i zdolność przeżywania wiary nabierają wyrazu dopiero wtedy, gdy zostają skierowane ku określonemu przed- miotowi – obojętne, czy jest nim przedmiot świata zewnętrznego, czy jakaś idea, czy pieniądz, czy władza, czy ludzkość, czy Bóg , czy jeszcze jakiś inny przedmiot. Zatem ten dopiero przedmiot czyni wiarę tym, czym ona jest w życiu społecznym (Szczepański, 1978, s. 134–135). Wszystko to odbywa się w naszej przestrzeni życiowej. Określenie to wpro- wadził twórca psychologii topologicznej, Kurt Lewin (1890–1947), na oznacze- nie „pola psychicznego”, w skład którego wchodzą jednostka i jej otoczenie. W przestrzeni tej sytuują się zmienne współzależności, które w określonym momencie mogą determinować zachowanie jednostki. Wspaniała polska pedagog, Teresa Borowska (1945–2009), analizując prze- strzeń życiową człowieka w interesującym studium Ku komplementarnemu uję- ciu losu człowieka (1997), pisała: Największy wpływ posiada człowiek w zakresie czynników społecznych. Wprawdzie wiele z nich stanowi dla niego obiektywne ograniczenie […], ale niektóre z czynników społecznych obiektywnych mogą ulegać zmianie pod wpływem działań człowieka. Zasięg losu pojedynczego człowieka wyznaczają również czynniki wewnętrzne, zarówno obiektywne, jak i subiektywne […]. Tworząc swój los, człowiek musi liczyć się z ograniczeniami obiektywnymi i wewnętrznymi, których zmienić nie może. I nie jest to żaden fatalizm czy popadanie w apatię i czarnowidztwo, lecz rea- lizm życia. Analizując los człowieka w wymiarze czasowym, dotyczącym losu A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 Słowo od autora  przeszłego, teraźniejszego i przyszłego, wspomniana autorka słusznie dostrze- gła, że „człowiek decyduje często o losie drugiego człowieka”. Podobny pogląd wyraziła Maria Szyszkowsk a (ur. 1937), pisząc: „Mamy wpływ na własne życie i los innych ludzi o wiele większy, niż nieraz nam się to wydaje” (Szyszkowska, 2010, s. 21). Jeszcze jedna, nie mniej ważna, kwestia to dramatyczna często sy- tuacja współczesnego człowieka w świecie innych ludzi, w którym czuje się on nierozumiany, zagubiony, opuszczony i osamotniony. Dramatyczność jego istnienia wzrasta szczególnie w momentach wystą- pienia w jego życiu zdarzeń nieprzewidzianych, nagłych i przypadkowych – utrudniających i uniemożliwiających często jego dalszą egzystencję (Borowska , 1998, s. 24). Potrzebujemy, a raczej musimy niekiedy namacalnie się zmierzyć z tą prze- strzenią pomiędzy wiarą a zwątpieniem, gdy rodzą się trudne pytania – choć z Bog iem się nie dyskutuje – pytania bez odpowiedzi: Jeżeli Bóg istnieje, to dla- czego pozwala na nasze cierpienie? Dlaczego zabierasz nasze miłości, Boż e? – oto paradoks logiki innej od naszej. W tym miejscu nieodparcie nasuwają się słowa wspaniałej poetki i eseistki Anny Kamieńsk iej (1920–1986): „[…] na dnie mojej i twojej wiary leży ciężka łza zwątpienia” (za: Sochoń, 2010), zawieszeni jesteśmy zatem między integracją a rozpaczą, pomiędzy wiarą a zwątpieniem… Rewelacją festiwalu  lmowego w Wenecji w 2009 roku stał się wyjątkowy  lm, jaki zaprezentowała młoda austriacka reżyserka Jessica Hausner (ur. 1972), pt. Lourdes, o którym Tadeusz Sobolew ski (ur. 1947) napisał: Można pójść dalej, pokazać, jak człowiek sam boryka się z wiarą, niezależnie od tego, czy uchodzi za wierzącego czy za niewierzącego. Bywa przecież, że ag- nostyk zostawia sobie możliwość wiary w odwodzie, a wierzący swoją zewnętrz- ną pobożnością zabija dręczące go wątpliwości […]. Zdrowi i chorzy, świeccy i duchowni, ci ostentacyjnie pobożni i ci na wszelki wypadek sceptyczni – w tym  lmie nikt nie wierzy w sposób absolutny (podkreślenie moje – A.A.Z.). A z dru- giej strony – czy ci powściągliwi, sceptyczni, przyziemni nie są czasem bliżsi duchowi Ewangelii niż nie jeden jej zawodowy głosiciel? (Sobolewski, 2009). Książkę adresuję do osób zarówno głęboko wierzących, jak i do wątpiących, obojętnych i niezdecydowanych w kwestiach swojego poglądu na świat, a swoją intencję wyrażę słowami znamienitego poety ks. Jana Twardowskiego (1915– 2006): „Nie przyszedłem pana nawracać” (Twardowski, 2000, s. 506). I jeszcze jedno wyjaśnienie: niniejszą wersję książki postanowiłem opatrzyć bibliogra ą, czyli zaktualizowanym wykazem literatury, z której skorzystałem, pisząc tę pracę, a także słownikiem terminów, wyróżnionych w tekście czcionką Candara bold, gdy dane określenie pojawia się po raz pierwszy, oraz indeksem nazw osobowych. Adam A. Zych Wrocław, 31 października 2011 r. A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 ROZDZIAŁ  Wprowadzenie do psychologii religii .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych Religioznawstwo – jako nauka o religiach – wyodrębniło się z innych dziedzin wiedzy w drugiej połowie XIX stulecia, jednak swymi korzeniami sięga re ek- sji nad religią* czasów starożytnych. Porównawcza, a często i krytyczna, myśl religioznawcza – natury  lozo cznej, etycznej i społecznej – obecna była w dzie- łach Ksenofanesa z Kolofonu (ok. 575–ok. 480 p.n.e.), Herodot a z Halikarnasu (ok. 485–ok. 425 p.n.e.), Demokryta z Abdery (ok. 460–ok. 370 p.n.e.), Platona (ok. 427–347 p.n.e.), Epikura (341–270 p.n.e.), Euhemera z Messyny (ok. 340– –ok. 260 p.n.e.), Cycerona (106–43 p.n.e.), Plutarcha z Cheronei (ok. 45–po 120), Tacyta (ok. 55–ok. 120) i Lukian a z Samosaty (120–190), by wymienić najbardziej znaczące nazwiska tego okresu. Zainteresowania religioznawcze miały w starożytności w głównej mierze charakter konfesyjny i apologetyczny, widoczny w pismach wczesnych pisarzy chrześcijańskich i Ojców Kościoła: Arystydesa i Atenagorasa z Aten w II wie- ku n.e., św. Ireneusza z Lyonu (ok. 140–ok. 202), Orygenesa (ok. 185–ok. 245), św. Grzegorza z Nyssy (335–394) i św. Augustyna (354–430) w kolejnych stu- leciach. Ten sam charakter miały wypowiedzi teologów oraz  lozofów w okresie średniowiecza, wśród których najbardziej znanymi postaciami byli św. Anzelm z Canterbury (1033–1109), św. Bernard z Clairvaux (1090–1153) czy św. Tomasz z Akwinu (1225–1274). Czasy nowożytne przyniosły renesans myśli religioznawczej, racjonalizm w pojmowaniu człowieka oraz istotnych dziedzin jego życia, w tym również religijności i wierzeń religijnych, dając – w okresie oświecenia – spójną kon- cepcję istoty, genezy i funkcji religii, której podstawą były badania empiryczno- -porównawcze. Religię zaczęto pojmować jako zjawisko naturalne, które ma * Czcionką Candara bold oznaczono terminy, których wyjaśnienie Czytelnik znajdzie w słowniku na końcu książki – przyp. red. A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 4 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii swoją przeszłość i historię, przy czym dzieje religii ujmowano jako historię spo- łeczeństwa, a losy bogów jako koleje życia ludzi. Dopiero jednak w XIX wieku rozwój badań etnogra cznych i etnologicz- nych oraz sformułowanie przez Karola Darwina (1809–1882) teorii ewolucji or- ganizmów i przeniesienie tej koncepcji na grunt nauk o kulturze (ewolucjonizm kulturologiczny) doprowadziły do powstania nauki o religii, a więc religioznaw- stwa, określanego w Polsce jako religiologia, religionistyka i wiaroznawstwo, a w innych krajach jako historia religii, nauka religijna, nauka o wierzeniach czy wyznanioznawstwo, by wymienić te najczęściej stosowane nazwy. Cezurę historyczną w rozwoju tej nauki wyznaczają lata 1856–1870. Wów- czas ukazały się głośne rozprawy angielskiego  lologa i religioznawcy pocho- dzenia niemieckiego Friedricha Maksa Müllera (1823–1900): Szkic z zakresu mitoznawstwa porównawczego (1856) i Wprowadzenie do nauki o religii (1870). Pierwsza z nich zapoczątkowała religioznawstwo porównawcze, druga – hi- storię porównawczą religii, F.M. Müllera zaś uznano za ojca religioznawstwa porównawczego. Wkrótce pojawiły się pierwsze naukowe czasopisma religioznawcze, takie jak: „Revue de l’histoire des religions” (wyd. w Paryżu od 1880 r.), „Annales du Musée Guimet” (wyd. w Lyonie od 1880 r.) i „Journal of Religious Psycho- logy and Education” (wyd. w Worcester od 1902 r.), oraz powstały pierwsze katedry religioznawstwa, m.in. na uniwersytetach w Lejdzie (1876) i Brukseli (1884), a także na paryskiej Sorbonie (1886). Niebawem zagadnienia z zakresu religioznawstwa stały się przedmiotem obrad międzynarodowych kongresów w Chicago (1893), Paryżu (1900) i Bazylei (1904). Równolegle, w latach 80. XIX stulecia, została zapoczątkowana – jako względnie niezależna dyscyplina badawcza – psychologia religii. Prób psy- chologicznego podejścia do religii doszukiwać się możemy znacznie wcześ- niej, gdyż już w twórczości autorów z kręgu polskiego oświecenia, takich jak ks. Hugo Kołłątaj (1750–1812) i ks. Stanisław Staszic (1755–1826), oraz w po- glądach myślicieli angielskich drugiej połowy XIX wieku, takich jak Frederic Temple (1821–1902) i Francis Galton (1822–1911). Przypomnę w tym miejscu, że ks. H. Kołłątaj bodajże pierwszy podjął interesującą próbę skojarzenia history- zmu i psychologizmu w tłumaczeniu genezy i rozwoju świadomości religijnej, ks. S. Staszic zaś w poemacie Ród ludzki (wyd. w l. 1819–1820), opowiadając się po stronie psychologizmu, przedstawił genezę i rozwój religii jako konieczny wytwór ludzkiej psychiki. Z kolei F. Temple , późniejszy arcybiskup Canterbury, już w 1857 roku wskazał na potrzebę wsparcia teologii na psychologii, F. Galton zaś w 1873 roku zainicjował „eksperymentalny atak” na przejawy religii swym słynnym artykułem Informacje statystyczne dotyczące skuteczności modlitwy. Te prekursorskie postulaty i próby badawcze nie znalazły od razu zwolenników. Dopiero w 1882 roku, jednocześnie w Stanach Zjednoczonych i Danii, ukazały się pierwsze prace podejmujące problematykę psychologii religii. Były to Moralne A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych 5 i religijne kształcenie dzieci Granville’a Stanleya Halla (1844–1924) i Psychologia w zarysie na podstawie doświadczenia Haralda Høffdinga (1843–1931). Ta ostatnia książka zawierała obszerny rozdział dotyczący uczucia religijnego. W 1886 roku ukazała się ważna rozprawa z zakresu psychologii religii pt. Naturalne przy- czyny i nadprzyrodzone wrażenia brytyjskiego psychologa Henry’ego Maudsleya (1835–1918). Tekst ten antycypował w pewnej mierze poglądy Williama Jamesa (1842–1910), zawarte w Doświadczeniach religijnych (1902), i Zygmunta Freuda (1856–1939), ujęte w Przyszłości pewnego złudzenia (1927). Psychologiczne badania religijności prowadzone w sposób systematyczny zapoczątkował pod koniec XIX stulecia amerykański  lozof i psycholog religii Edwin Diller Starbuck (1866–1947), autor fundamentalnej pracy Psychologia religii. Empiryczne studium świadomości religijnej (1899), któremu omawiana dyscyplina religioznawczo-psychologiczna zawdzięcza swą nazwę. Dodać na- leży, że nurt empirycznych badań religijności człowieka, prowadzonych pod koniec XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, zainspirowała wspomniana roz- prawa F.M. Müllera Wprowadzenie do nauki o religii. F.M. Müller zapoczątkował też naukowe religioznawstwo, które – we współczesnym ujęciu – prowadzi badania zarówno poszczególnych religii, jak i religii w ogóle (jej narodzin i rozwoju oraz procesów laicyzacji), uwzględnia- jąc w nich tło historyczne, kulturowe i społeczne, a więc więzi łączące religię z życiem ekonomicznym, społecznym, politycznym i aktywnością kulturową człowieka oraz innymi formami świadomości społecznej, takimi jak: nauka,  lozo a i moralność, kultura lub sztuka. Celem tych badań jest odkrywanie zarówno praw historycznych (diachronicznych), jak i systemowych (synchro- nicznych) powstawania, rozwoju oraz zamierania religii i wierzeń religijnych (zob. Nowaczyk , Poniatowski , 1986). Przy tak szerokim, a zarazem ogólnym ujęciu przedmiotu religioznawstwa (religie rozpatrywane z różnych pozycji, w rozmaitych aspektach, a przy tym w powiązaniu z wieloma dziedzinami życia i działalności człowieka oraz z róż- norodnymi formami świadomości społecznej) nie może dziwić konieczność wyodrębnienia szczegółowych dziedzin bądź też dyscyplin religioznawstwa. Podobną zresztą ewolucję w swoim rozwoju przeszła psychologia jako nauka, wyodrębniając się najpierw z  lozo i, zyskując następnie status samodzielnej, akademickiej gałęzi wiedzy oraz przyjmując pod koniec XIX wieku charakter eksperymentalny i dzieląc się na coraz bardziej wyspecjalizowane dyscypliny. W tym miejscu należy określić miejsce psychologii religii wśród głównych dziedzin religioznawstwa i na tle podstawowych działów psychologii. Schemat 1 ukazuje podział religioznawstwa na ważniejsze dyscypliny, a zarazem obrazuje relacje zachodzące pomiędzy psychologią religii a jej naukami macierzystymi – religioznawstwem i psychologią. A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii o w t s w a n z o i g i l e R e w o ł ó g e z c z s e n l ó g o ą i g o l o h c y s p i m e w t s w a n z o i g i l e r – i m y t s y z r e i c a m i m a k u a n j e j a i i g i l e r ą i g o l o h c y s p y z d ę i m o p e c ą z d o h c a z e j c a l e R . 1 t a m e h c S i k u a n e z c i n c o m o p - o i g i l e r a w t s w a n z e n n i y n i l p y c s y d - o i g i l e r e z c w a n z a i g o l o j c o s i i g i l e r a i g o l o h c y s p i i g i l e r a i r o t s i h u m z i e t a i k y t y r k i i i g i l e r a i r o t s i h a z c w a n w ó r o p i i g i l e r a k y t k a r p a i n a d a b a i r o e t a i g o l o h c y s p a n z c i n i l k a i g o l o h c y s p a n z c e ł o p s a i g o l o h c y s p a z c w a w o h c y w a i g o l o h c y s p a n l a t n e m y r e p s k e a i g o l o h c y s p j a w o o w z o r a  o z o l  i i g i l e r - o i g i l e r a t e m o w t s w a n z a i g o l o h c y s p i c ś o w o b o s o a i g o l o h c y s p a n l ó g o - o i g i l e r o w t s w a n z e n l ó g o a n a w o s o t s a n z c y r i p m e a n z c y t e r o e t a i g o l o h c y s P . 2 7 1 . s , 9 8 9 1 , h c y Z . A A . : o ł d ó r Ź A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych  Do głównych dziedzin religioznawstwa zaliczyć należy (zob. Poniatowski , 1962; Nowaczyk , Poniatowski , 1986): 1. Religioznawstwo ogólne. Dział ten bada religię jako całość i zajmuje się istotą oraz strukturą religii i religijności człowieka, interesuje się także wzajemnymi zależnościami zachodzącymi pomiędzy religią a innymi formami świadomo- ści i sferami życia społecznego oraz dziedzinami kultury, takimi jak: nauka, sztuka, polityka czy ideologia. Ponadto ustala przyczyny oraz najogólniejsze prawidłowości powstania, rozwoju i zaniku religii jako systemu, analizuje rów- nież związki między rozwojem społecznym a rozwojem religii. Podstawowym problemem religioznawstwa ogólnego jest zatem poszukiwanie odpowiedzi na pytania: czym jest religia?; jaka jest istota religii i jej wewnętrzna budowa?; jak przebiega rozwój zjawisk religijnych i czym jest uwarunkowany? – czyli jakie są najogólniejsze prawidłowości rozwoju tej formy świadomości, jaką jest religia? 2. Metareligioznawstwo. Można je uznać za część religioznawstwa ogólnego, choć w ostatnich latach dziedzina ta wyraźnie zmierza do osiągnięcia statusu samodzielnej dyscypliny religioznawczo-metodologicznej. Przedmiotem ba- dań metareligioznawczych nie są zjawiska religijne, lecz procesy zachodzące w samej nauce o religii, warunki jej powstania i rozwoju, prawidłowości rzą- dzące rozwojem religioznawstwa, metodologia badań religioznawczych, struk- tura religioznawstwa i jego podstawowe kategorie, takie jak: religia, doktryna religijna, mit, kult, przeżycie religijne lub też doświadczenie religijne i wiele innych. Metareligioznawstwo zajmuje się również badaniem wzajemnych re- lacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami religioznawstwa, analizą ich zakresu bądź kompetencji badawczej oraz prowadzeniem badań naukometrycznych (w obrębie naukometrii i naukometrii religioznawczej), w obszar których wchodzi ilościowa (statystyczna) analiza ciągów informa- cyjnych w wiedzy o religiach. Dyscyplina ta stawia sobie zatem wiele pytań natury metodologicznej dotyczących w głównej mierze statusu i charakteru religioznawstwa jako nauki. 3. Filozo a religii. Ujmowana bywa co najmniej w pięciu różnych znaczeniach: 1) jako  lozo a zawarta w religii i wówczas jej zadaniem jest wydobycie prawd ukrytych w religii oraz wyrażenie ich językiem  lozo cznym; 2) jako  lozo a służąca religii, a więc dyscyplina podporządkowana teologii, realizująca zlecane przez nią zadania, podlegająca jej kontroli oraz poruszająca się w zakreślonych przez nią granicach; tak rozumiana  lozo a religii powinna się zajmować ob- jaśnianiem prawd objawionych przez Bog a, umacnianiem racjami rozumowymi oraz obroną religii przed krytyką; 3) jako część systemu  lozo cznego dotycząca religii; 4) jako  lozo czna krytyka religii oraz 5) jako ogólna teoria religii, czyli […] część religioznawstwa, która zajmuje się problematyką de nicji religii, struk- tury religii, ogólnymi prawami rozwoju religii i relacjami zachodzącymi pomiędzy religią a innymi dziedzinami kultury i życia społecznego (Nowicki , 1988, s. 79). A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 8 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii 4. Historia porównawcza religii. Jest to najstarsza dyscyplina religioznawstwa. Zajmuje się opisem, badaniem i klasy kacją faktów z dziejów religii, jak również ustalaniem prawidłowości rozwoju religii jako zjawiska historyczno- -społecznego. Stosując metody porównań i uogólnień, dziedzina ta opisuje źródła i rozwój pierwotnych form wierzeń religijnych, czyli religii pier- wotnej, religii politeistycznych, religii światowych o tendencjach uniwer- salistycznych oraz bada nowe religie, kulty i ruchy religijne pojawiające się we współczesnym świecie. Zatem dyscyplina ta opisuje, bada, porządkuje, porównuje, analizuje, interpretuje i uogólnia konkretne, zarówno historycz- ne, jak i współczesne, formy przejawiania się zjawisk religijnych u różnych ludów i narodów oraz w rozmaitych okresach dziejów społeczeństwa. 5. Historia i teoria ateizmu oraz krytyki religii. Zajmuje się badaniem dziejów postaw ateistycznych oraz analizuje ich podłoże, a także metody i argumenty krytyki religii z pozycji nauki i racjonalizmu. W zakres tej dziedziny religio- znawstwa wchodzi również ateometria. 6. Psychologia religii. Należy, obok historii porównawczej religii, do najważniej- szych gałęzi religioznawstwa. W obrębie tej dziedziny bada się psychologiczne źródła religii oraz przejawy religijności człowieka (takie jak: wiara, „uczucia religijne” lub „myślenie religijne”), miejsce religii w życiu jednostki i społe- czeństwa, wzajemne związki zachodzące pomiędzy religią a życiem psychicz- nym człowieka. Przedmiotem psychologii religii są również problemy ewolucji religijności w poszczególnych fazach rozwoju indywidualnego oraz procesy nawrócenia, ale i odchodzenia od religii, laicyzacji, indyferentyzmu religijne- go, kryzysu współczesnej religijności w wielu krajach świata, typy religijności oraz miejsce i rola religijności w strukturze osobowości. W zakres zaintereso- wań psychologii religii wchodzą też zagadnienia z pogranicza psychologii klinicznej, psychopatologii (np. analiza powiązań mistycyzmu religijnego bądź ekstaz ze stanami neurotycznymi) oraz problemy psychospołeczne (takie jak: badanie stereotypów i przesądów religijnych, zbiorowych przeżyć religijnych, przejawów nietolerancji i fanatyzmu religijnego etc.). 7. Socjologia religii. Należy do najmłodszych, a przy tym najbardziej dyna- micznych dziedzin religioznawstwa współczesnego. Zajmuje się badaniem społecznych źródeł religii, miejsca religii i religijności człowieka w struktu- rze społeczeństwa globalnego, analizą podstawowych funkcji religii w życiu społeczeństwa oraz analizą czynników zaniku religii i rozwoju laicyzacji. Socjologię religii interesują więc wzajemne wpływy religii i społeczeństwa, przy czym religia rozpatrywana jest trójstronnie: jako element więzi społecz- nej, jako element zbiorowości społecznych i jako specy czna forma ideologii. W obrębie tej dziedziny bada się również stan religijności grup społecznych, środowisk lokalnych i społeczeństwa, określa – na podstawie wyników tych badań – główne tendencje rozwojowe w zakresie religijności lub laicyzacji, jak również analizuje i określa stopień wpływów instytucji wyznaniowych A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych  i laickich na życie społeczne oraz na proces kształtowania się świadomości społecznej. 8. Inne dyscypliny religioznawcze. Obejmują m.in. geogra ę, statystykę i języ- koznawstwo religioznawcze. Wymienione działy religioznawstwa początkowo zaliczano do nauk pomocniczych, a obecnie zdobywają one status samodziel- nych gałęzi religioznawstwa szczegółowego. 9. Nauki pomocnicze religioznawstwa. Podobnie jak w każdej nauce, w reli- gioznawstwie również korzysta się z wielu dyscyplin dodatkowych, „usłu- gowych” lub też pomocniczych, które wspomagają główną dziedzinę badań religioznawczych (np. socjologię bądź psychologię religii). Niemiecki religio- znawstwa Alfred Rupp (1930–1993) do dyscyplin wspomagających religio- znawstwo zaliczył m.in.:  lologię, etnologię, socjologię ogólną, antropologię, prehistorię i archeologię, historię sztuki, muzykologię i nauki przyrodnicze. Z kolei Zygmunt Poniatowski (1923–1994) uznał za najważniejsze w studiach i badaniach religioznawczych takie nauki pomocnicze, jak: nauki historyczne (historię powszechną, historię kultury,  lozo i i sztuki) oraz nauki pomocni- cze historii (m.in. paleogra ę, dyplomatykę, chronologię, archiwistykę, geo- gra ę historyczną), nauki prawne, ekonomię, nauki humanistyczne i przy- rodnicze (a wśród nich  zykę, chemię, antropologię, biologię i medycynę). Określając miejsce psychologii religii wśród dyscyplin psychologicznych, Władysław Dawid (1859–1914) uznał ją za część psychologii ogólnej, a zarazem za naukę empiryczną (1933). Współcześni psychologowie, m.in. Leslie Spencer Hearnshaw (1907–1991) i Henryk Olearnik (ur. 1948), potraktowali psychologię religii jako dział psychologii stosowanej integrujący religioznawstwo i psycho- logię społeczną. Wspomniany A. Rupp uważał, że psychologia religii jest częś- cią medycyny będącej pomocniczą dyscypliną religioznawczą, a Michael Pye (ur. 1939) uznał ją za element antropologii religii traktowanej jako subdyscy- plina religioznawcza. Wreszcie rosyjscy znawcy religii: Dmitrij M. Ugrinowicz (1923–1990) i Konstantin K. Płatonow (1906–1984) zaliczyli psychologię religii do psychologii społecznej. Uogólniając, proponuję uznać psychologię religii za szczegółową dyscypli- nę religioznawstwa, która w swoich studiach teoretycznych, badaniach empi- rycznych i zastosowaniach praktycznych korzysta z psychologii teoretycznej (tj. psychologii ogólnej, osobowości i rozwojowej), psychologii empirycznej (eksperymentalnej) oraz podstawowych działów psychologii stosowanej, takich jak: psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna (zob. schemat 1, s. 16). A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012  Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii ... Religia jako zjawisko społeczne Pierwszą próbę naukowej systematyzacji różnych ujęć, koncepcji, teorii i de - nicji religii podjął w 1912 roku amerykański psycholog religii James H. Leuba (1867–1946), który w znanej pracy zatytułowanej Psychologiczne studium religii zestawił 48 propozycji zde niowania tego ogromnie złożonego, a zarazem po- wszechnego w dziejach ludzkości zjawiska, jakim jest religia. Kolejną, znacz- nie szerszą propozycję uporządkowania terminologicznego w tym zakresie przedstawił w 1947 roku niemiecki psycholog Richard Pauli (1886–1951), który w książce Istota religii zestawił aż 150 określeń i de nicji religii. W historii myśli  lozo cznej, społecznej oraz religioznawczej pojawiały się i pojawiają różnego rodzaju interpretacje religii. Można odnotować wyjaśnie- nia etymologiczne, formalno-opisowe, a także popularne, obiegowe określenia. Tworzone są wreszcie interpretacje biologiczne, psychologiczne i społeczne tego powszechnie znanego fenomenu. Najwcześniej podjęto etymologiczne próby zde niowania religii, wywodząc jej znaczenie teoretyczne i/lub sens empiryczny z określonego źródłosłowu. Znamy co najmniej cztery propozycje poszukiwania słownego rodowodu ter- minu „religia”: 1. Podstawowy pierwiastek (źródłosłów) w postaci łacińskiego słowa religio, oznaczającego „troskę, pobożność, rzecz świętą, świętość” lub też „przed- miot kultu”, wyprowadzano od innego łacińskiego terminu – religo, który znaczy tyle, co „związywać, przywiązywać do siebie”. Przypuszczalnie religia ma wiązać człowieka z Bog iem i/lub siłami nadprzyrodzonymi bądź przywiązywać go do Bog a i/lub sił nadprzyrodzonych. Tak też zde- finiował religię chrześcijański pisarz Firmianus (ok. 250–ok. 330), zwany także Laktancjuszem , w dziele Boskie pouczenia, w którym czytamy: „Tym to węzłem pobożności związani jesteśmy z Bog iem, skąd sama religia wzięła nazwę”. Autor ten uważał, że słowo „religia” pochodzi od czasow- nika religare, oznaczającego „odnowienie lub odtworzenie więzi między człowiekiem a Bog iem, więzi zerwanej przez grzech” (za: Dzidek, 1998). 2. Źródłosłów religio – odnoszący się do więzi z tym, co transcendentne – wywodzono również od łacińskiego słowa relego, które oznacza „na nowo odczytywać, na powrót zbierać, zastanawiać się raz jeszcze, rozważnie wy- bierać”. W tym znaczeniu religia jest więc „ponownym odczytaniem treści danych od Bog a”. Tak też ujął ją Cyceron (1960), który w dziele O naturze bogów pisał: A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii  Ci, którzy wszystko to, co się odnosi do bogów, pilnie obserwują, niejako odczytują kilkakrotnie, zwą się religijnymi od kilkakrotnego odczytywania z uwagą, przy czym czasownik relegere rozumiał jako „drobiazgowe oddawanie czci bogom”. 3. Z kolei św. Augustyn w traktacie Państwo Boże wyprowadził etymologię nazwy „religia” od łacińskiego słowa reeligo, które oznacza „obierać sobie ponownie coś za przedmiot czci”. Tym przedmiotem w jego ujęciu jest oczy- wiście Bóg . 4. Wreszcie Massurius Sabinus (I w. n.e.) jako źródłosłów określenia „religia” przyjął łaciński termin relinquo, który oznacza „opuszczenie, pozostawienie na boku, odejście od czegoś, zaniechanie”, a więc „odłączenie tego, co święte, od tego, co świeckie”, odejście od profanum na rzecz sacrum. Inaczej podszedł do zde niowania religii amerykański psycholog Walter Houston Clark (1902–1994), który poprosił 68 członków amerykańskiego towa- rzystwa religioznawczego (teologów,  lozofów, psychologów, psychiatrów oraz przedstawicieli nauk przyrodniczych) o określenie tego zjawiska. Charaktery- styki te uporządkował następnie w sześć grup. Zdaniem badanych osób, religia oznacza (zob. Clark , 1958): coś nadprzyrodzonego, odpowiedź na najważniejsze problemy bytu, a zwłaszcza na pytanie o sens życia, system poglądów grupo- wych zawierający podstawowe wartości ludzkie, wyraz idei (instytucjonalnych i doktrynalnych), system prawd dotyczących Bog a i stosunku człowieka do Bog a, formę samoświadomości i duchowej integracji osobowości. Większość respondentów zredukowała zatem religię do religijności, a więc do stanów psy- chicznych lub do przekonań światopoglądowych. Przejdźmy teraz do biologicznych bądź też biologizujących ujęć religii. Przykładem mogą być poglądy przedstawiciela francuskiej psychologii ogólnej i eksperymentalnej, a przy tym psychologa i psychopatologa religii, Théodule’a- -Armanda Ribot a (1839–1916), który uznawał religię za zjawisko biologiczne, pokrewne instynktowi zachowania życia. W Psychologii uczuć (1896) pisał on: Uczucie religijne bardziej niż wszelkie inne związane jest z warunkami  - zjologicznymi, ponieważ występuje ono w ścisłej więzi z instynktem samoza- chowawczym, ze swoistym dobrem, jak by to rozumiał wierzący ( Ribot, 1901). Również francuski  lozof, historyk i religioznawca Ernest Renan (1823–1892) ujmował religię biologicznie, sądząc, że jej podstawą jest „instynkt religijny”, podobny do instynktu budowania gniazd przez ptaki. Z oryginalną propozycją biologizacji religii wystąpiła ortodoksyjna psy- choanaliza, wedle której element psychiczny jest ze swej natury biologiczny i niezależny od społeczeństwa i jego kultury. Fundament psychiki stanowią niezmienne, wrodzone instynkty i popędy, kształtujące zamkniętą, pozbawioną A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012  Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii indywidualności sferę określoną jako id. Obejmuje ona nieświadomość, która determinuje całą życiową działalność człowieka. Jednakże człowiek żyje wśród innych ludzi i otoczenie społeczne nakłada na niego system tabu, który działa regulatywnie na organizm ludzki, „wypierając” w podświadomość instynk- towne impulsy jednostki. W zależności od sposobów i właściwości tłumienia i/lub wypierania tych impulsów i popędów kształtują się aksjologiczne syste- my w postaci moralności, sztuki i religii (szerzej poglądy twórcy psychoanalizy Z. Freuda na religię i religijność człowieka omawiam w rozdziale 2). Z kolei ewolucjonizm kulturologiczny, określany również mianem darwini- zmu społecznego, przyjął kategorie ewolucjonistycznego sposobu myślenia, za- razem skłaniając się w kierunku idealistycznych i meta zycznych interpretacji zjawisk społecznych. Tym samym rozszerzył zakres zastosowań darwinowskich kategorii, które dotychczas miały rację bytu jedynie na gruncie biologii. Z tego punktu widzenia społeczeństwo i jego instytucje, w tym również religia (jako forma świadomości społecznej), podlegają prawom dziedziczności, zmienności, doboru, walki o byt i przystosowania. To daleko idące uproszczenie procesów i zjawisk społecznych oraz brak rozróżnienia między tym, co biologiczne, a tym, co społeczne, nie dawało szansy rzetelnego ujęcia i wyjaśnienia istoty religii. W rzeczywistości darwinizm społeczny w takim wydaniu był jeszcze jedną pro- pozycją biologizującego spojrzenia na religię. W religioznawstwie zachodnim od początku XX stulecia wyraźnie zaznacza się tendencja do psychologizacji religii. Występuje ona zarówno w anglosaskiej psychologii religii, jak i w obrębie psychologicznych nurtów w socjologii. Do jej głównych założeń należy rozpatrywanie życia społecznego jako fenomenu psy- chospołecznego oraz wydzielanie z różnorodnych więzi społecznych interakcji indywidualnych, międzyindywidualnych i międzyosobowościowych, a także tworzenie na ich podstawie pełnego systemu stosunków społecznych i kategorii wspólnoty. Nurt psychologizujący traktuje religię jako zjawisko indywidualne, właściwe psychice jednostki, bądź też jako swoisty wyróżnik człowieczeństwa. Tak pojmował religię W. James (1902, s. 31–32), sprowadzając ją do uczuć, czynów i doświadczeń człowieka oraz do jego przekonania, że te emocje, zachowania i do- świadczenia odnoszą się do czegoś, co on sam uznaje za boskie. Inaczej mówiąc: de niował on religię poprzez charakterystykę życia religijnego jednostki, które, jego zdaniem ( James, 1902, s. 368–369), […] polega na wierze w porządek wyższy, niewidzialny i w to, że najwyższe nasze dobro zależne jest od naszego dostrojenia się do tego porządku (wszystkie cytaty obcojęzyczne w tłumaczeniu autora tej książki) (szerzej poglądy W. Jamesa na religię i religijność człowieka omawiam w roz- dziale 2). Najbardziej powszechną postacią psychologizacji religii jest wyprowadza- nie jej z emocjonalnej sfery psychiki jednostki. W takim ujęciu religia, a ściślej A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii 3 mówiąc: religijność, sprowadza się do całej gamy emocji i uczuć, takich jak: uczucie zależności, poczucie „bojaźni i drżenia”, lęku, smutku i żalu, fascynacji i przerażenia, odczuwanie życia kosmicznego, uczucie nabożności, uwielbie- nia, pietyzmu, czci i nadziei, poczucie nieskończoności, transcendencji i wiele innych. Religia jako zjawisko społeczne pojmowana była w dziejach myśli społecz- nej różnorodnie. Jedno z pierwszych socjologicznych podejść do niej przed- stawił francuski socjolog Émile Durkheim (1858–1917), który zde niował religię w kategoriach jej funkcji społecznych jako czynnik integracyjny grup społecznych. É. Durkheim (1990) uznał, że religia jest systemem wierzeń i rytua- łów odnoszących się do rzeczy świętych, przy czym świętość jest zredukowana do tego, co społeczne. System ten łączy ludzi w grupy społeczne, zatem religia w jego ujęciu to fakt społeczny, będący podstawowym czynnikiem integrującym społeczeństwo. Nie należy więc poszukiwać źródeł i/lub istoty religii w cechach jednostek, lecz w istocie bytu społecznego (zob. Pawluczuk , 2000, s. 288). Podzielając stanowisko w kwestii integracyjnej funkcji religii, pionier psy- chologii człowieka pierwotnego, francuski  lozof, socjolog i antropolog spo- łeczny Lucien Lévy-Bruhl (1857–1939) wyprowadził religię z kolektywnych wyobrażeń, a wierzenia religijne – na równi z obyczajem i językiem – potrak- tował jako przejaw kolektywnych wyobrażeń. Początkowo wystąpił on z tezą, że myślenie pierwotne polegało na przypisywaniu równym co do swej natury przedmiotom tych samych właściwości i sił nadprzyrodzonych, a w konse- kwencji ten rodzaj myślenia stanowił podstawę wierzeń pierwotnych, prze- sądów i praktyk magicznych. Analizując funkcje umysłowe u ludów pierwot- nych, doszedł do wniosku, że Świadomość człowieka pierwotnego okryta jest elementami mistycznymi, których nie można od niej oddzielać i które z pewnością mają naturę kolektywną. Zdaniem L. Lévy-Bruhla , elementy mistycyzmu występują też u współczesnego człowieka, a nawet w naszym społeczeństwie „elementy prelogiczne i mistyczne współistnieją […] z elementami logicznymi” ( Lévy-Bruhl, 1992, s. 450). W genezie religii kolektywne wyobrażenia spełniają funkcję wzmacniania wierzeń religij- nych, dzięki temu, że mają imperatywny charakter, są przekazywane z pokolenia na pokolenie, z ojca na syna, nie zależą w swym istnieniu od indywidualnych właściwości osobowościowych, są niezróżnicowane, a zarazem powiązane ze sferą emocjonalno-motoryczną i tym samym nie podlegają intelektualizacji, prze- tworzeniu myślowemu. Niemieccy znawcy religii – socjolog Max Weber (1864–1920) i teolog Paul Tillich (1886–1965) – ujęli religię jako rodzaj konsekwencji, zwartych odpo- wiedzi na dylematy egzystencji człowieka: traumę narodzin, dramat choroby i nieuchronność śmierci. One dopiero nadają światu pełnego znaczenia. W tym sensie religia jest ludzką odpowiedzią na najbardziej osobiste pytania dotyczą- A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 4 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii ce człowieka, jego esencji i egzystencji, w tym także spraw ostatecznych. Na- stępstwem takiego jej de niowania jest uznanie, że całe ludzkie istnienie jest religijne, doznajemy religii, stając twarzą w twarz z naszymi egzystencjalnymi problemami: chorobami, starzeniem się, cierpieniem i śmiercią. Warto na zakończenie przytoczyć współczesne rozumienia kategorii „reli- gia”. Włoski socjolog religii Gianni Ambrosio (ur. 1943) uważa nie bez racji, że Jest to pojęcie bardzo bogate, którym określa się zespół odniesień człowieka do „tego, co niewidzialne”, a więc zespół wierzeń i praktyk rytualnych oraz etycznych, które wyrażają i ukazują związek z tym, co „boskie” albo inaczej „święte” ( Ambrosio, 2000, s. 633). W istocie jest to próba zde niowania religijności, którą można określić jako światopoglądową orientację jednostki i/lub grupy społecznej. Z kolei w ujęciu psychologicznym Religia tworzy więzi międzyludzkie i duchowe; jej funkcja polega na łącze- niu ludzi w jednej wierze poprzez wspólnotę świętych przedmiotów i rytuałów. Ta głęboko zakorzeniona w ludziach odwieczna i uniwersalna potrzeba wyni- ka prawdopodobnie z poczucia znikomości istoty ludzkiej wobec kosmosu oraz jej pragnienia bezpieczeństwa (Sillamy , 2002, s. 250). Natomiast Abraham Joshua Heschel (1907–1972), wybitny  lozof religii i klasyk żydowskiej re eksji o Bog u, sądził, że Religia jest odpowiedzią na ostateczne pytania człowieka. Kiedy rodzi się w nas brak świadomości pytań ostatecznych, religia staje się nieistotna i nastaje jej kryzys. Podstawowe zadanie  lozo i religii to odnalezienie pytań, na które religia jest odpowiedzią. Owo poszukiwanie musi opierać się na odwołaniu za- równo do świadomości człowieka, jak i do nauczania oraz zwyczajów religijnej tradycji (Heschel , 2007, s. 9). Autor ten trafnie dodał, że Religia ma początek „w tym, co niewysłowione”, w świadomości rzeczy- wistości, która podważa naszą mądrość, która niweczy nasze pojęcia. Zatem zacząć trzeba od „tego, co niewysłowione”, gdyż w przeciwnym razie problem znika; trzeba spostrzec go na nowo, gdyż inaczej żadne rozwiązanie nie będzie trafne (Heschel , 2008). Wreszcie niemiecki socjolog Thomas Luckmann (ur. 1927) uważa, że religia pełni podstawową funkcję stabilizacyjną i organizacyjną, będąc niezbywalnym elementem życia społecznego, i podlega procesom mody kacji (dostosowania); usunięcie tego elementu oznacza destrukcję społeczności. Współcześnie religia nie tyle została wyparta z życia ludzkiego, ile uległa dość istotnemu przeobra- żeniu, polegającemu na tym, że religię zinstytucjonalizowaną zastępuje religia osobista, prywatna, uwewnętrzniona, czyli „niewidzialna religia” – jak głosi ty- A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii 5 tuł eseju T. Luckmanna (2006), bądź też religię jako zjawisko społeczne zastępuje religia „prywatna”, którą wyróżnia indywidualny charakter czyichś przekonań i zachowań religijnych (zob. Fromm , 2000a, s. 61 i nast.). Pojawiają się w tym miejscu ważne pytania dotyczące określenia, czym współcześnie jest religia, jakie jest jej miejsce w czasach sekularyzacji, na ile aktualna jest jeszcze socjolo- giczna de nicja religii, traktująca ją jako […] usystematyzowany zespół przekonań, wierzeń i praktyk dotyczących po- nadnaturalnej rzeczywistości oraz jej wpływu na świat, ludzkość, człowieka i jego społeczne zorganizowanie (Olechnicki , Załęcki , 1999, s. 176), i wreszcie istotne kwestie zmian w religijności człowieka XXI stulecia: czyżby ra- cję miał teoretyk marksizmu Włodzimierz I. Lenin (1870–1924), pisząc: „Religię należy uznać za sprawę prywatną” (Lenin , 1905), skoro sto lat później czytam: Religijność stała się „sprawą prywatną”. Wiara, która jest może jeszcze za- korzeniona w wielu duszach, stała się „tajemnicą”, której publiczne ujawnienie wywołuje zamieszanie […] – ale czy jesteśmy zdolni do tego, aby obyć się bez obietnicy zbawienia? Od Kościołów odchodzą ich wyznawcy – czy to znak zani- kającej wiary? Ofensywa racjonalizmu uwolniła nas od uciążliwych stosunków z władzą najwyższą – ale czym można zaspokoić pragnienie pewności wobec swojego sumienia? (Brodersen , Dammann , 2002, s. 4, 1). Różnorodne spojrzenia na religię zestawił Włodzimierz Pawluczuk (ur. 1934), pisząc te oto słowa: W odróżnieniu od  lozo i czy teologii, które badają przekonania religijne w ich odniesieniu do bytu bądź Absolutu, a także w odróżnieniu od psychologii, która bada subiektywną stronę przeżycia czy przekonania religijnego – socjolo- gia koncentruje się na społecznym aspekcie zjawiska religijnego i bada nie tylko przekonania, ale również ich zobiektywizowane formy wyrazu, mianowicie kult i organizację (Pawluczuk , 2000, s. 288), i wskazując zarazem na strukturę religii jako zjawiska społecznego oraz religij- ności człowieka jako zjawiska wewnętrznego. ... Struktura religii i wewnętrzna budowa religijności człowieka Religia jest jedną z form świadomości społecznej, obejmującą zespół tych treści życia duchowego społeczeństwa, idei i postaw psychicznych, które za pośred- nictwem określonych instytucji, zrzeszeń i związków religijnych oddziałują na życie społeczne. Struktura każdej zarówno historycznie znanej, jak i występującej współ- cześnie religii – jako systemu ideologicznego, a zarazem formy świadomości A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 6 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii j e c ą u t n e z e r p e r y b o s o ą n j i g i l e r ę j c a z i n a g r o ) u t l u k e z s u i r a n o j c k n u f ( a i n e z s e z r z , e j c u t y t s n i e n j i g i l e r i k z ą i w z i ) i c ś o t r a w a t a i w ś o g e j i a k e i w o ł z c a n j i g i l e r a i g o l o p o r t n a a i r o e t ( a i g o l o m s o k ) a t a i w ś a i r o e t ( g e i b a a z w y w o d ę z r b o ) a i n o m e r e c ( a j c a l p m e t n o k j a z c y w z ł a u t y r a i g o l o e t ) a g o b a i r o e t ( t i l d o m a r a  o j a z c y b o t y r a i g o l o i r e t o s a i g o l o t a h c s e a z e n e g a k e i w o ł z c a w t s ń e z c e ł o p s i a i n o g o m s o k a k y t e g o l o p a a k y t a m g o d y ł a i z d e n n i a e c y d o e a t i n o g o e t a i n o g o e g a z e n e g o i b . e n s a ł w e i n a w o c a r p o : o ł d ó r Ź a n l a r k a s a j c a z i n a g r o a n j i g i l e r a n y r t k o d y n j i g i l e r t l u k i i g i l e r a r u t k u r t S i i g i l e r a r u t k u r t S . 2 t a m e h c S A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii  społecznej – składa się z trzech współzależnych części składowych, do których zaliczamy (zob. schemat 2, s. 26): 1. Kult religijny (od łac. cultus – cześć, hołd, poważanie, uwielbienie), czyli kształt działalności religijnej zarówno indywidualnej jednostki, jak i grup bądź śro- dowisk religijnie żywotnych, będący zewnętrznym przejawem wewnętrznych treści religii oraz psychicznych doznań, stanów i przeżyć człowieka, a więc jego życia religijnego. Za pośrednictwem kultu religijnego, na który składają się czynności i akty czci oddawane siłom nadprzyrodzonym, poprzez takie formy, jak: o ara, modlitwa i ceremonia, manifestuje się religijność danej osoby, grupy środowiskowej, lokalnej lub kulturowo-historycznej. Kult – mówiąc metafo- rycznie – pełni w każdej religii taką samą funkcję jak centralny układ nerwowy w organizmie człowieka, a jego odrzucenie automatycznie niszczy wszelką treść religijną i przekształca religię w  lozo ę bądź etykę (zob. Swienko , 1981). Wraz z rozwojem religii kult – jako jej element strukturalny – przecho- dził również swoistą ewolucję od form najprostszych, takich jak ryt (w po- staci indywidualnego gestu bądź ruchu, wyrażającego w mimice i motoryce człowieka jego stan emocjonalny), do coraz bardziej złożonych, takich jak: rytuał (będący już zespołem religijnych czynności obrzędowych), obyczaje, zwyczaje i obrzędy religijne, zabiegi obrzędowe w postaci ceremonii religij- nych (np. nabożeństwa) oraz o ara, modlitwa i kontemplacja. Nie sposób dokonać ścisłej delimitacji nawet podstawowych form kul- tu religijnego z tego względu, że formy te wiążą się ze sobą – przykładowo: składanie o ary może być związane z modlitwą i ceremonią religijną, z kolei modlitwa może przechodzić w głębszy stan wewnętrznej re eksji religijnej, jaką jest rozmyślanie lub kontemplacja religijna. Do najbardziej charakterystycznych, a zarazem uniwersalnych form kul- tu religijnego należą o ara i modlitwa, które przejawiają się we wszelkich religiach. O ara – jako forma kultu religijnego – przechodziła także ewolucję w kierunku symbolicznego znaczenia. Początkowo wyrażała zasadę „nic bez w zamian”, do ut des – „daję, abyś i ty mi dał”, a więc składana była w celu pozyskania przychylności duchów i bogów, oraz miała dość często okrutną postać o ary z człowieka. Później składano o ary zastępcze – symboliczne. Przykładem może być o ara z Izaak a, opisana w Starym Testamencie: oto Bóg , chcąc wypróbować wiarę Abrahama , każe mu o arować swego syna na całopalenie. Abraham spełnia rozkaz, ale gdy podnosi miecz, aby zabić Izaak a, powstrzymuje go anioł i podsuwa mu w zamian barana (Rdz 22,1–18; zob. Pismo święte…, 2000, s. 37). Z czasem rozszerzono również zakres celów tej formy kultu religijnego. O ara stawała się wyrazem oddania i poddania się człowieka woli bóstw, składanego im hołdu bądź też przyjmowała kształt prośby o coś lub – w postaci pokuty – miała na celu przebłaganie bogów. Z kolei modlitwa, jako kultowa forma kontaktu człowieka z Bog iem, wy- rosła prawdopodobnie z zaklęcia i magii. Jan Parandowski (1895–1978) pisał: A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 8 Rozdział . Wprowadzenie do psychologii religii „Słowo było od początku zarazem narzędziem aktywności ludzkiej i czymś tajemniczym, wymagającym szacunku i ostrożności” ( Parandowski, 1998). Istotnie słowo od najstarszych dziejów ludzkości miało ogromną i czarowną moc, w którą człowiek wierzył, pragnąc coś uzyskać od bóstwa za pośredni- ctwem modlitwy bądź wyrazić swoje całkowite i bezgraniczne oddanie, cześć i hołd, lub też przekonać istotę boską do swoich racji. Wreszcie modlitwa – jako spowiedź – miała przynieść oczyszczenie, czyli katharsis, oraz ukojenie i uspo- kojenie wewnętrzne. Oto kilka przykładów modlitwy z różnych okresów ludzkości. Na początek fragment modlitwy ekspiacyjnej z XI stulecia (http://adonai.pl/zrodelko): Nie wiem, nie wiem, co pocznę nieszczęsny! A więc krzykiem spowiadam się jawnym: idę z prośbą, jak syn marnotrawny, z nierządnicą łzy leję – rzęsiste! A oto niewielki urywek znacznie wcześniejszej modlitwy św. Makaryny Młodszej (ok. 327–379) na łożu śmierci (za: Bober, 1965, s. 135): Jeślim przez słabość natury zbłądziła, jeślim zgrzeszyła myślą, mową, czynem, przebacz mi, który masz moc odpuszczania grzechów na ziemi […]. Kolejny, chronologicznie najstarszy, przykład to fragment hymnu do boga słońca Szamasz a. Tekst ten pochodzi najprawdopodobniej z pierwszej poło- wy II tysiąclecia przed naszą erą ( Stępniewska, 1984, s. 3): Cała ludzkość kornie klęka przed tobą. Szamasz u, twego światła pragnie świat. Poprzez naczynia wróżbiarskie […] oświecasz kapłanów wyjaśniających sny. […] padają na twarz przed tobą. Niegodziwy i prawy pada na twarz przed tobą. Nie ma nikogo, poza tobą, kto schodzi do dna otchłani. Następny przykład to fragment modlitwy człowieka starzejącego się, która pochodzi z początku XX stulecia ( Duda, 2012): Zostań z nami Panie, bo „dzień się nachyla i ma się ku wieczorowi”. O Ty! pokoju i ucieczko serc udręczonych, zostań z nami z obawy, żeby się miłość nasza nie wyziębiła i aby światło nasze nie zgasło w nocy, bo dzień się nachyla i ma się już ku wieczorowi […]. Już wieczór życia mojego się robi, już ciało moje ulega gwałtowności cierpienia, śmierć mnie otacza, sumienie moje się trwoży, drżę na myśl o sądach Twoich, mój Panie! I ostatni przykład współczesnej modlitwy, jaką zostawił w swej Drodze do szczęś- liwego życia francuski pisarz i lotnik Antoine de Saint-Exupéry (1900–1944): A. A. Zych, Pomiędzy wiarą a zwątpieniem, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7850-084-1, © by Adam A. Zych; © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012 .. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii  Nie proszę o cuda ani o wielkie olśnienia, Panie, lecz o siłę na każdy dzień. Naucz mnie sztuki małych kroków. Spraw, bym z ciekawością dziecka w zgiełku, hałasie, i gonitwie odkrywał, poznawał i przechowywał to, co spotyka mnie na co dzień. Spraw, bym właściwie
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Pomiędzy wiarą a zwątpieniem
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: